معالم في صناعة الشرح الفقهي: الروض المربع أنموذجًا دراسة تطبيقية على كتابي الطهارة والصلاة

Milestones in the Art of Jurisprudential Commentary: Ar- Rawd Al-Murbi as a Case Study: An Applied Study on the Books of Purification and Prayer

د. إبراهيم بن ممدوح الشمري

, ,

Dr. Ibrahim bin Mamduuh, Ash-Shammari

الكلمات مفتاحية: صناعة الشرح الفقهي، الروض المربع، الطهارة، الصلاة., Art of jurisprudential commentary, Ar-Rawd Al-Murbi‘, purification, prayer.

10.36046/2323-055-199-023

عنوان البحث: معالم في صناعة الشرح الفقهي: الروض المربع أنموذجًا: دراسة تطبيقية على كتابي الطهارة والصلاة

موضوع الدراسة: دراسة فقهية لمعالم صناعة الشرح الفقهي من خلال الروض المربع، مع أمثلة تطبيقية على كتابي الطهارة والصلاة.

هدف البحث: إبراز معالمَ في صناعة الشرح الفقهي في الروض المربع.

وقد جاءت الدراسة في مبحثين، وكل مبحث تحته مطالب، فالمبحث الأول: في صناعة المعنى، وتحته عشرة مطالب، والمبحث الثاني: في صناعة اللفظ، وتحته خمسة مطالب.

منهج البحث: سلكتُ في هذا البحث المنهج الاستقرائي في انتخاب نصوص الشيخ البهوتي، ثم المنهج التحليلي لاكتشاف ما فيها من صنعة.

أهم النتائج: منها:

1-      أن الشيخ البهوتي هو خاتمة محققي الحنابلة، كان رأسًا في مذهب أحمد، وانتهى إليه في عصره الإفتاء والتدريس، منقطعًا للفقه، ومؤلفاته من أهم المراجع عند المتأخرين.

2-    أن مؤلفات الشيخ ذاع صيتها، وانتشر نفعها، لذلك لا تخلو منها مكتبة مشتغل بالفقه، وخصوصًا إن كان حنبليًّا.

3-    أن للشيخ صناعة ظهرت في شرحه (الروض المربع)، وهي على وجهين:

أ- ما يتصل بصناعة المعنى، ومنه: تصحيح التوهم، أو التمييز بين صورتين متشابهتين، أو التقسيم، أو التوجيه، أو الحصر، أو الاحتراز، أو التقعيد، ونحو ذلك.

ب- وما يتصل بصناعة اللفظ، ومنه: تجويد الشيخ لألفاظ المتن، إما لأن لفظ المتن يوهم غير المراد، أو غير مستوفٍ للمعنى، أو لا يحمل معنىً جديدًا، أو يحتمل أكثر من معنىً ولا يصح حمله إلا على واحد منها.

ثم الخاتمة، وفيها عرض لأهم النتائج التي توصلت إليها من خلال هذا البحث، هذا وأسأل الله تعالى التوفيق والسداد إنه ولي ذلك والقادر عليه.

Research title: Milestones in the Art of Jurisprudential Commentary: Ar-Rawd Al-Murbi as a Case Study: An Applied Study on the Books of Purification and Prayer.

Study subject: A jurisprudential study of the milestones of the art of jurisprudential commentary through Ar-Rawd Al-Murbi, with practical examples on the books of Purity and Prayer.

The aim of the research: To highlight milestones in the art of jurisprudential commentary in Ar-Rawd Al-Murbi.

The study came in two sections, and each section has sub-sections. The first section is on the art of meaning, and under it are ten sub-sections, and the second section is on the art of wording, and under it are five sub-sections.

Research methodology: I followed in this research the inductive method in selecting the texts of Sheikh Al-Buhouti, then the analytical method to discover the arts contained therein.

The most important findings: including:

1-      That Sheikh Al-Buhouti is the last of the Hanbali investigative jurists. He was a head of Imam Ahmads school of thought, and he was the arbiter in matters of fatwa and teaching, focused on jurisprudence, and his books are among the most important references among the later scholars.

