الإصابة بالعين بين الأثر الحسي والأثر المعنوي

Being Afflicted with  Evil Eye

 Between Physical Impacts and Spiritual Impacts

د. أحمد بن تركي بن عبد الله المطيري

, ,

Dr. Ahmed Turki Abdullah Al-Mutairi

الكلمات مفتاحية: العين، الأثر، الحس، المعنى., Evil eye, impact, physical, spiritual.

رابط DOI: 10.36046/2323-055-201-019

هذا البحث يتحدث عن وقوع العين في الأمور الحسية الملموسة كالجسد والحيوانات والجمادات والأموال، ووقوعها في الأمور المعنوية كالإيمان والأخلاق والعلاقات وغيرها.

وقد درس الباحث ذلك مقدما لها بذكر أدلة ثبوت العين، والألفاظ ذات الصلة، والتعريف بالحس والمعنى، وحقيقة العين والرد على المنكرين لها، والفرق بين العين والحسد.

وقد توصل الباحث إلى أنَّ العين مؤثرة وواقعة في الأمور الحسية بلا شك في ذلك للأدلة الظاهرة في الكتاب والسنة.

وأمَّا وقوعها وتأثيرها في الأمور المعنوية فتوصل الباحث إلى عدم وقوعها فيها: لعدم الدليل، ولعدم نسبة السلف لشيء من ذلك للعين، ولأنَّها تُفضي إلى ضعف التوكل ،والوسوسة، والقطيعة، والاحتجاج بها على الأخطاء.


This research discusses the affliction of evil eye in the physical matters such as the body, animals, inanimate objects and ]money and its occurrence in spiritual things such as faith, morals, relationship, etc.

The researcher studied this topic by stating the evidences to prove the existence evil eye in the introduction, the related terms, the definition of the physical and spiritual impact, the reality of evil eye and the response to those who deny it, and the difference between the evil eye and envy.

The researcher concluded that the evil eye does impact and is real in physical matters, undoubtedly, due to the proofs for this in the Glorious Quran and the Sunnah.

As for its occurrence and its spiritual matters, the researcher concluded that it does not occur on such things due to the lack of evidence, and the righteous predecessors never attribute anything of that to the evil eye, and because it leads to weakness of reliance, devilish insinuation, estrangement and using it as an excuse for mistakes.


- ابن الجوزي، عبدالرحمن بن علي. " الموضوعات" تحقيق: عبد الرحمن محمد عثمان، المكتبة السلفية بالمدينة المنورة، ط1.

- ابن الجوزي، عبدالرحمن بن علي. "كشف المشكل من حديث الصحيحين" تحقيق: علي حسين البواب، دار الوطن الرياض.

- ابن السكيت، يعقوب بن إسحاق. "كتاب الألفاظ" تحقيق: د. فخر الدين قباوة، مكتبة لبنان ناشرون، ط1، 1998م.

- ابن الملقن، عمر بن علي. "التوضيح لشرح الجامع الصحيح" تحقيق: دار الفلاح للبحث العلمي وتحقيق التراث، نشر: دار النوادر، دمشق، ط1، 1429ه.  

- ابن سيده، علي بن إسماعيل. "المخصص" تحقيق: خليل إبراهم جفال، دار إحياء التراث العربي بيروت، ط1، 1417هـ.

- ابن عبدالبر، يوسف بن عبدالله. "التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد" تحقيق: مصطفى بن أحمد العلوي، محمد عبد الكبير البكري، وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامية المغرب، 1387هـ.

- ابن عطية، محمد عبدالحق بن غالب. " المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز" تحقيق: عبد السلام عبد الشافي محمد، دار الكتب العلمية بيروت، ط1 -1422 هـ.

- ابن فارس، أحمد بن فارس. "مجمل اللغة للابن فارس" تحقيق: زهير عبد المحسن سلطان، مؤسسة الرسالة ، ط2، 1406ه.

