تَنْبِيهَاتُ العِمَادِيُّ عَلى حِرْزِ الأَمَانِيِّ للإمام برهان الدين إبراهيم بن محمد العِمَادِي، الملقب بابن كَسْبائي (954هـ - 1008هـ) - دراسة وتحقيقًا - / TANBIHAT ALEIMADI EALAA HARZ AL'AMANI , For the imam: Burhan Al-Din Ibrahim bin Muhammad Al-Emadi, nicknamed Ibn Kasbai )954 AH -  AH 1008 - ( study and investigation

د. عبدالله بن خالد بن سعد الحسن Dr. Abdullah khalid saad Alhassan

الكلمات مفتاحية: تنبيهات - العِمَادي - حرز - الأماني - الشاطبية. , TANBIHAT (Notes) - Al Emadi - Haraz - AL'AMANI (Wishes) - Shatbya.

10.36046/2323-056-202-005

المستخلص

موضوع البحث: دراسة وتحقيق كتاب (تَنْبِيهَاتُ العِمَادِيُّ عَلى حِرْزِ الأَمَانِيِّ)، للإمام العِمَادِيُّ.

أهداف البحث: 1- إخراجُ الكتاب، وتحقيقُه تحقيقًا علميًّا. 2-إبرازُ قيمة الكتاب العلميَّة.

أهمية الموضوع: لِعلم القراءات أهمية عظيمة، إذ هو مِن العلوم الجليلة التي تُعين على فَهم كتاب الله، فاستعنتُ بالله على تحقيق هذه المنظومة النفِيسة، لا سيَّما وأنَّ لها علاقة بمتن الشاطبية "حرز الأماني" الذي يعد عمدة في فن القراءات.

منهج البحث:

1- منهج كتابة النَّص المحقَّق: وسلكتُ فيه المنهج الوصفي التَّحليلي، فقرأتُ المخطوط ونسختُه وفق القواعد الإملائيَّة، مع مراعاة علامات التَّرقيم.

2- منهج التَّعليق في الحاشية: وسلكتُ فيه المنهج الاستقرائي التَّحليلي، فعلَّقتُ على المسائل المشكلة التي أوردها الإمام العِمَادِيُّ تعليقًا مختصرًا، وعلَّقتُ على الكلمات المـُــشْكِلة والغريبة.

3- التزمتُ المنهج العلمي في الاستشهاد وعزو الأقوال، وتخريج الآيات والقراءات، وكتابتُها بالرسم العثماني.

أهم نتائج البحث:

1- لم أجد لهذا الكتاب تسمية مِن الناظم أو غيره، لذا سميتها: (تَنْبِيهَاتُ العِمَادِيُّ عَلى حِرْزِ الأَمَانِيِّ).

2- أنَّ المخطوط نسخة فريدة، ويغلب أنها نُسِخَت في حياة المصنف، ولا يبعد أنْ تكون النسخة بخطه.

3- اعتماد الإمام العِمَادِي على مصادر أصيلة في فن القراءات، وهي عشرون مصدرًا.

4- زاد الإمام العِمَادِي بعض الأوجه عمَّا ذكره الشُّراح في حرز الأماني.

5- لم يجعل العِمَادِي حرف (الواو) فاصلة في البيت مثل ما فعل الإمام الشاطبي.

6- اعتمد العِمَادِي على نفس الرموز التي وضعها الإمام الشاطبي.

7- أنَّ الإمام العِمَادِي كتب منظومته موافقًا لِمَا في الحرز مِن النظم والوزن.

8- زاد الإمام العِمَادِي على الحرز بعض الأبواب في منظومته.

الكلمات المفتاحية: تنبيهات - العِمَادي - حرز - الأماني - الشاطبية.


Abstract

Research Topic:

Study and Investigation of the Manuscript (TANBIHAT ALEIMADI EALAA HARZ AL'AMANI) Al-Emadis notes on the book: Matn Al-Shatibiya = Harz Al-Amani by Imam Al-Emadi.

Research Objectives:

1- Documenting and conducting a scientific investigation of the manuscript.

2- Highlighting the scientific value of the manuscript.