2-    That Sheikhs books became famous, and their benefits are widespread, this is why there is no library of a specialist in Islamic jurisprudence without his books, especially if he is Hanbali.

3-    That Sheikh has a distinct art that became manifest in his commentary (Ar-Rawd Al-Murbi), and it has two aspects:

A-       What is related to the art of meaning, including: correcting the delusions, or distinguishing between two similar instances, or dividing, directing, restricting, precaution, or confining, and so on.

B-       And what is related to the art of wording, including: the Sheikh refining of the words of the text, either because the wording of the text may imply what is not intended, or it does not fulfill the meaning, or it does not carry a new meaning, or it carries more than one meaning and it is not correct to apply it except on one of them.

Then the conclusion, and it includes a presentation of the most important findings that I have reached through this research. I ask Almighty Allaah for success, for He is its Custodian and the One who is able to do so.


ابن الأثير، «النهاية في غريب الحديث والأثر»، المحقق: محمود محمد الطناحي، وآخر، (بيروت: المكتبة العلمية، 1399هـ - 1979م).

ابن الخطيب، لسان الدين، «الإحاطة في أخبار غرناطة»، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، ١٤٢٤هـ).

ابن المبرد، «الدر النقي في شرح ألفاظ الخرقي»، المحقق: رضوان مختار بن غربية، (ط1، جدة - المملكة العربية السعودية: دار المجتمع للنشر والتوزيع، 1411هـ - 1991م).

ابن الملقن، سراج الدين عمر بن علي بن أحمد، «عجالة المحتاج إلى توجيه المنهاج»، عناية: عز الدين هشام بن عبد الكريم البدراني، (إربد- الأردن: دار الكتاب، ١٤٢١هـ - ٢٠٠١م).

ابن حميد، الشيخ محمد بن عبد الله، «السحب الوابلة على ضرائح الحنابلة»، حققه وقدم له وعلق عليه: بكر بن عبد الله أبو زيد، عبد الرحمن بن سليمان العثيمين. (ط1، بيروت لبنان: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، ١٤١٦ هـ - ١٩٩٦م).

ابن رجب، زين الدين عبد الرحمن بن أحمد البغدادي، ثم الدمشقي، الحنبلي، «ذيل طبقات الحنابلة»، تحقيق: د. عبد الرحمن بن سليمان العثيمين. (ط1، الرياض: مكتبة العبيكان، 1425هـ).

ابن عثيمين، «الشرح الممتع على زاد المستقنع»، (ط1، دار ابن الجوزي، 1422 - 1428هـ).

ابن فارس، «مقاييس اللغة»، المحقق: عبد السلام محمد هارون، (دار الفكر، 1399هـ - 1979م).

ابن فرحون، برهان الدين اليعمري، «الديباج المذهب في معرفة أعيان علماء المذهب»، تحقيق وتعليق: الدكتور محمد الأحمدي أبو النور، (القاهرة: دار التراث للطبع والنشر).

ابن قاسم، الشيخ عبد الرحمن بن محمد «حاشية الروض المربع شرح زاد المستقنع»، (ط1، بدون الناشر، ١٣٩٧ هـ).

ابن قدامة، الموفق أبو محمد عبد الله بن أحمد المقدسي، «المغني»، المحقق: الدكتور عبد اللَّه بن عبد المحسن التركي، الدكتور عبد الفتاح محمد الحلو، (ط3، الرياض - المملكة العربية السعودية: دار عالم الكتب للطباعة والنشر والتوزيع، ١٤١٧ هـ - ١٩٩٧م).

ابن مفلح، الشيخ محمد، «الفروع»، (وبذيله: تصحيح الفروع للمرداوي)، المحقق: عبد الله بن عبد المحسن التركي، (ط1، مؤسسة الرسالة، ١٤٢٤ هـ - ٢٠٠٣م).

