استـدراكات ابـن الفـرَس على ابـن عطيـة -جمعاً ودراسة-

Retractions of Ibn Al-Faras on Ibn Atiyah - Collected and studied

 د. حمدان بن لافي بن جابر العنزي

, ,

Dr. Hamdan bin Lavi bin Jaber Al-Anzi

الكلمات مفتاحية: الاستدراك – ابن عطية – ابن الفرس , Retractions - Ibn ʿAtiyah - Ibn al-Faras.

https://doi.org/10.36046/2323-055-198-004

موضوع البحث : استدراكات ابن الفرَس في كتابه أحكام القرآن على شيخه ابن عطية -رحمه الله- في المحرر الوجيز.

أهداف البحث : التعرف على استدراكات ابن الفرَس على ابن عطية -رحمه الله- التي ذكرها في كتاب أحكام القرآن ، وكذلك التعرف على طريقة ابن الفرَس-رحمه الله- في الاستدراك ، ودراسة تلك الاستدراكات دراسة مقارنة للوقوف على أقرب الأقوال للصواب بعد المناقشة والاستدلال.

منهج البحث : المنهج الاستقرائي التحليلي المقارن.

محتوى البحث : اشتمل البحث على قسمين : نظري وتطبيقي.

اشتمل القسم النظري على : تعريف الاستدراك ، وترجمة موجزة لابن عطية -رحمه الله- ، وترجمة موجزة لابن الفرَس -رحمه الله- ، وطريقة ابن الفرَس -رحمه الله- في الاستدراكات ، واشتمل القسم التطبيقي على : دراسة تطبيقية لاستدراكات ابن الفرَس على ابن عطية -رحمه الله- وقد بلغت (8) استدراكات.

أهم نتائج البحث : خلصت نتاج البحث إلى : صحة استدراك ابن الفرَس -رحمه الله- على ابن عطية في موضع مواحد ، وعدم صحة استدراكه على ابن عطية -رحمه الله-  في (4) مواضع ،  وفي (3) مواضع لكل من رأي ابن الفرَس  وابن عطية -رحمهما الله- حظ من النظر.  

أهم توصيات البحث : دراسة استدراكات السمين الحلبي-رحمه الله- في القول الوجيز في أحكام الكتاب العزيز على كتب أحكام القرآن الكريم.


Subject of study: Retractions of Ibn Al-Faras in his book Ahkam al-Quran on his sheikh Ibn ?Atiyah - may Allah have mercy on him on his book: "Al-Muhararr Al-Wajeez"..

The objectives of the research: To identify Ibn al-Farass retractions on Ibn ?Atiyah, which he mentioned in his book Ahk?m al-Quran, as well as to identify the method of Ibn al-Faras in retractions, and to study them as a comparative study to find out the closest statements to the right after discussion and reasoning.

Research methodology: the inductive comparative analytical approach.

Research content: The research included two sections: theoretical and practical.

The theoretical section included: The definition of retraction, a brief introducing of Ibn ?Atiyah, a brief introdution of Ibn al-Faras  and the method of Ibn al-Faras  in the retractions. The application section included: An applied study of Ibn al-Farass retractions on Ibn Attiyah which reached (8) retractions.

The most important findings of the research: The findings of the research concluded that: The accuracy of Ibn al-Farass retractions on Ibn Attiyah in a single place, and the inaccuracy of his retractions on Ibn Atiyah in (4) places, and in (3) places for both of ibn Faras and ibn ?Attiyahs openion which both has some consideration.

The most important recommendations of the research: To study the retractions of Al-Sameen Al-Halabi, may Allah have mercy on him, in his book : "Al-Qawl Al-Wajeez fi Ahk?m Al-Kit?b Al-Aziz on the books of Ahk?m Al-Quran Al-Kar?m (Rulings of the Noble Quran)".