Importance of the Topic:

The science of Qur'anic Readings (qir???t) is of great importance. It is one of the great sciences that helps to understand the Book of God. Therefore, I sought God's help in conducting a scientific investigation of this precious manuscript, especially as it has a relation with Matn Al-Shatibiya "Harz Al-Amani", which is considered a pillar and mainstay in the art of Qur'anic Readings (qir???t).

Research Methodology:

1- The method of writing the verified text: I followed the descriptive analytical method, so I read the manuscript and copied it according to the spelling rules, taking into account the punctuation marks.

2- Approach to the commentary in the footnotes: I followed the inductive-analytical approach. I commented on the problematic issues mentioned by Al-Emadi briefly, and I commented on the problematic and strange words.

3- I adhered to the scientific method in quoting and attributing sayings, graduating verses and readings, and writing them in the Ottoman script.

Most Important Search Results:

1- I did not find a name for this manuscript from the author or others, so I named it: (TANBIHAT ALEIMADI EALAA HARZ AL'AMANI) Al-Emadis notes on the book: Matn Al-Shatibiya = Harz Al-Amani

2- The manuscript is a unique copy, and it is most likely that it was written during the authors life, and it is not unlikely that the copy was in his handwriting.

3- Al-Emadi relied on authentic sources in the art of Qur'anic Readings (qir???t), which are twenty sources.

4- Al-Emadi added some points to the saying of Al-Shatibi in Al-Harz at: (چ) and (? ?).

5- Al-Emadi did not make the letter (waw) a comma in the verses of the poem, as Imam Al-Shatibi did.

6- Al-Emadi relied on the same symbols developed by Imam Al-Shatibi.

7- Imam Al-Emadi wrote his manuscript in accordance with the meter and rhythmic structure of Al-Harz.

8- Imam Al-Emadi added to Al-Harz some chapters in his manuscript.

Keywords:

TANBIHAT (Notes) - Al Emadi - Haraz - AL'AMANI (Wishes) - Shatbya.

المصادر والمراجع

ابن الجزري، محمد بن محمد بن يوسف، "شرح طيبة النشر في القراءات". تحقيق: الدكتور باسلوم، مجدي محمد سرور سعد، (ط2، بيروت: دار الكتب العلمية، 2003م).

ابن الجزري، محمد بن محمد بن يوسف، "غاية النهاية في طبقات القراء". (مكتبة ابن تيمية، 1351ه).

ابن سيده، علي بن إسماعيل، "المحكم والمحيط الأعظم". المحقق: هنداوي، عبد الحميد، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 2000م).

أبو عُبيد، القاسم بن سلاّم بن عبد الله، "الغريب المصنف". المحقق: صفوان عدنان داوودي، (المدينة المنورة: مجلة الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة).

الأزدي، محمد بن الحسن بن دريد، "جمهرة اللغة ". المحقق: بعلبكي، رمزي منير، (ط1، بيروت: دار العلم للملايين، 1987م).

الأزهري، محمد بن أحمد، "تهذيب اللغة". المحقق: مرعب، محمد عوض، (ط1، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 2001م).

الأموي، عبد الواحد بن محمد بن علي ابن أبي السداد، "الدر النثير والعذب النمير «في شرح مشكلات وحل مقفلات اشتمل عليها كتاب التيسير لأبي عمرو عثمان بن سعيد الداني". تحقيق ودراسة: المقرئ، أحمد عبد الله أحمد، (جدة: دار الفنون للطباعة والنشر، ١٩٩٠ م).

الأنصاري، محمد بن مكرم بن منظور، "لسان العرب". (ط3، دار صادر، 1414ه).

الإيبش، أحمد، والشهابي، قتيبة، "معالم دمشق التاريخية". (دمشق: منشورات وزارة الثقافة الجمهورية السورية، 1996م).

بدران، عبد القادر بن أحمد بن مصطفى بن عبد الرحيم بن محمد، "منادمة الأطلال ومسامرة الخيال". المحقق: الشاويش، زهير، (ط2، بيروت: المكتب الإسلامي، 1985م).

البوريني، الحسن بن محمد، "تراجم الأعيان من أبناء الزمان". تحقيق: المنجد، صلاح الدين، (دمشق: مطبوعات المجمع العلمي العربي، 1959م).