أبو يعلى الفراء، «التعليق الكبير في المسائل الخلافية بين الأئمة»، المحقق: محمد بن فهد بن عبد العزيز الفريح، (ط1، دمشق: دار النوادر، ١٤٣٥ هـ - ٢٠١٤م).

الأحمد نكري، القاضي عبد النبي بن عبد الرسول، «دستور العلماء»، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، ١٤٢١هـ - ٢٠٠٠م).

الإمام الشافعي، محمد بن إدريس، «الرسالة». المحقق: أحمد شاكر. (ط1، مصر: مكتبه الحلبي، ١٣٥٨هـ/١٩٤٠م).

البعلي، «المطلع على ألفاظ المقنع»، المحقق: محمود الأرناؤوط، وآخر، (ط1، مكتبة السوادي للتوزيع، 1423هـ - 2003م).

بكر أبو زيد، «المدخل المفصل لمذهب الإمام أحمد»، (ط1، دار العاصمة - مطبوعات مجمع الفقه الإسلامي بجدة، 1417هـ).

البهوتي، «الروض المربع»، المحقق: أ. د. خالد بن علي المشيقح، وآخران. (ط1، الكويت: دار ركائز للنشر والتوزيع، 1438هـ).

البهوتي، «دقائق أولي النهى لشرح المنتهى»، (ط1، عالم الكتب، 1414هـ - 1993م).

البهوتي، «كشاف القناع عن متن الإقناع»، (دار الكتب العلمية).

البهوتي، منصور بن يونس، «الروض المربع بشرح زاد المستقنع- قسم العبادات»، تحقيق الشيخ سلطان العيد، (ط1، الرياض: مكتبة دار المنهاج، 1435 هـ).

التهانوي، «كشاف اصطلاحات الفنون والعلوم»، تحقيق: د. علي دحروج. (ط1، بيروت: مكتبة لبنان ناشرون، 1996م).

الجرجاني، «التعريفات»، المحقق: ضبطه وصححه: جماعة من العلماء بإشراف الناشر. (ط1، بيروت لبنان: دار الكتب العلمية، 1403هـ -1983م).

الحجاوي، الشيخ موسى بن أحمد، «زاد المستقنع في اختصار المقنع»، المحقق: عبد الرحمن بن علي بن محمد العسّكر. (الرياض: دار الوطن للنشر).

الحموي، الشيخ محمد أمين بن فضل الله المحبي، «خلاصة الأثر في أعيان القرن الحادي عشر»، (بيروت: دار صادر).

الخفاجي، الشيخ شهاب الدين، «حاشية الشهاب على تفسير البيضاوي»، (بيروت: دار صادر).

الْخَلْوَتي، الشيخ محمد بن أحمد بن علي، «حاشية الخلوتي على منتهى الإرادات»، تحقيق: د. سامي بن محمد بن عبد الله الصقير، د. محمد بن عبد الله بن صالح اللحيدان. (ط1، سوريا: دار النوادر، ١٤٣٢ هـ - ٢٠١١م).

الدسوقي، الشيخ محمد بن عرفة، «حاشية الدسوقي على مختصر المعاني»، المحقق: عبد الحميد هنداوي. (بيروت: المكتبة العصرية).

الرازي، «مختار الصحاح»، المحقق: يوسف الشيخ محمد. (ط5، بيروت صيدا: المكتبة العصرية- الدار النموذجية، 1420هـ - 1999م).

الرازي، فخر الدين، «مناقب الإمام الشافعي»، تحقيق: د. أحمد حجازي السقا، (ط1، القاهرة: مكتبة الكليات الأزهرية، 1406 هـ 1986م).

الرحيباني، الشيخ مصطفى بن سعد، «مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى»، (ط2، المكتب الإسلامي، ١٤١٥هـ - ١٩٩٤م).

الزبيدي، مرتضى «تاج العروس»، المحقق: مجموعة من المحققين. (دار الهداية).

الزَّجَّاجي، أبو القاسم، «الإيضاح في علل النحو»، المحقق: الدكتور مازن المبارك. (ط5، بيروت: دار النفائس، ١٤٠٦ هـ -١٩٨٦م).

