مشكل القراءات الشاذة في كتاب المحتسب لابن جني (عرضًا ودراسةً)

Complication of Irrigular modes of Qurʾānic Recitation in the book (al-Mutasib) by Ibn Jinnī  (Presenting and studying)

د., يحيى بن هادي عسيري

, ,

Dr. Yahya bin Hadi Asiri

الكلمات مفتاحية: مشكل- القراءات- الشاذة- المحتسب- ابن جني., complicated- readings- Irrigular- The book of Al Muhtasab- Ibn Jinni.

10.36046/2323-055-199-004

موضوع البحث: مشكل القراءات الشاذة في كتاب المحتسب لابن جني (عرضًا ودراسةً).

أهداف البحث:

1-      التعرف على عموم مشكل القراءات الشاذة.

2-    الوقوف على صيغ وألفاظ مشكل القراءات الشاذة عند ابن جني.

3-    معرفة أسباب استشكال القراءات الشاذة عند الإمام ابن جني.

4-    الوصول إلى طرق وأساليب ابن جني في حلِّ إشكال القراءات الشاذة.

منهج البحث:

اقتضت طبيعة هذا البحث أن يكون منهجه تاريخيا (نقلياً-استردادياً)؛ وذلك لأن أساس المادة العلمية مجموعة من مصدرٍ نقلي متقدم، ومن خلال هذا المصدر بُنيت مادة البحث العلمية، وجاء البحث على أسلوب الاستقراء، والوصف، والتحليل.

من أهم نتائج البحث:

1-      أظهر الإمام ابن جني رحمه الله مشكل القراءات الشاذة من خلال استخدامه لألفاظ، وأساليب دلت على خفاء وجه القراءة المستشكلة.

2-    تعددت دوافع الإشكال عند ابن جني رحمه الله في القراءة الشاذة من دوافع لغوية ومعنوية، ويجمع بعض تلك الدوافع أنَّ تلك القراءات الشاذة المستشكلة لم يكن الوجه فيها شائعًا ذائعًا؛ وابن جني أراد تخيّر أفصح اللغات وأشهرها للقراءات.

3-    ظهرت عبقرية ابن جني رحمه الله الفذّة في الانتصار للقراءات المشكلة، حيث قام بدفع معضلها خير قيام، وأزاح عنها بعض الأوهام، وأثبت حجيتها وقوة وجهها في العربية، ونافحَ عن حَمَلَتها الذين رُويت عنهم هذه القراءات.


Research Topic:

complication of Irrigular modes of Qur'anic readings in the book (al-Muhtasab) of Ibn Jinni (Presenting and studying).

Research Objectives:

1.     Identifying general irregular modes of Qur'anic readings.

2.    Identifying expressions and words of the irregular modes of Qur'anic readings according to Ibn Jinn?.

3.    Knowing the causes of the irregular recitation modes according to Imam Ibn Jinni.

4.   Getting to the methods of Ibn Jinni in analyzing the irregular modes of Qur'anic readings.

Research Method:

 The method of this research is historical method (narrational-retrospective). and that is because the structure of the data are based on a group of ancient narrative sources، and the methods followed on the research are extrapolation and analytical methods.

The must important findings:

1.     Imam Ibn Jinni demonstrated the complications of irregular modes of Qur?anic readings through his use of expressions and methods that indicated a clear indication of complications by drawing attention to his words، and raising the complication in the readings.

2.    There were many motivations for the complications according to Ibn Jinni regarding irregular modes of Qur'anic readings، including linguistic and meaning، and some of these motives are connected، that those complicated irregular readings modes are not common، as a result of that some of them were hidden، and others were unclear، and Ibn Jinni wanted to choose the most eloquent and well-known Qur'anic readings dialects.

3.    Ibn Jinni's exceptional ingenuity was revealed in the support for the complicated modes of readings، where he firmly defended the complicated ones، and removed some deceptions from it، and proved its authenticity and the strength of its mode in Arabic، and supported the narrators on whom these readings were narrated.

 


ابن الجزري، أبو الخير محمد بن محمد بن يوسف، "غاية النهاية في طبقات القراء"، تحقيق: ج. برجستراسر، (ط1، مكتبة ابن تيمية، 1351ه).