- ابن فارس، أحمد بن فارس. "مقاييس اللغة"  تحقيق: عبد السلام محمد هارون، نشر: اتحاد الكتاب العرب، 1423 هـ.

- ابن قتيبة الدينوري، عبدالله بن مسلم." تأويل مختلف الحديث" المكتب الإسلامي، ط2، 1419ه.

- ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر. " بدائع الفوائد"  دار الكتاب العربي، بيروت.

- ابن كثير، إسماعيل بن عمر." تفسير القرآن العظيم" تحقيق: سامي بن محمد سلامة، دار طيبة للنشر والتوزيع، ط2، 1420هـ.

- ابن ماجه، محمد بن يزيد. "سنن ابن ماجه" تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء الكتب العربية -فيصل عيسى البابي الحلبي.

- الأزهري، محمد بن أحمد. "تهذيب اللغة" تحقيق: محمد عوض مرعب، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ط1، 2001م.

- الألباني، محمد ناصر الدين بن الحاج نوح. " صحيح الجامع الصغير وزياداته" المكتب الإسلامي.

- البخاري، محمد بن إسماعيل."الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم-  وسننه وأيامه" تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، ط1، 1422هـ.

- البغوي، الحسين بن مسعود. "شرح السنة"  تحقيق: شعيب الأرنؤوط-محمد زهير الشاويش، المكتب الإسلامي - دمشق، بيروت، ط2، 1303ه.

- البغوي، الحسين بن مسعود. "معالم التنزيل في تفسير القرآن" تحقيق: محمد عبد الله النمر -عثمان جمعة ضميرية -سليمان مسلم الحرش، دار طيبة للنشر والتوزيع، ط4، 1417 هـ -1997 م.

- البيهقي، أحمد بن الحسين. "شعب الإيمان"  تحقيق: الدكتور عبد العلي عبد الحميد حامد، مكتبة الرشد، الرياض، ط1، 1423هـ.

- الجوهري، إسماعيل بن حماد. " الصحاح تاج اللغة ولسان العربية" تحقيق: أحمد عبد الغفور عطا، دار العلم للملايين، بيروت، 1407هـ.

- الخطابي، حمد بن محمد. "أعلام الحديث"  تحقيق: د. محمد بن سعد بن عبد الرحمن آل سعود، جامعة أم القرى (مركز البحوث العلمية وإحياء التراث الإسلامي) ط1، 1409 ه.

- الخطابي، حمد بن محمد. "معالم السنن"  المطبعة العلمية حلب، ط1، 1351هـ.

- الرازي، محمد بن عمر. "مفاتيح الغيب"  دار إحياء التراث العربي بيروت، ط3 -1420 هـ.

- الزجاج، إبراهيم بن السري. "معاني القرآن وإعرابه"  عالم الكتب بيروت، ط1، 1408 هـ.

- السمعاني، منصور بن محمد.  "تفسير القرآن" تحقيق: ياسر بن إبراهيم وغنيم بن عباس بن غنيم، دار الوطن، الرياض، ط1، 1418ه.

- الشوكاني، محمد بن علي. "فتح القدير" دار ابن كثير، دار الكلم الطيب - دمشق، بيروت، ط1، 1414.

- الشيباني، أحمد بن حنبل. "مسند الإمام أحمد بن حنبل"  تحقيق: شعيب الأرنؤوط -عادل مرشد، وآخرون، إشراف: د عبد الله بن عبد المحسن التركي، مؤسسة الرسالة، ط1، 1421 هـ

- الصنعاني، محمد بن إسماعيل " التنوير شرح الجامع الصغير"  تحقيق: د. محمَّد إسحاق محمَّد إبراهيم، مكتبة دار السلام، الرياض، ط1، 1432هـ.  

- الطبراني، سليمان بن أحمد. "المعجم الصغير"  تحقيق: محمد شكور محمود الحاج أمرير، المكتب الإسلامي،  دار عمار بيروت، ط1، 1405ه .

- الطبراني، سليمان بن أحمد. "المعجم الكبير" تحقيق: حمدي بن عبد المجيد السلفي، مكتبة ابن تيمية القاهرة، ط2.