الزركشي، شمس الدين محمد بن عبد الله المصري الحنبلي، «شرح الزركشي»، (ط1، دار العبيكان، ١٤١٣ هـ - ١٩٩٣م).

 الزمخشري، محمود بن عمرو بن أحمد، «أساس البلاغة»، تحقيق: محمد باسل عيون السود. (ط1، بيروت لبنان: دار الكتب العلمية، ١٤١٩ هـ - ١٩٩٨م).

السبكي، تاج الدين، «طبقات الشافعية الكبرى»، المحقق: د. محمود محمد الطناحي، وآخر، (ط2، هجر للطباعة والنشر والتوزيع، ١٤١٣هـ).

السعدي، الشيخ عبد الرحمن، «المختارات الجلية من المسائل الفقهية»، عناية: ماهر بن عبد العزيز الشبل، (ط1، الرياض: مكتبة دار المنهاج، 1432هـ).

العسكري، أبو هلال الحسن بن عبد الله، «الفروق اللغوية»، حققه وعلق عليه: محمد إبراهيم سليم. (القاهرة- مصر: دار العلم والثقافة للنشر والتوزيع).

العنقري، الشيخ عبد الله بن عبد العزيز، «حاشية العنقري على الروض المربع شرح زاد المستقنع»، تحقيق: أحمد بن عبد العزيز الجماز، (ط2، دار أطلس الخضراء، 1441هـ).

العوضي، أبو مالك، «صناعة الاستدلال اللغوي»، ضمن كتاب صناعة التفكير اللغوي، تحرير: مقبل بن علي الدعدي، (ط1، تكوين للدراسات والأبحاث، 1435ه، 2014م).

الغزي، الشيخ محمد كمال الدين بن محمد، «النعت الأكمل لأصحاب الإمام أحمد بن حنبل»، (ط1، دمشق: دار الفكر، ١٤٠٢ هـ - ١٩٨٢م).

الفيومي، «المصباح المنير في غريب الشرح الكبير»، (بيروت: المكتبة العلمية).

القاضي البيضاوي، «منهاج الوصول إلى علم الأصول»، تحقيق: د. شعبان محمد إسماعيل، (ط1، دار ابن حزم، 1429هـ).

القرافي، «الذخيرة»، المحقق: محمد حجي، وآخران، (بيروت: دار الغرب الإسلامي).

 القرطبي، أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد، «البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة»، حققه: د. محمد حجي وآخرون. (ط2، بيروت- لبنان: دار الغرب الإسلامي، ١٤٠٨ هـ - ١٩٨٨م).

القعيمي، «مدارج تفقه الحنبلي»، (ط2، تكوين، 1439ه-2018م).

الكرمي، الشيخ مرعي بن يوسف، «غاية المنتهى في جمع الإقناع والمنتهى»، اعتنى به: ياسر إبراهيم المزروعي، رائد يوسف الرومي، (ط1، الكويت: مؤسسة غراس للنشر والتوزيع والدعاية والإعلان، ١٤٢٨ هـ - ٢٠٠٧ م).

الكفوي، «الكليات»، المحقق: عدنان درويش، وآخر. (بيروت: مؤسسة الرسالة، بدون سنة النشر).

المرداوي، أحمد بن عوض، «فتح مولى المواهب على هداية الراغب»، تحقيق: د. عبد الله التركي، (ط1، مؤسسة الرسالة، 1428ه، 2007م).

المَرْداوي، الشيخ علي بن سليمان بن أحمد، «الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف»، تحقيق: د. عبد الله بن عبد المحسن التركي، وآخر. (ط1، القاهرة: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، ١٤١٥ هـ - ١٩٩٥م).

المطرزي، «المغرب في ترتيب المعرب»، (دار الكتاب العربي، الطبعة: بدون بيانات).