ابن الأثير ، المبارك بن محمد الجزري . "النهاية في غريب الحديث والأثر". تحقيق : طاهر أحمد الزاوي ومحمود محمد الطناحي. (بدون ، بيروت : المكتبة العلمية ، 1399هـ/1979م).

ابن الجوزي ، عبدالرحمن بن علي بن محمد. " زاد المسير في علم التفسير ". ( ط3 ، بيروت: المكتب الإسلامي ، 1404هـ ).

ابن الجوزي ، عبدالرحمن بن علي بن محمد. " نواسخ القرآن". تحقيق : حمد أشرف علي المليباري. (ط2 ، المدينة المنورة : عمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية،  1423هـ/2003م).

ابن العربي ، محمد بن عبد الله أبو بكر . "أحكام القرآن". راجع أصوله وخرج أحاديثه وعلَّق عليه: محمد عبد القادر عطا .(ط3، بيروت : دار الكتب العلمية ،1424هـ / 2003م).

ابن العربي ، محمد بن عبد الله أبو بكر . "المحصول في علم الأصول". تحقيق : حسين علي اليدري وسعيد فودة . (ط1، عمَّان : دار البيارق ،1420هـ/1999م).

ابن الفرَس ، عبد المنعم بن عبد الرحيم. "أحكام القرآن". تحقيق : د. طه بن علي بو سريح   وآخرين . (ط1 ، بيروت : دار ابن حزم ، 1427هـ/ 2006م ).

ابن المنير ، أحمد بن محمد ناصر الدين. "الانتصاف". (بدون ، بيروت : دار إحياء التراث العربي ، 1407هـ).

ابن بدران عبد القادر بن أحمد . " جواهر الأفكار ومعادن الأسرار المستخرجة من كلام العزيز الجبار ". تحقيق : زهير الشاويش . (ط1 ، بيروت : المكتب الإسلامي ، 1420هـ / 1999م).

ابن تيمية  ، أحمد بن عبد الحليم . "مجموع الفتاوى " . جمع وترتيب عبد الرحمن بن محمد بن قاسم العاصمي النجدي . (بدون ، 1418هـ / 1997م ).

ابن جزي ، محمد بن أحمد بن محمد. "  التسهيل لعلوم التنزيل " . (ط1، لبنان : دار الكتاب العربي ،1403 هـ / 1983م ).

ابن عاشور ، محمد الطاهر. "التحرير والتنوير " . (بدون ، تونس : دار سُحنون للنشر والتوزيع ، بدون).

ابن عطية ، عبد الحق بن غالب. "المحرر الوجيز". تحقيق : عبد السلام عبد الشافي محمد ، (بيروت : دار الكتب العلمية ،1413هـ /1992م).

ابن قدامة ، موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد المقدسي . "روضة الناظر". تحقيق : د. شعبان محمد  إسماعيل . (ط2 ، بيروت : مؤسسة الريّان ، 1423هـ/2002م).

ابن كثير ، إسماعيل بن عمرو. "تفسير القرآن العظيم". تحقيق: سامي بن محمد السلامة . ( ط2 ، الرياض : دار طيبة ،1420هـ / 1999م ).

ابن منظور ، محمد بن مكرم. " لسان العرب " . (ط1 ، بيروت : دار صادر ، بدون).

أبو السعود ، محمد بن محمد بن مصطفى. "إرشاد العقل السليم إلى مزايا القرآن الكريم". (ط4 ، بيروت : دار إحياء التراث العربي ، 1414هـ/ 1994م).

أبو حيان ،  محمد بن يوسف. "البحر المحيط". تحقيق : عادل أحمد عبد الموجود ، وعلي محمد معوض . (ط1 ، بيروت : دار الكتب العلمية ، 1422هـ / 2001م ).

أحمد بن محمد المقري التلمساني . "نفخ الطيب من غصن الأندلس الرطيب". تحقيق : د. إحسان عباس . (بيروت : دار صادر ، 1388هـ).