ابن جني، أبو الفتح عثمان بن جني الموصلي، "المحتسب في تبيين وجوه شواذ القراءات والإيضاح عنها"، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، (ط2، لبنان، دار الكتب العلمية، 2000م).

ابن حزم، أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي، "جمهرة أنساب العرب"، تحقيق: مجموعة من المحققين، (ط1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1403هـ 1983م).

ابن سيده، أبو الحسن علي بن إسماعيل المرسي، "المحكم والمحيط الأعظم"، تحقيق: عبد الحميد هنداوي، (ط1، بيروت، دار الكتب، 1421ه).

ابن عطية، أبو محمد عبد الحق بن غالب بن عبد الرحمن بن تمام الأندلسي، "المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز"، تحقيق: عبد السلام عبد الشافي محمد، (ط1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1422ه).

ابن منظور، محمد بن مكرم بن على أبو الفضل جمال الدين الأنصاري الرويفعى الإفريقى، "لسان العرب"، (ط3، بيروت، دار صادر، 1414ه).

أبو حيان، محمد بن يوسف بن علي بن يوسف بن حيان الأندلسي، "البحر المحيط"، تحقيق: صدقي محمد جميل، (بيروت، دار الفكر، 1420).

أبو داود، سليمان بن الأشعث بن إسحاق السِّجِسْتاني، "سنن أبي داود"، تحقيق: شعَيب الأرنؤوط، وآخرون، (ط1، بيروت، دار الرسالة العالمية، 1430).

الألوسي، شهاب الدين محمود بن عبد الله الحسيني، "روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني"، تحقيق: علي عبد الباري عطية، (ط1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1415هـ).

الأنباري، محمد بن القاسم بن محمد بن بشار، أبو بكر، "الزاهر في معاني كلمات الناس"، تحقيق: د. حاتم صالح الضامن، (ط1، لبنان، مؤسسة الرسالة، 1412ه).

البخاري، محمد بن إسماعيل أبو عبدالله الجعفري، "الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه = صحيح البخاري"، تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، (ط1، دار طوق النجاة، 1422هـ).

البيضاوي، أبو سعيد عبد الله بن عمر بن محمد الشيرازي، "أنوار التنزيل وأسرار التأويل"، تحقيق: محمد عبد الرحمن المرعشلي، (ط1، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1418ه).

الجرجاني، علي بن محمد بن علي الزين الشريف، "التعريفات"، ضبطه وصححه: جماعة من العلماء، (ط1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1403ه).

الحربي، د. عبد العزيز بن علي، "توجيه مشكل القراءات العشرية الفرشية"، (ط1، الرياض، دار ابن حزم، 1433).

الحموي، شهاب الدين ياقوت بن عبد الله الرومي، "معجم الأدباء = إرشاد الأريب إلى معرفة الأديب"، تحقيق: إحسان عباس، (ط1، بيروت، دار الغرب الإسلامي، 1414ه).

الخوارزمي، برهان الدين ناصر بن عبد السيد أبى المكارم ابن على، أبو الفتح، "الـمُغْرِب في ترتيب الـمُعْرِب"، (دار الكتاب العربي).

الدمشقي، يوسف البديعي، "الصبح المنبي عن حيثية المتنبي"، مطبوع بهامش شرح العكبري (ط1، المطبعة العامرة الشرفية، 1308ه).

الذهبي، أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَايْماز، "سير أعلام النبلاء"، المحقق: شعيب الأرناؤوط، (ط3، بيروت، الرسالة، 1405ه).

الذهبي، شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَايْماز، "معرفة القراء الكبار على الطبقات والأعصار"، (ط1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1417ه).

الرازي، أحمد بن فارس بن زكرياء القزويني ، أبو الحسين، "معجم مقاييس اللغة"، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، (ط1، دمشق، دار الفكر، 1399هـ).

الراغب الأصفهانى، أبو القاسم الحسين بن محمد، "المفردات في غريب القرآن"، تحقيق: صفوان عدنان الداودي، (ط1، دار القلم، الدار الشامية دمشق بيروت، 1412ه).