 المهدوي، أبو الطاهر إبراهيم بن عبد الصمد بن بشير التنوخي، «التنبيه على مبادئ التوجيه»، المحقق: الدكتور محمد بلحسان. (ط1، بيروت- لبنان: دار ابن حزم، ١٤٢٨ هـ - ٢٠٠٧ م).

النسفي، الشيخ نجم الدين، «طلبة الطلبة في الاصطلاحات الفقهية»، (بدون طبعة، المطبعة العامرة، مكتبة المثنى ببغداد، ١٣١١ه).

النووي، يحيي بن شرف، «تحرير ألفاظ التنبيه»، (ط1، دمشق: دار القلم، 1408ه).

الهروي، أحمد بن محمد، «الغريبين في القرآن والحديث»، تحقيق ودراسة: أحمد فريد المزيدي، (ط1، السعودية: مكتبة نزار مصطفى الباز، ١٤١٩ هـ - ١٩٩٩م).

اليحصبي، القاضي عياض بن موسى السبتي، «مشارق الأنوار على صحاح الآثار»، (المكتبة العتيقة ودار التراث).

Ibn Al-Atheer, An-Nihaayah fee Gareeb Al-Hadeeth wa Al-Athar, Investigation: Mahmuud Muhammad At-Tanaahi, et al., (Beirut: Al-Maktabah Al-Ilmiyyah, 1399 AH 1979)

Ibn Al-Khateeb, Lisaanud Deen, Al-Ihaatah fee Akhbaar Garnaatah, (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1424 AH).

Ibn Al-Mubarrid, Ad-Durr An-Naqiyy fee Sharh Alfaadh Al-Khirakhi, Investigation: Ridwaan Mukhtaar bin Gareebah, (1st ed., Jeddah Kingdom of Saudi Arabia: Daar Al-Mujtama for Publication and Distribution, 1411 AH 1991).

Ibn Al-Mulaqqan, Siraajuddeen Umar bin Ali bin Ahmad, Ujaalah Al-Muhtaaj Ilaa Tawjeeh Al-Minhaaj, Cared for by: Izzuddeen Hishaam bin Abdil Kareem Al-Badraani, (Irbid Jordan: Daar Al-Kitaab, 1421 AH 2001).

Ibn Humaid, Sheikh Muhammad bin Abdillaah, As-Suhub Al-Waabilah ala Daraaih Al-Hanaabilah, Investigation and introduction and commentary: Bakr bin Abdillaah  Abu Zaid, Abdur Rahmaan bin Sulaiman Al-Uthaymeen. (1st ed., Beirut Lebanon: Muassasah Ar-Risaalah for Printing and Publication and Distribution, 1416 AH 1996).

Ibn Rajab, Zainuddeen Abdur Rahmaan bin Ahmad Al-Bagdaadi, then Ad-Dimashqhi, then Al-Hanbali, Dhayl Tabaqaat Al-Hanaabilah, Investigation: Dr. Abdur Rahmaan bin Sulaimaan Al-Uthaymeen. (1st ed., Riyadh: Maktabah Al-Obeikan, 1425 AH).

Ibn Uthaymeen, Ash-Sharh Al-Mumti alaa Zaad Al-Mustaqni‘”, (1st ed., Daar Ibn Al-Jawzi, 1422 AH 1428 AH).

Ibn Faaris, Maqayees Al-Lugha, Investigator: Abdus Salaam Muhammad Haaroun, (Daar Al-Fikr, 1399 AH 1979).

Ibn Farhuun, Burhaanuddeen Al-Yamuri, Ad-Deebaaj Al-Mudhib fee Marifat Ayaan Ulamaa Al-Madhab, Investigation and commentary: Dr. Muhammad Al-Ahmadi Abu An-Nuur, (Cairo: Daar At-Turaath for Printing and Publication).

Ibn Qaasim, Ash-Sheikh Abdur Rahmaan bin Muhammad, Haashiyah Ar-Rawd Al-Murbi Sharh Zaad Al-Mustaqni‘”, (1st ed., without the publisher,1397 AH).