- الطبري، محمد بن جرير. " جامع البيان عن تأويل آي القرآن"، تحقيق: الدكتور عبد الله بن عبد المحسن التركي، دار هجر، ط1، 1422هـ.

- العراقي، عبدالرحيم بن الحسين. "المغني عن حمل الأسفار في الأسفار، في تخريج ما في الإحياء من الأخبار" (مطبوع بهامش إحياء علوم الدين) دار ابن حزم، بيروت - لبنان، ط1 ، 1426 هـ . 

- العسقلاني، أحمد بن علي. " فتح الباري شرح صحيح البخاري" دار المعرفة -بيروت، 1379، رقم كتبه وأبوابه وأحاديثه: محمد فؤاد عبد الباقي، قام بإخراجه وصححه وأشرف على طبعه: محب الدين الخطيب، عليه تعليقات العلامة: عبد العزيز بن عبدالله بن باز.

- الفراء، يحيى بن زياد. " معاني القرآن" تحقيق: أحمد يوسف النجاتي / محمد علي النجار / عبد الفتاح إسماعيل الشلبي، دار المصرية للتأليف والترجمة مصر.

- القاري، علي بن سلطان محمد. " مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح" دار الفكر، بيروت، ط1، 1422هـ -2002م.

- القرطبي، أحمد بن عمر. "المفهم لما  أشكل من تلخيص كتاب مسلم" دار ابن كثير، دمشق. ط1، 1417ه.

- القرطبي، محمد بن أحمد. "الجامع لأحكام القرآن"  تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، دار الكتب المصرية القاهرة، ط2، 1384هـ.

- القضاعي، محمد بن سلامة. " مسند الشهاب" تحقيق: حمدي بن عبد المجيد السلفي، مؤسسة الرسالة بيروت، ط2، 1407هـ.

- الماوردي، علي بن محمد. "النكت والعيون" تحقيق: السيد ابن عبد المقصود بن عبد الرحيم،  دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان.

- النسائي، أحمد بن شعيب. " السنن الكبرى"  تحقيق: حسن عبد المنعم شلبي، مؤسسة الرسالة بيروت، ط1، 1421هـ.  

- النيسابوري، مسلم بن الحجاج. "المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم-"  (صحيح مسلم)، مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري (ت 261هـ) تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي بيروت.

- الهروي، القاسم بن سلَّام. " غريب الحديث"  تحقيق: د. محمد عبد المعيد خان، مطبعة دائرة المعارف العثمانية، حيدر آباد، ط1، 1384هـ.

- الواحدي، علي بن أحمد. " أسباب نزول القرآن" (ت 468هـ) تحقيق: كمال بسيوني زغلول، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1411ه.

- الواحدي، علي بن أحمد. " التفسير البسيط" أصل تحقيقه في (15) رسالة دكتوراة بجامعة الإمام محمد بن سعود، ثم قامت لجنة علمية من الجامعة بسبكه وتنسيقه، عمادة البحث العلمي - جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية.، ط1، 1430 هـ.

- اليحصبي، عياض بن موسى. "إكمال المعلم بفوائد مسلم" تحقيق: الدكتور يحْيَى إِسْمَاعِيل، دار الوفاء للطباعة والنشر والتوزيع، مصر، ط1، 1419 هـ -1998.

- اليحصبي، عياض بن موسى. "مشارق الأنوار على صحاح الآثار"  المكتبة العتيقة ودار التراث.

 

 

Al-Waahidi Ali bin Ahmad "Asbaab Nuzuul Al-Quraan". Investigation: Kamaal Nasyouni Zugluul, Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, Beirut, 1st ed., 1411 AH.

 Al-Khattaabi Hamad bin Muhammad "Alaam Al-Hadeeth". Investigation: Dr. Muhammad bin Sad bin Abdil Rahmaan Aal Suuud, Umm Al-Qura (Center for Scientific Researches and Revival of Islamic Heritage), 1st ed., 1409 AH.