الزَّبيدي، محمّد بن محمّد بن عبد الرزّاق الحسيني، الملقّب بمرتضى، "تاج العروس من جواهر القاموس"، تحقيق: مجموعة من المحققين، (ط1، بيروت، دار الفكر، 1414ه).

السمين الحلبي، أبو العباس شهاب الدين أحمد بن يوسف بن عبد الدائم، "الدر المصون في علوم الكتاب المكنون"، تحقيق: د.أحمد محمد الخراط، (ط1، دمشق، دار القلم).

السيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين، "بغية الوعاة في طبقات اللغويين والنحاة"، المحقق: محمد أبو الفضل إبراهيم، (المكتبة العصرية لبنان / صيدا).

الشريف الرضي، أبو الحسن محمد بن أبي أحمد الطاهر، "حقائق التأويل في متشابه التنزيل"، تحقيق: محمد الرضا آل كاشف الغطا، (ط1، بيروت، دار الأضواء، 1406ه).

الطوفي، سليمان بن عبد القوي بن الكريم الصرصري، أبو الربيع، "شرح مختصر الروضة"، تحقيق: عبد الله بن عبد المحسن التركي، (ط1، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1407ه).

العكبري، أبو البقاء عبد الله بن الحسين بن عبد الله، "التبيان في إعراب القرآن"، تحقيق: علي محمد البجاوي، (طباعة عيسى البابي الحلبي).

العمري، أحمد بن يحيى بن فضل الله القرشي العدوي، شهاب الدين، "مسالك الأبصار في ممالك الأمصار"، (ط1، أبو ظبي، المجمع الثقافي، 1423ه).

الفراهيدي، أبو عبد الرحمن الخليل بن أحمد بن عمرو بن تميم، "العين"، تحقيق: د مهدي المخزومي، د إبراهيم السامرائي، (دار ومكتبة الهلال).

الفيروزآبادى، مجد الدين أبو طاهر محمد بن يعقوب، "البلغة في تراجم أئمة النحو واللغة"، (ط1، دار سعد الدين للطباعة والنشر والتوزيع، 1421ه).

القرطبي، أبو عبد الله محمد بن أحمد بن أبي بكر بن فرح الأنصاري الخزرجي، "الجامع لأحكام القرآن"، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، (ط2، القاهرة، دار الكتب المصرية، 1384ه).

القفطي، جمال الدين أبو الحسن علي بن يوسف، "إنباه الرواة على أنباه النحاة"، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، (ط1، القاهرة، دار الفكر العربي، وبيروت، مؤسسة الكتب الثقافية، 1406ه).

الكفوي، أيوب بن موسى الحسيني القريمي الحنفي، أبو البقاء، "الكليات"، تحقيق: عدنان درويش محمد المصري، (بيروت، مؤسسة الرسالة).


Ibn al-Jazarī، Abu al-Khair Muhammad bin Muhammad bin Yousuf. Ghāyat al-Nihāya fī Tabaqāt al-Qurrāʾ”، investigated by: Gotthelf Bergsträsser، (1st Edition، Ibn Taymiyyah Library، 1351 AH).

Ibn Jinnī، Abul-Fath ʿUthman bin Jinnī Al-Mawsilī، Al-Muhtasab fī Tabyīn Wujūh Shawādh Al-Qirāʾāat wa al'-Īdahī ʿAnhā”. Investigated by: Muhammad ʿAbd al-Qādir ʿAttā. (2nd Edition ، Lebanon، Dar al-Kutub al-Ilmiyya، 2000)

Ibn Sīdah، Abul-Hasan ʿAli bin Ismail al-Mursī، Al-Muhkam wa al-Muhīt al-Aʿzam، investigated by: Abdul-Hamid Hindāwī، (1st Edition، Beirut: Dār al-Kutub، 1421 AH).

Ibn ʿAttiyah، Abu Muhammad Abdul-Haq bin Ghālib bin ʿAbd al-Rahmān bin Tammam al-Andalusī، Al-Muharrar Al-Wajīz fi Tafsīr al-Kitāb al-ʿAzīz، investigated by: ʿAbd al-Salām ʿAbd al-Shāfī Muhammad، (1st Edition، Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya، 1422 AH)

Ibn Manzour، Muhammad bin Mukrim bin ʿAli Abu al-Fadl Jamāl al-Dīn Al-Ansārī. Lisān al-ʿArab، (3rd Edition، Beirut: Dār Sādir، 1414 AH).