Ibn Qudaamah, Al-Muwaffaq Abu Muhammad Abdullaah bin Ahmad Al-Maqdisi, Al-Mugni, Investigation: Dr. Abdullaah bin Abdil Muhsin At-Turki, Dr. Abdul Fattaah Muhammad Al-Hulw, (3rd ed., Riyadh Kingdom of Saudi Arabia: Daar Aalam Al-Kutub for Printing and Publication and Distribution, 1417 AH 1997).

Ibn Muflih, Sheikh Muhammad, Al-Furuu with Tasheeh Al-Furuu by Al-Mardaawi, Investigation: Abdullaah bin Abdul Muhsin At-Turki, (1st ed., Muassasah Ar-Risaalah, 1424 AH 2003).

Abu Yalaa Al-Farraa, At-Taleeq Al-Kabeer fee Al-Masaail Al-Khilaafiyyah bayna Al-Aimma, Investigation: Muhammad bin Fahd bin Abdil Azeez Al-Furaih, (1st ed., Damascus: Daar An-Nawaadir, 1435 AH 2014).

Al-Ahmad Nakri, Qaadi Abdun Nabi bin Abdir Rasuul, Dustuur Al-Ulamaa, (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1421 AH 2000).

Al-Imam Ash-ShaafiI, Muhammad bin Idrees, Ar-Risaalah, Investigation: Ahmad Shaakir. (1st ed., Egypt: Maktabah Al-Halabi, 1358 AH / 1940).

Al-Bali, Al-Mutli alaa Alfaadh Al-Muqni‘”, Investigation: Mahmuud Al-Arnaout et al., (1st ed., Maktabah As-Sawaadi for Distribution, 1423 AH 2003).

Bakr Abu Zayd, Al-Madkhal Al-Mufassal li Madhab Al-Imam Ahmad, (1st ed., Daar Al-Aasimah Publications of Islamic Fiqh Council in Jeddah, 1417 AH).

Al-Buhuuti, Ar-Rawd Al-Murbi‘”, Investigation: Prof. Khaalid bin Ali Al-Mushayqh et al., (1st ed., Kuwait: Daar Rakaaiz for Publication and Distribution, 1438 AH).

Al-Buhuuti, Mansour bin Yunus, Daqaaiq Uuli An-Nuhaa li Sharh Al-Muntahaa, (1st ed., Aalam Al-Kutub, 1414 AH 1993).

Al-Buhuuti, Mansour bin Yunus, Kashaaf Al-Qinaa an Matn Al-Iqnaa‘”, (Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah).

Al-Buhuuti, Mansour bin Yunus, Ar-Rawd Al-Murbi bi Sharh Zaad Al-Mustaqni Section of Rituals, Investigation: Sheikh Sultaan Al-Eed, (1st ed., Riyadh: Maktabah Daar Al-Minhaaj, 1435 AH).

At-Tahaanawi, Kashaaf Istilaahaat Al-Funuun wa Al-Uluum, Investigation: Dr. Ali Dahraj. (1st ed., Beirut: Maktabah Lubnaan for Publications, 1996).

Al-Jurjaani, At-Tareefaat, Investigation and correction: A group of scholars under the supervision of the publisher. (1st ed., Beirut Lebanon: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1403 AH 1983).

Al-Hajjaawi, Sheikh Musa bin Ahmad, Zaad Al-Mustaqni fee Ikhtisaar Al-Muqni‘”, Investigation: Abdur Rahmaan bin Ali bin Muhammad Al-Usakkar. (Riyadh: Daar Al-Watan for Publication).

Al-Hamawi, Sheikh Muhammad Ameen bin Fadlillaah Al-Muhinbbi, Khulaasah Al-Athar fee Ayaan Al-Qarn Al-Haadi Ashar, (Beirut: Daar  Saadir).

Al-Khafaaji, Sheikh Shihaabuddeen, Haashiyah Ash-Shihaab alaa Tafseer Al-Baidaawi, (Beirut: Daar Saadir).