 Al-Yahsoubi Iyaad bin Musa  "Ikmaal Al-Mulim bi Fawaaid Muslim" Investigation: Dr. Yahya Ismail, Daar Al-Wafaa for Printing and Publication and Distribution, Egypt, 1st ed., 1419 AH 1998.

  Ibn Qayyim Al-Jawziyyah Muhammad bin Abi Bakr bin Ayyuub   "Badaai Al-Fawaai", Daar Al-Kitaab Al-Arabi, Beirut.

Al-Daynuuri Abdullaah bin Muslim "Tahweel Mukhtalaf Al-Hadeeth", Al-Maktab Al-Islaami, 2nd ed., 1419 AH

 Al-Waahidi Ali bin Ahmad "Al-Tafseer Al-Baseet" Investigated originally in (15) PhD dissertations at Imam Muhammad bin Saud University, then typeset by a committee of specialist at the Deanship of Scholarly Research in the same university, 1st ed., 1430 AH.

Al-Tabari, Muhammad bin Jareer. "Jaami Al-Bayaan an Tahweel Aay Al-Quraan" Investigation: Dr. Abdullaah bin Abdul Muhsin Al-Turki, Daar Hajar, 1st ed., 1422 AH.

  bin Katheer, Ismaeel bin Umar. "Tafseer Al-Quraan Al-Adheem" Investigation: Saami bin Muhammad Salaamah, Daar Taibah for Publication and Distribution, 2nd ed., 1420 AH.

 Al-Samaani, Mansour bin Muhammad "Tafseer Al-Quraan" Investigation: Yaasir bin Ibrahim and Gunaim bin Abaas bin Gunaim, Daar Al-Watan, Riyadh, 1st ed., 1418 AH.

Al-Maawardi, Ali bin Muhammad " Al-Nukat wa Al-Uyuun" Investigation: Mr. Ibn Abdul Maqsoud bin Abdir Raheem, Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah Beirut/ Lebanon.

Al-Qurtubi,Yusuf bin Abdillaah. "Al-Tamheed limaa fi Al-Muwatta min Al-Maaani wa Al-Asaaneed" Investigation: Mustafa bin Ahmad Al-Alawi, Muhammad Abdul Kabeer Al-Bakri, Ministry of Awqaaf and Islamic Affairs Morocco, 1387 AH.

Al-Sanaani, Muhammad bin Ismail "Al-Tanweer Sharh Al-Jaami Al-Sageer" Investigation: Dr. Muhammad Ishaq Muhammad Ibrahim, Maktabah Daar Salam, Riyadh, 1st ed., 1432 AH.

Al-Azhari, Muhammad bin Ahmad "Tahdeeb Al-Lugha" Investigation: Muhammad Awad Murib, Daar Ihyaa Al-Turaath Al-Arabi, Beirut, 1st ed., 2001.

Ibn Al-Mulaqqin, Umar bin Ali.  "Al-Tawdeeh li Sharh Al-Jaami Al-Saheeh" Investigation: Daar Al-Faataah for Scholarly Research and Investigation of Heritage, Daar Al-Nawaadir, Damascus, 1st ed., 1429 AH.

Al-Bukhaari, Muhammad bin Ismail.  "Al-Jaami Al-Musnad Al-Saheeh Al-Mukhtasar min Umuur Rasuulillaah salla Allaah alayhi wa sallam- wa Sunanihi wa Ayyaamihi (Saheeh Al-Bukhaari)" Investigation: Muhammad Zuhayr bin Naasir Al-Naasir, Daar Tawq Al-Najaah, 1st ed., 1422 AH.

Al-Qurtubi, Muhammad bin Ahmad "Al-Jaami li Ahkaam Al-Quraan = Tafseer Al-Qurtubi" Investigtaion: Ahmad Al-Bardouni and Ibrahim Utaifis, Daar Al-Kutub Al-Misriyyah Cairo, 2nd ed., 1384 AH.