Abu Hayyān، Muhammad Bin Yousuf Bin ʿAli Bin Yousuf Bin Hayyan Al-Andalusi. Al-Bahr al-Muhīt، investigated by: Sidqi Muhammad Jamīl. (Beirut: Dar Al-Fikr، 1420).

Al-Alousī، Shihāb al-Dīn Mahmoud bin ʿAbdillah al-Husainī، Rūh al-Maʿānī fi Tafsīr Al-Qurʾān al-ʿAzīm wa Sabʿ al-Mathānī”. Investigated by: ʿAli ʿAbd al-Bārī ʿAttiyah، (1st Edition، Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya، 1415 AH).

Al-Anbārī، Muhammad bin Al-Qasim bin Muhammad bin Bashār، Abu Bakr. Al-Zāhir fī Maʿānī Kalimat al-Nās، investigated by: Dr. Hātim Saleh Al-Ḍāmin، (1st Edition، Lebanon: Al-Risāla Foundation، 1412 AH).

Al-Bukhārī، Muhammad bin Ismail Abu Abdillāh al-Jaʿfarī، Al-Jāmiʿ al-Musnad al-Sahih al-Mukhtasarr min umuri Rasulillahi allalahu ʿalaihi wa Sallam wa Sunanihī wa aiyamihī = Sahih al-Bukhārī”، investigated by: Muhammad Zuhair bin Nasir Al-Nasir، (1st Edition، Dār Tawq al-Najāt، 1422 AH).

Al-Baiḍāwī، Abu Saʿīd ʿAbdullah bin ʿUmar bin Muhammad al-Shirāzī. Anwār al-Tanzīl wa Asrār al-Taʾwīl، investigated by: Muhammad ʿAbd al-Rahmān al-Murʿshlī، (1st Edition، Beirut: Dār Ihyā al-Turāth al-ʿArabi، 1418 AH).

Al-Jurjānī، ʿAli bin Muhammad bin ʿAli Al-Zain Al-Sharif، Al-Taʿrīfāt، vowelized and corrected by: a group of Scholars، (1st Edition، Beirut: Dār Al-Kutub Al-Ilmiyya، 1403 AH).

Al-Harbī، Dr. ʿAbd al-ʿAzīz bin ʿAli al-Harbī، Tawjīh Mushkil al-Qiāʾāt al-ʿAshariyah al-Farshiyyah. (1st edition، Riyadh: Dār Ibn Hazm، 1433).

Al-Hamawī، Shihāb al-Dīn Abu Abdillāh Yaqout bin Abdillah Al-Roumī، Muʿjam al Udabā = Irshād Al-Arīb Ilā Ma'rifat Al'adīb. Investigated by: Ihsān ʿAbbās. (1st Edition، Beirut: Dār Al-Gharb Al-Islami، 1414 AH).

Al-Khwārizmī، Burhān al-Dīn Nasir bin ʿAbd al-Sayyid Abu al-Makārim bin ʿAli، Abu al-Fath. Al-Mughrib fi Tartīb Al-Muʿrib. (Dār al-Kitāb al-ʿArabī).

Al-Dimashqī، Yousuf al-Badī'ī، Al-Subh al-Munabbi ʿan Haythiātī al-Mutanabbī”، printed with the footnote of Sharh Al-ʿUkbarī. (1st Edition.، Al-ʿĀmirah Al-Sharfiat printing press، 1308 AH).

Al-Dhahabī، Abu Abdillāh Muhammad bin Ahmad bin ʿUthmān bin Qaimaz. Siyarr Aʿlām al-Nubalā”. Investigated by: Shuʿaib Al-Arnāʾūt، (3rd Edition، Beirut: Al-Risalah، 1405 AH).

 Al-Dhahabi، Abu Abdillāh Muhammad bin Ahmad bin ʿUthman bin Qaimaz. Maʿrifat al-Qurrā Al-Kibār ʿalā al-Tabaqāt wa al-Aʿsār. (3rd ed. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah، 1417 AH).