الأحمدي ، موسى بن محمد . "معجم الأفعال المتعدية بحرف" . ( ط1 ، بيروت : دار العلم للملايين ، 1979م).

الأصبحي ، مالك بن أنس . "المدونة الكبرى -رواية سحنون- ". ( ط1 ، بيروت : دار الكتب العلمية ،  1415هـ / 1994م).     

الألباني ، محمد ناصر الدين ."سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها".  (ط1، الرياض : مكتبة المعارف ،  1416هـ /1996م ).

الآلوسي ، محمود بن عبد الله. "روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني ". (بدون ، بيروت : دار إحياء التراث العربي ، بدون) .

البيضاوي ، عبدالله بن عمر بن محمد. " أنوار التنزيل وأسرار التأويل " . إعداد وتقديم : محمد عبدالرحمن المرعشلي. (ط1 ، بيروت : دار إحياء التراث العربي ،  1418هـ / 1998م).

الجصاص ، أحمد بن علي الرازي. "أحكام القرآن ". تحقيق : محمد الصادق قمحاوي . (بدون ، بيروت : دار إحياء التراث العربي ،1405هـ).

الجوهري ، إسماعيل بن حماد . "الصحاح" . تحقيق : أحمد عبد الغفور عطار ،( ط4 ، بيروت : دار العلم للملايين ، 1407هـ /1987م).

الحموي ، أحمد بن محمد مكي . "غمز عيون البصائر في شرح الأشباه والنظائر".            (ط1 ، بيروت : دار الكتب العلمية ، 1405هـ/1985م).

الداوودي ، محمد بن علي بن أحمد. "طبقات المفسـرين". ضبطه ووضع حواشيه ، عبدالسلام عبد المعين . (ط1، بيروت : دار الكتب العلمية ،1422هـ / 2002م).

الرازي ،  محمد بن عمر التميمي. "التفسير الكبير ". (ط1 ، بيروت : دار الكتب العلمية ، 1421هـ/ 2000م ).

رضا ،  محمد رشيد ."تفسير القرآن الحكيم ". ( ط2 ، القاهرة : دار المنار ، 1336ه/ 1947م ).

الزجاج ، إبراهيم بن محمد بن سهل. "معاني القرآن وإعرابه ". تحقيق د. عبد الجليل عبده شلبي.  (ط1 ، بيروت : عالم الكتب ، 1408هـ/ 1988م ).

الزمخشري ، محمود بن عمر. "الكشاف عن حقائق التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل"  تحقيق : عبدالرزاق المهدي . (بدون ، بيروت : دار إحياء التراث العربي ، بدون).

الزهراني ، نايف بن سعيد. "استدراكات السلف في التفسير". ( ط1 ، الدمام : دار ابن  الجوزي ،1430هـ).

السبت ، خالد بن عثمان. "قواعد التفسير". (ط1 ، القاهرة : دار ابن عفان ، الرياض : دار ابن القيم ، 1426هـ / 2005م).

السعدي ، عبدالرحمن بن ناصر. " تيسير الكريم الرحمن في تفسير كلام المنان" . تحقيق : عبدالرحمن بن معلا اللويحق . (ط4، بيروت : مؤسسة الرسالة ، 1426هـ/2005م).

السلماني ، أبو عبد الله بن سعد بن أحمد . "الإحاطة في أخبار غرناطة". تحقيق : د. يوسف علي طويل ، (ط1، بيروت : دار الكتب العلمية ، 1424هـ / 2003م ).

السمعاني ، منصور بن محمد بن عبد الجبار. " تفسير القرآن ". تحقيق : ياسر بن  إبراهيم ، وغنيم بن عباس بن   غنيم . ( ط1 ، الرياض : دار الوطن ، 1418هـ/1997م).