Al-Qazweini, Muhammad bin Yazeed "Sunan Ibn Maajah" Investigation: Muhammad Fuad Abdul Baaqi, Daar Ihyaa Al-Kutub Al-Arabiyyah Faisal Isa Al-Baabi Al-Halabi.

Al-Nasaai, Ahmad bin Shuaib "Al-Sunan Al-Kubra", Investigation: Hassan Abdul Munim Shalabi, Al-Risaalah Foundation Beirut, 1st ed., 1421 AH.

Al-Bagawi, Al-Husain bin Masuud "Sharh Al-Sunnah" Investigation: Shuaib Al-Arnaout Muhammad Zuhayr Al-Shaweish, Al-Maktab Al-Islaami Damascus, Beirut, 2nd ed., 1303 AH.

 Al-Baihaqi, Ahmad bin Al-Husain. "Shuab Al-Eemaan" investigation: Dr. Abdul Aliyy Abdul Hameed Haamid, Maktabh Al-Rushd, Riyadh, 1st ed., 1423 AH.

Al-Jawhari, Ismaeel bin Hamaad "Al-Sihaah Taaj Al-Lugha wa Lisaan Al-Arabiyyah" Investigation: Ahmad Abdul Gafuur Ataa, Daar Al-Ilm lil Malayeen, Beirut: 1407 AH.

Al-Albaani, Muhammad Naasirudeen, bin Al-Haaj Nuuh "Saheeh Al-Jaami Al-Sageer wa Ziyaadaatihi", Al-Maktab Al-Islaami.

Al-Harawi, Al-Qaasim bin Sallaam "Gareeb Al-Hadeeth", Investigation: Dr. Muhammad Abdul Mueed Khaan, Daairah Al-Maaarif Al-Uthmaaniyyah Press, Hyderabad, 1st ed., 1384 AH.

Al-Asqalaani, Ahmad bin Ali  "Fath Al-Baari Sharh Saheeh Al-Bukhaari" Daar Al-Marifah Beirut, 1379 AH, numbered by: Muhammad Fuad Abdul Baaqi, corrected by: Muhibbudeen Al-Khateeb, commentary: Abdul Azeez bin Abdillaah bin Baaz.

Al-Shawkaani, Muhammad bin Ali  "Fath Al-Qadeer", Daar Ibn Katheer, Daar Al-Kalim Al-Tayyib = Damascus, Beirut, 1st ed., 1414 AH.

Ibn Al-Sakeet, Yaquub bin Ishaq. "Kitaab Al-Alfaadh" Investigation: Dr. Fakhrudeen Qubaawah, Maktabah Lubnaan Naashiruun, 1st ed., 1998.

Al-Jawzi, Ali bin Muhammad. "Kashf Al-Mushkil min Hadeeth Al-Saheehayn" Investigation: Ali Husain Al-Bawaab, Daar Al-Watan Riyadh.

Ibn Faaris, Ahmad bin Faaris "Mujmal Al-Lugha"   Investigation: Zuhayr Abdul Muhsin Sultaan, Al-Risaalah Foundation, 2nd ed., 1406 AH.

bin Atiyyah Al-Andaluusi, Abdul Haq bin Gaalib "Al-Muharrar Al-Wajeez fi Tafseer Al-Kitaab Al-Azeez"  Investigation: Abdus Salaam Abdul Shaafi Muhammad, Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah Beirut, 1st ed., 1422 AH.

bin Seedah Al-Mursi, Ali bin Ismail. "Al-Mukhassas" Investigation: Khaleel Ibrahim Jafaal, Daar Ihyaa Al-Turaath Al-Arabi Beirut, 1st ed., 1417 AH.

Al-Qaari, Ali bin (Sultan) Muhammad "Murqaat Al-Mafateeh Sharh Mishkaat Al-Masabeeh" Daar Al-Fikr, Beirut, 1st ed., 1422 AH 2002.