Al-Rāzī، Ahmad bin Fāris. Muʿjam Maqāyīs Al-Lugha. Investigated by: ʿAbd al-Salām Muhammad Hāroun، (1st Edition، Damascus: Dār al-Fikr، 1399 AH).

Al-Rāghib al-Asfahānī، Abu Al-Qasim Al-Husain bin Muhammad. Al-Mufradāt Fi Gharīb Al-Qurʾāan. Investigated by: Safwān Adnan Al-Dāwoudī. (1st Edition، Dār Al-Qalam، Al-Dār Al-Shāmiya Damascus: Beirut، 1412 AH).

Al-Zubaidī، Muhammad bin Muhammad bin ʿAbd Al-Razzāq al-Husainī. Tāj Al-ʿArous Min Jawāhir Al-Qāmous. Investigated by: a group of investigators، (1st Edition، Beirut: Dar Al-Fikr، 1414 AH).

Al-Samīn Al-Halabī، Ahmad bin Yusuf. Al-Durr Al-Masoun fi Al-Kitāb Al-Maknoun. Investigated by: Dr. Ahmad Muhammad Al-Kharrāt، (1st Edition، Damascus: Dār Al-Qalam)

Al-Suyoutī، ʿAbd al-Rahmān bin Abi Bakr. Bughyat Al-Wuʿāt fi Tabaqāt Al-Lughawiyīn wa al-Nuhāt. Investigated by: Muhammad Abu al-Fadl Ibrahim، (Modern Library Lebanon / Saida).

Al-Sharif Al-Ridha، Abu Al-Hasan Muhammad bin Abi Ahmad Al-Tahir، Haqa'iq Al-ta'wil fi Mutashabih Al-tanzil، investigated by of: Muhammad Al-Ridha Āl-Kashif Al-Ghita، (1st Edition، Beirut، Dar Al-Adhwā، 1406 AH).

Al-oufī، Suleimān bin ʿAbd al-Qawi bin al-Karim al-Sarsarī، Abu al-Rabīʿ. Sharh Mukhtasarr Al-Rawda، investigated by: ʿAbdullah bin Abd al-Muhsin Al-Turkī، (1st Edition، Beirut: Al-Risalah Foundation، 1407 AH).

Al-ʿUkbarī، Abu Al-Baqā Abdullah bin Al-Hussein bin Abdillah. Al-Tibyān fi Iʿrāb Al-Qurʾān، investigated by: ʿAli Muhammad Al-Bajāwi، (printed by Isa Al-Babi Al-Halabi).

Al-ʿUmarī، Ahmad bin Yahya. Masālik al-Absār fi Mamālik al-Amsār. (1st Edition، Abu Dhabi: The Cultural Foundation، 1423 AH).

Al-Farāhīdī، Abu ʿAbd al-Rahmān al-Khalil bin Ahmad. Al-ʿAin، investigated by: Dr. Mahdi Al-Makhzoumī، Dr. Ibrahim Al-Sāmurarāʾī، (Dār Al-Hilal Library).

Al-Fayrouzabādī، Majd Al-Dīn Abu Tahir Muhammad bin Yaʿqūb. Al-Bulghah fi Tarājim Aʾimmat Al-Nahw wa al-Lughah، (1st Edition، Dar Saʿd Al-Dīn for Printing، Publishing and Distribution، 1421 AH).

Al-Qurtubī، Abu Abdillah Muhammad bin Ahmad. Al-Jāmiʿ li Ahkām Al-Qurʾān، investigated by: Ahmad Al-Bardouni and Ibrahim Atfīsh، (2nd Edition، Cairo: Dār Al-Kutub Al-Masriah، 1384 AH).

Al-Qafatī، Jamāl al-Dīn Abu al-Hasan Ali bin Yousuf. 'Inbāh Al-Ruwāt ʿalā Anbāʾ Al-Nuhāt، investigated by: Muhammad Abu al-Fadl Ibrahim. (1st Edition، Cairo: Dār al-Fikr al-ʿArabi، Beirut: The Cultural Books Foundation، 1406).

Al-Kafawī، Ayyoub bin Musa. "Al-Kulliyyāt"، investigated by: Adnān Darwish Muhammad Al-Masry (Beirut، Al-Risalah Foundation).