Al-Khalwati, Sheikh Muhammad bin Ahmad bin Ali, Haashiyah Al-Khalwati alaa Muntahaa Al-Iraadaat, Investigation: Dr. Saami bin Muhammad bin Abdillaah As-Saqeer, Dr. Muhammad bin Abdillaah bin Saalih Al-Luhaydaan. (1st ed., Syria: Daar An-Nawaadir, 1432 AH 2011).

Ad-Dusuuqi, Sheikh Muhammad bin Arafah, Haashiyah Ad-Dusuuqi alaa Mukhtasar Al-Maaani, Investigation: Abdul Hameed Hindaawi. (Beirut: Al-Maktabah Al-Asriyyah).

Ar-Raazi, Mukhaar As-Sihaah, Investigation: Yusuf Ash-Sheikh Muhammad, (5th ed., Beirut Seeda: Al-Maktabah Al-Asriyyah Ad-Daar An-Namuudajiyyah., 1420 AH 1999).

Ar-Raazi, Fakhruddeen, Manaaqib Al-Imam Ash-ShaafiI, Investigation: Dr. Ahmad Hijaazi As-Saqaa, (1st ed., Cairo: Maktabah Al-Kuliyyaat Al-Azhariyyah, 1406 AH 1986).

Ar-Ruhaybaani, Sheikh Mustafa bin Saad, Mataalib Uuli An-Nuhaa fee Sharh Gaayah Al-Muntahaa, (2nd ed., Al-Maktabah Al-Islaami, 1415 AH 1994).

Az-Zabeedi, Murtada, Taaj Al-Aruus, Investigation: A group of investigators. (Daar Al-Hidaayah).

Az-Zajjaaji, Abu Al-Qaasim, Al-Eedooh fee Ilal An-Nahw, Investigator: Dr. Maazin Al-Mubaarak. (5th ed., Beirut: Daar An-Nafaais, 1406 AH 1986).

Az-Zarkashi, Shamsuddeen Muhammad bin Abdillaah Al-Misri Al-Hanbali, Sharh Az-Zarkashi, (1st ed., Daar Al-Obeikaan, 1413 AH 1993).

Az-Zamakshari, Mahmuud bin Amr bin Ahmad, Asaas Al-Balaagha, Investigation: Muhammad Baasil Uyuun As-Suud. (1st ed., Beirut Lebanon: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1419 AH 1998).

As-Subki, Taajuddeen, Tabaqaat Ash-Shaafiiyyah Al-Kubra, Investigator: Dr. Mahmuud Muhammad At-Tanaahi et al., (2nd ed., Hajar for Printing and Publication and Distribution, 1413 AH).

As-Sadi, Sheikh Abdur Rahmaan, Al-Mukhtaaraat Al-Jaliyyah min Al-Masaail Al-Fiqhiyyah, Caring: Maahir bin Abdul Azeez Ash-Shibl, (1st ed., Riyadh: Maktabah Daar Al-Minhaaj, 1432 AH).

Al-Askari, Abu Hilaal Al-Hassan bin Abdullaah, Al-Furuuq Al-Lugawiyyah, Investigation and commentary: Muhammad Ibrahim Saleem. (Cairo Egypt: Daar Al-Ilm for Civilization and Publication and Distribution).

Al-Anqari, Sheikh Abdullaah bin Abdil Azeez, Haashiyah Al-Anqari alaa Ar-Rawd Al-Murbi Sharh Zaad Al-Mustaqni‘”, Investigation: Ahmad bin Abdil Azeez Al-Jumaaz, (2nd ed., Daar Atlas Al-Khadraa, 1441 AH).

Al-Awadi, Abu Maalik, Sinaaa Al-Istidlaal Al-Lughawi, In book on the Making of Linguistic Thought, Editor: Muqbil bin Ali Ad-Dadi, (1st ed., Takween for Studies and Researches, 1435 AH 2014).