السمين الحلبي ، شهاب الدين أحمد بن يوسف . "القول الوجيز في أحكام الكتاب العزيز من بداية كلامه على الآية (163) من سورة البقرة إلى نهاية كلامه على الآية (179) من السورة نفسها -دراسة وتحقيقاً- ". تحقيق الباحث : عبيد منصور طريخم الشمراني . ( المدينة المنورة : الجامعة الإسلامية ، 1428هـ ).

السمين الحلبي ، شهاب الدين أحمد بن يوسف . "القول الوجيز في أحكام الكتاب العزيز من أول الكتاب إلى نهاية كلامه على الآية (105) من سورة البقرة -دراسة وتحقيقاً-". تحقيق الباحث : عبد الرحيم القاوش ، ( المدينة المنورة : الجامعة الإسلامية ،1430هـ)

السيوطي ، عبد الرحمن بن أبي بكر. "طبقات المفسـرين للسيوطي". تحقيق : علي محمد عمر. (ط1، القاهرة : مكتبة وهبة 1396هـ).

الشنقيطي، محمد الأمين. "العذب النمير من مجالس الشنقيطي في التفسير". تحقيق: د. خالد بن عثمان السبت. (ط2، مكة المكرمة: دار عالم الفوائد، 1426هـ/2006م).

الشنقيطي ، محمد الأمين. " أضواء البيان في إيضاح القرآن بالقرآن" . إشراف : بكر بن عبدالله أبو زيد . (ط1، مكة المكرمة : دار عالم الفوائد ، 1426هـ / 2006م).

الشنقيطي، محمد الأمين. " مذكرة أصول الفقه على روضة الناظر ". إشراف بكر بن عبد الله أبو زيد . (ط1 ، مكة المكرمة : دار عالم الفوائد ،  1426هـ).

الشوكاني ، محمد بن علي. " فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية من علم التفسير ". تحقيق :د. عبدالرحمن عميرة . ( ط2 ، المنصورة : دار الوفاء ، 1418هـ / 1997م).

الشيباني ، أحمد بن محمد بن حنبل. " المسند ". تحقيق : شعيب الأرنؤوط .( ط2 ، بيروت : مؤسسة الرسالة ، بيروت : 1420هـ/1999م).

الطبري ، محمد بن جرير ."جامع البيان عن تأويل آي القرآن ". تحقيق : د. عبدالله بن عبدالمحسن التركي . ( ط1 ، الرياض : دار عالم الكتب ،  1424هـ/2003م ).

العثيمين ، محمد بن صالح. " تفسير سورة البقرة " . (ط1 ، الدمام :  دار ابن الجوزي ، 1423هـ).

العثيمين ، محمد بن صالح. "تفسير سورة الصافات" . (ط1 ، الرياض : دار الثريا ، 1424هـ).

القاسمي ، محمد جمال الدين. "محاسن التأويل". تحقيق : محمد فؤاد عبد الباقي . ( ط1 ، بيروت : دار إحياء التراث العربي ، 1415هـ / 1994م).

القرطبي ، محمد بن أحمد بن أبي بكر. " الجامع لأحكام القرآن والمبين لما تضمنه من السنة وآي الفرقان" . تحقيق د. عبد الله بن عبدالمحسن التركي . ( ط1 ، بيروت : مؤسسة الرسالة ، 1427هـ / 2006م ).

القمي ، نظام الدين الحسن بن محمد بن حسين . "غرائب القرآن ورغائب الفرقان". تحقيق : الشيخ زكريا عميرات . ( ط1 ، بيروت : دار الكتب العلمية ،1416هـ / 1996م).

القونوي ، إسماعيل بن محمد بن مصطفى. "حاشية القونوي على تفسير البيضاوي " . ضبطه وصححه : عبد الله محمود محمد عمر . ( ط1، بيروت : دار الكتب العلمية ، 1422هـ /2001م ).