التميمي، أحمد بن موسى بن العباس بن مجاهد، "السبعة في القراءات"، المحقق: شوقي ضيف، (ط2، مصر: 1400ه).

الجوهري، أبو نصر إسماعيل بن حماد، "الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية". (ط4، بيروت: دار العلم للملايين بيروت، 1987م).

الحسيني، حسن خلف الله، "إتحاف البرية بتحريرات الشاطبية". ضبط ومراجعة، أبو الخير، محمد، (طنطا، مصر: دار الصحابة للتراث).

الحموي، شهاب الدين ياقوت بن عبد الله، "معجم البلدان". (ط2، بيروت: دار الصادر 1995م).

الداني، أبو عمرو عثمان بن سعيد، "التيسير في القراءات السبع". (ط2، بيروت: دار الكتاب العربي، 1984م).

الذهبي، محمد بن أحمد بن عثمان بن قَايْماز، "معرفة القراء الكبار على الطبقات والأعصار". (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1997م).

الرازي، أحمد بن فارس بن زكريا، "معجم مقاييس اللغة". المحقق: هارون، عبد السلام محمد، (دار الفكر، 1979م).

الزَّبيدي، مرتضى، "تاج العروس من جواهر القاموس". المحقق: مجموعة من المحققين، (دار الهداية).

الزبيري، وليد بن أحمد الحسين وآخرون، "الموسوعة الميسرة في تراجم أئمة التفسير والإقراء والنحو واللغة «من القرن الأول إلى المعاصرين مع دراسة لعقائدهم وشيء من طرائفهم»". (ط1، مانشستر بريطانيا: مجلة الحكمة،2003م).

الزركلي، خير الدين بن محمود بن محمد بن علي بن فارس، "الأعلام". (ط15، دار العلم للملايين، 2002م).

الزمخشري، محمود بن عمرو بن أحمد، "أساس البلاغة". تحقيق: محمد باسل عيون السود، (ط1، بيروت لبنان: دار الكتب العلمية، 1998م).

الساعاتي، إلياس بن أحمد حسين بن سليمان بن مقبول، "إمتاع الفضلاء بتراجم القراء فيما بعد القرن الثامن الهجري". تقديم: فَضيلة المقرئ الشيخ الزّعبي، محمَّد تميم، (ط1، دار الندوة العالمية للطباعة والنشر والتوزيع، 2000م).

الشاطبي، القاسم بن فيره بن خلف بن أحمد، "حرز الأماني ووجه التهاني في القراءات السبع". المحقق: الزعبي، محمد تميم، (ط4، مكتبة دار الهدى، ١٤٢٦ه).

الضباع، علي محمد، "شرح إتحاف البرية بتحريرات الشاطبية، المسمى، مختصر بلوغ الأمنية". (ط1، الرياض: دار أضواء السلف، 2007م).

العَكري، عبد الحي بن أحمد بن محمد ابن العماد، "شذرات الذهب في أخبار من ذهب". (ط1، بيروت، دمشق: دار ابن كثير، 1986م).

الغزي، نجم الدين محمد بن محمد، "الكواكب السائرة بأعيان المئة العاشرة". المحقق: المنصور، خليل، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1997م).

الغزي، نجم الدين، محمد بن محمد، "لطف السمر وقطف الثمر من تراجم أعيان الطبقة الأولى من القرن الحادي عشر". حققه: الشيخ، محمود، (دمشق: منشورات وزارة الثقافة والإرشاد القومي).

الفراهيدي، الخليل بن أحمد، "العين". تحقيق: د المخزومي، مهدي، د السامرائي، إبراهيم، (دار ومكتبة الهلال).

الفيروزآبادى، محمد بن يعقوب، "القاموس المحيط". (ط8، بيروت: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، 2005م).

القاضي، عبد الفتاح بن عبد الغني بن محمد، "البدور الزاهرة في القراءات العشر المتواترة من طريقي الشاطبية والدُّرة"، (بيروت: دار الكتاب العربي).

النعيمي، عبد القادر بن محمد، "الدارس في تاريخ المدارس". المحقق: شمس الدين، إبراهيم، (ط1، دار الكتب العلمية،1990م).