Al-Shaybaani, Ahmad bin Muhammad "Musnad Al-Imam Ahmad bin Hanbal" Investigation: Shuaib Al-Arnaout Aadil Murshid, et al., Supervision: Dr. Abdullaah bin Abdil Muhsin Al-Turki, Al-Risaalah Foundation, 1st ed., 1421 AH.

Al-QudaI, Muhammad bin Salaamah. "Musnad Al-Shihaab" Investigation: Hamdi bin Abdil Majeed Al-Salafi, Al-Risaalah Foundation Beirut, 2nd ed., 1407 AH.

Al-Naisaabuuri, Muslim bin Al-Hajjaaj "Al-Musnad Al-Saheeh AlMukhtasar bi Naql Al-Adl an Al-Adl Ilaa Rasuulillaah sallaa Allaah Alayhi wa sallam- (Saheeh Muslim)" Investigation: Muhammad Fuad Abdul Baaqi, Daar Ihyaa Al-Turaath Al-Arabi Beirut.

Al-Yahsoubi, Iyaad bin Musa  "Mashaariq Al-Anwaar alaa Sihaah Al-Aathaar" Al-Maktabah Al-Ateeqah and Daar Al-Turaath.

Al-Bagawi, Al-Husain bin Masuud "Maaalim Al-Tanzeel fi Tafseer Al-Quraan (Tafseer Al-Bagawi)" Investigation: Muhammad Abdullaah Al-Namir Uthmaan Jumah Dameeriyyah Sulaymaan Muslim Al-Harash, Daar Taibah for Publication and Distribution, 4th ed., 1417 AH 1997.

Al-Khattaabi Hamad bin Muhammad "Maaalim Al-Sunan, Sharh Sunan Abi Dawud" Al-Matbaa Al-Ilmiyyah Aleppo, 1st ed., 1351 AH.

Al-Zajjaaj, Ibrahim bin Al-Sarri "Maaani Al-Quran wa Iraabihi" Aalam Al-Kutub Beirut, 1st ed., 1408 AH.

Al-Farraa, Yahya bin Ziyaad "Maaani Al-Quraan" Investigation: Ahmad Yusuf Al-Najaati / Muhammad Ali Al-Najaar / Abdul Fataah Ismail Al-Shalabi, Daar Al-Misriyyah for Publication and Translation Egypt.

Al-Tabaraani, Sulaymaan bin Ahmad "Al-Mujam Al-Sageer" Investigation: Muhammad Shakuur Mahmuud Al-Haaj Amreer, Al-Maktab Al-Islaam, Daar Amaar Beirut, 1st ed., 1405 AH.

Al-Tabaraani, Sulaymaan bin Ahmad "Al-Mujam Al-Kabeer" Investigation: Hamdi bin Abdil Majeed Al-Salafi, Maktabah Ibn Taimiyyah Cairo, 2nd ed.

Al-Iraaqi, Abdul Raheem bin Al-Husain  "Al-Mugni an Haml Al-Asfaar fi Al-Asfaar fi Takhreej maa fi Al-Ihyaa min Al-Akhbaar (printed at the sidenote of Ihyaa Uluum Deen)"  Daar Ibn Hazm, Beirut Lebanon, 1st ed., 1426 AH.

Al-Raazi, Muhammad bin Umar. "Mafateeh Al-Gayb ( Al-Tafseer Al-Kabeer)" Daar Ihyaa Al-Turaath Al-Arabi, Beirut, 3rd ed., 1420 AH.

Al-Qurtubi, Ahmad bin Umar. "Al-Mufhim li maa Ashkal min Talkhees Kitaab Muslim" Daar Ibn Katheer, Damascus, 1st ed., 1417 AH.

bin Faaris, Ahmad bin Faaris. "Maqayees Al-Lugha" Investigation: Abdul Salam Muhammad Haaroun, Union of Arab Writers, 1423 AH.

Al-Jawzi, Ali bin Muhammad. "Al-Mawdouaat" Investigation: Abdul Rahmaan Muhammad Uthmaan, Al-Maktabah Al-Salafiyyah in Madinah, 1st ed.