Al-Gazzi, Sheikh Muhammad Kamaaluddeen bin Muhammad, An-Nat Al-Akmal li Ashaab Al-Imam Ahmad bin Hanbal, (1st ed., Damascus: Daar Al-Fikr, 1402 AH 1982).

Al-Fayyuumi, Al-Misbaah Al-Muneer fee Gareeb Ash-Sharh Al-Kabeer, (Beirut: Al-Maktabah Al-Ilmiyyah).

Al-Qaadi Al-Baidaawi, Minhaaj Al-Wusuul Ilaa Ilm Al-Usuul, Investigation: Dr. Shabaan Muhammad Ismail, (1st ed., Daar Ibn Hazm, 1429 AH).

Al-Qaraafi, Ad-Dhakeerah, Investigation: Muhammad Hajji et al., (Beirut: Daar Al-Garb Al-Islaami).

Al-Qurtubi, Abu Al-Waleed Muhammad bin Ahmad bin Rushd, Al-Bayaan wa At-Tahseel wa Ash-Sharh wa At-Tawjeeh wa At-Taleel li Masaail Al-Mustakhrajah, Investigation: Dr. Muhammad Hajji et al., (2nd ed., Beirut Lebanon: Daar Al-Garb Al-Islaami, 1408 AH 1988).

Al-Qaeemi, Madaarij Nafaqah Al-Hanbali, (2nd ed., Takween, 1439 AH 2018).

Al-Karmi, Sheikh MarI bin Yusuf, Gaayah Al-Muntahaa fee Jam Al-Iqnaa wa Al-Muntahaa, Cared for by: Yaasir Ibrahim Al-MazrouI, Raaid Yusuf Ar-Ruumi, (1st ed., Kuwait: Muassaah Gurraas for Publication and Direction and Publicity, 1428 AH 2007).

Al-Kafawi, Al-Kulliyyaat, Investigation: Adnaan Darweish et al., (Beirut: Muassasah Ar-Risaalah).

Al-Murdaawi, Ahmad bin Awad, Fath Muwalaa Al-Mawaahib Alaa Hidaayah Ar-Raagib, Investigation: Dr. Abdullaah At-Turki, (1st ed., Muassasah Ar-Risaalah, 1428 AH 2007).

Al-Murdaawi, Sheikh Ali bin Sulaimaan bin Ahmad, Al-Insaaf fee Marifat Ar-Raajih min Al-Khilaaf, Investigation: Dr. Abdullaah bin Abdul Muhsin At-Turki et al., (1st ed., Cairo: Hajar for Printing and Publication and Distribution and Publicity, 1415 AH 1995)/

Al-Mitrazi, Al-Mitrazi fee Tarteeb Al-Murab, (Daar Al-Kitaab Al-Arabi).

 Al-Muhaddawi, Abu At-Taahir Ibrahim bin Abdus Samad bin Basheer At-Tannuukhi, At-Tanbeeh alaa Mabaadih At-Tawjeeh, Investigation: Dr. Muhammad Baalhasaan. (1st ed., Beirut Lebanon: Daar Ibn Hazm, 1428 AH 2007).

An-Nasafi, Sheikh Najmuddeen, Talabah At-Tilbah fee Al-Istilaahaat Al-Fiqhiyyah, (Al-Matbaa Al-Aamirah, Maktabah Al-Muthanna in Bagdad, 1311 AH).

An-Nawawi, Yahya bin Sharaf, Tahreer Alfaadh At-Tanbeeh, (1st ed., Damascus: Daar Al-Qalam, 1408 AH).

Al-Harawi, Ahmad bin Muhammad, Al-Garbiyyeen fee Al-Quraan wa Al-Hadeeth, Investigation and Study: Ahmad Fareed Al-Mazeedi, (1st ed., Saudi Arabia: Maktabah Nizaar Mustafa Al-Baaz, 1419 AH 1999).

Al-Yahsubi, Al-Qaadi Iyaad bin Musa Al-Busti, Mashaariq Al-Anwaar Alaa Sihaah Al-Aathaar, (Al-Maktabah Al-Ateeqah and Daar At-Turaath).