 

Bibliography

Ibn Al-Jazari, Muhammad bin Muhammad bin Yusuf. Sharh Taibat Al-Nashr fi Al-Qiraaaat. Investigation: Dr Baasalum, Majdi Muhammad Suruur Sad, (2nd ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 2003).

Ibn Al-Jazari, Shamsudeen Muhammad bin Muhammad bin Yusuf. Gaayah Al-Nihaayah fi Tabaqaat Al-Qurraa. (Maktabah Ibn Taimiyyah, 1351 AH).

Ibn Seedah, Ali bin Ismaeel, Al-Muhkam wa Al-Muheet Al-Adham. Investigator: Hindaawi, Abdul Hameed, (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 2000).

Abu Ubayd, Al-Qaasim bin Sallaam bin Abdillaah, Al-Gareeb Al-Musannaf. Investigator: Safwaan Adnaan Daawuudi, (Madinah: Journal of Islamic University of Madinah).

Al-Azdi, Muhammad bin Al-Hassan bin Duraid, Jumhurah Al-Lugha. Investigator: Baalabaki, Ramzi Muneer, (1st ed., Beirut: Daar Al-Ilm lil Malayeen, 1987).

Al-Azhari, Muhammad bin Ahmad, Tahdeeb Al-Lugha, Investigator: Murib, Muhamamd Awad, (1st ed., Beirut: Daar Ihyaa Al-Turaath Al-Arabi, 2001).

Al-Umawi, Abdul Waahid bin Muhammad bin Ali Ibn Abi Al-Sadaad, Al-Durr Al-Natheer wa Al-Adb Al-Nameer Fi Sharh Mushkilaat wa Hal Muqfalaat Ishtamala alayha Kitaab Al-Tayseer li Abi Amr Uthmaan bin Saeed Al-Daani. Investigation and Study: Al-Muqri, Ahmad Abdullaah Ahmad, (Jeddah: Daar Al-Funuun for Printing and Publication, 1990).

Al-Ansaari, Muhammad bin Makram bin Mandhuur, Lisaan Al-Arab. (3rd ed., Daar Saadir, 1414 AH).

Al-Eesh, Ahmad and Al-Shahbaabi, Qutaybah, Monuments of the Historical Damascus (Arabic). (Damascus: Publications of Ministry of Culture of the Republic of Syria, 1996).

Badraan, Abdul Qaadir bin Ahmad bin Mustafa bin Abdir Raheem bin Muhammad, Munaadamah Al-Atlaal wa Musaamarah Al-Khayaal. Investigator: Al-Shaaweish, Zuhayr, (2nd ed., Beirut: Al-Maktab Al-Islaami, 1985).

Al-Buureeni, Al-Hassan bin Muhammad, Taraajim Al-Ayaan min Abnaa Al-Zamaan. Investigation: Al-Munjid, Salaahuddeen, (Damascus: Publications of the Arabic Scientific Academy, 1959).

Al-Tameemi, Ahamd bin Musa bin Al-Abbaas bin Al-Mujaahid, Al-Saba fi Al-Qiraaaat, Investigator: Shawqi Dayf, (2nd ed., Egypt: 1400 AH).

Al-Jawhari, Abu Nasr Ismaeel bin Hammaad, Al-Sihaah Taaj Al-Luga wa Sihaah Al-Arabiyyah. (4th ed., Beirut: Daar Al-Ilm lil Malayeen Beirut, 1987).

Al-Husayni, Hassan Khalafullaah, Ithaaf Al-Bariyyah bi Tahreetaat Al-Shaatibiyyah. Correction and revision: Abul Khayr, Muhammad, (Tanta, Egypt: Daar Al-Sahaabah for Heritage).

Al-Hamawi, Shihaabuddeen Yaaqout bin Abdillaah, Mujam Al-Bukdaan. (2nd ed., Beirut: Daar Al-Saadir, 1995).

Al-Daani, Abu Amru Uthman bin Saeed, Al-Tayseer fi Al-Qiraaaat. (2nd ed., Beirut: Daar Al-Kitaab Al-Arabi, 1984).

Al-Dahabi, Muhammad bin Ahmad bin Uthmaan bin Qaymaaz, Marifat Al-Qurraa Al-Kibaar alaa Al-Tabaqaat wa Al-Asaar. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1997).

Al-Raazi, Ahmad bin Faaris bin Zakariyyah, Mujam Maqaayees Al-Lugha. Investigator: Haaroun, Abdus Salaam Muhammad, (Daar Al-Fikr, 1979).

Al-Zabeedi, Murtadha, Taaj Al-Aruus min Jawaahir Al-Qaamuus. Investigator: A group of investigators, (Daar Al-Hidaayah).

Al-Zubayr, Waleed bin Ahmad Al-Husayn et al., The Simplified Encyclopedia of Biographies of the Eminent Scholars of Exegesis and Recitation and Grammar and Language from the First Century till the Contemporaries with a Study of their Doctrines and Some of their Stories (Arabic). (1st ed., Manchester Britain: Al-Hikmah Journal, 2003).

Al-Zirikli, Khayruddeen bin Mahmuud bin Muhammad bin Ali bin Faaris, Al-Alaam, (15th ed., Daar Al-Ilm lil Malayeen, 2002).

Al-Zamakshari, Mahmuud bin Amr bin Ahmad, Asaas Al-Balaagha. Investigation: Muhammad Baasil Uyoun Al-Soud, (1st ed., Beirut Lebanon: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1998).

Al-Saaaati, Ilyaas bin Ahmad Husayn bin Sulaymaan bin Maqbuul, Imtaa Al-Fudalaa bi Taraajim Al-Qurraa feemaa Bada Al-Qarn Al-Thaamin Al-Hijri, Introduction: Fadeelat Al-Muqri Al-Shaykh Al-Zaabi, Muhammad Tameem, (1st ed., Daar Al-Nadwah Al-Aalamiyyah for Printing and Publication and Distribution, 2000).

Al-Shaatibi, Al-Qaasim bin Fayrah bin Khalaf bin Ahmad, Hirz Al-Amaani wa Wajh Al-Tahaani fi Al-Qiraaaat Al-Sab’”. Investigator: Al-Zaabi, Muhamamd Tameem, (4th ed., Maktabah Daar Al-Hudaa, 1426 AH).

Al-Dabaa, Ali Muhammad, Sharh Ithaaf Al-Bariyyah bi Tahreeraat Al-Shaatibiyyah, known as Mukhtasar Buluug Al-Amniyyah. (1st ed., Riyadh: Daar Adwaa Al-Salaf, 2007).

Al-Akburi, Abdul Hayyi bin Ahmad bin Muhammad Ibn Al-Imaad, Shadaraat Al-Dahab fi Akhbaar man Dahab. (1st ed., Beirut: Damascus: Daar Ibn Katheer, 1986).

Al-Gazzi, Najmuddeen Muhammad bin Muhammad, Al-Kawkab Al-Saairah bi Ayaan Al-Miha Al-Aashirah. Investigator: Al-Mansour, Khaleel, (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1997).

Al-Gazzi, Najmuddeen Muhammad bin Muhamamd, Lutf Al-Samar wa Qatf Al-Thamar min Taraajim Ayaan Ayaan Al-Tabaqah Al-Awwal min Al-Qarn Al-Haadi Ashar, Investigator: Shaykh Mahmoud, (Damascus: Publications of Ministry of Culture and National Guidance).

Al-Faraheedi, Muhammad bin Yaquub, Al-Qaamuus Al-Muheet. (8th ed., Beirut: Muassasah Al-Risaalah for Printing and Publication and Distribution, Al-Hilaal).

Al-Fayrouzabaadi, Muhammad bin Yaquub, Al-Qaamuus Al-Muheet, (8th ed., Beirut: Muassasah Al-Risaalah for Printing and Publication and Distribution, 2005).

Al-Qaadi, Abdul Fattaah bin Abdul Ganiyy bin Muhammad, Al-Buduur Al-Zaahirah fi Al-Qiraaaat Al-Ashar Al-Mutawaatirah  min Tareeqayh Al-Shaatibiyyah wa Al-Durrah, (Beirut: Daar Al-Kitaab Al-Arabi).

Al-Naeemi, Abdul Qaadir min Muhammad, Al-Daaris fi Taareekh Al-Madaaris. Investigation: Shamsudeen, Ibrahim, (1st ed., Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1990).