القيسي ، مكي بن أبي طالب. "الإيضاح لناسخ القرآن ومنسوخه ومعرفة أصوله واختلاف الناس فيه ". تحقيق : د. أحمد حسن فرحات . (ط1 ، جدة : دار المنارة ، 1406هـ).

الكرماني ، محمد بن أبي نصر . "شواذ القراءات ". تحقيق : د. شمران العجلي .  (  بدون ، بيروت : مؤسسة البلاغ ، بدون ).

الكرماني ، محمود بن حمزة. "غرائب التفسير وعجائب التأويل ". تحقيق : د. شمران سركال العجلي. ( بدون ،  جدة : دار القبلة للثقافة الإسلامية ،، بيروت : مؤسسة علوم القرآن ، بدون).

الكيا الهراسي ، علي بن محمد بن علي . "أحكام القرآن". تحقيق : موسى محمد علي وعزة عبد عطية. (ط1 ، بيروت : دار الكتب العلمية ، 1405هـ).

المالكي ، خليل بن إسحاق. " التوضيح في شرح مختصر ابن الحاجب ". تحقيق : أبو الفضل الدمياطي أحمد بن علي (ط1: الدار البيضاء : مركز التراث الثقافي المغربي ،  بيروت : دار ابن حزم ،  1433هـ / 2012م).

الماوردي ، علي بن محمد بن حبيب. "النكت والعيون " . تحقيق : السيد ابن عبد المقصود بن عبد الرحيم . ( بدون ، بيروت : دار الكتب العلمية ،  بدون).

النحاس  ، أحمد بن محمد بن إسماعيل . " الناسخ والمنسوخ في كتاب الله -عزَّ وجل- واختلاف العلماء في ذلك ". تحقيق : د. سليمان بن إبراهيم اللاحم . (ط1 ، بيروت : مؤسسة الرسالة ، 1421هـ/1991م).

الهويمل ، البندري بنت عبد الرحمن . "منهج ابن الفرس في ترجيحاته من خلال كتابه أحكام القرآن". (الرياض :  جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية ، 1431هـ).

المواقع الإلكترونية :

ابن باز، عبد العزيز بن عبدالله . "شرح تفسير ابن كثير" . الموقع الرسمي للشيخ: https://binbaz.org.sa/audios/221/20.


Ibn Al-Atheer, Al-Mubaarak bin Muhammad Al-Jazari. "An-Nihaayah fee Ghareeb Al-Hadeeth wa Al-Athar". Investigation: Taahir Ahmad Az-Zaawi and Mahmud Muhammad At-Tanaahi. (N.E, Beirut: Al-Maktabah Al-Ilmiyyah, 1399 AH/ 1979).

Ibn Al-Jawzi, Abdur Rahman bin Ali bin Muhammad. "Zaad Al-Maseer fee Ilm At-Tafseer". (3rd ed., Beirut: Al-Maktab Al-Islaami, 1404 AH).

Ibn Al-Jawzi, Abdur Rahmaan bin Ali bin Muhammad. "Nawaasikh Al-Quraan. Investigtaion: Hamad Ashraf Ali Al-Mileebaari. (2nd ed., Madinah: Deanship of Scientific Research at Islamic University, 1423 AH/ 2003).

Ibn Al-Arabi, Muhammad bin Abdillaah Abu Bakr. "Ahkaam Al-Quran". Revised and its hadiths verified and annotated by: Muhammad Abdul Qaadir Ataa. (3rd ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1424 AH/ 2003).

Ibn Al-Arabi, Muhammad bin Abdillaah Abu Bakr. "Al-Mahsoul fee Ilm Al-Usuul". Investigation: Husain Ali Al-Yadari and Saeed Fuudah. (1st ed., Amman: Daar Al-Bairaq, 1420 AH/ 1999).

Ibn Al-Faras, Abdul Munim bin Abdir Raheem. "Ahkaam Al-Quraan". Investigation: Dr. Taaha bin Ali Bu Sareeh et al., (1st ed., Beirut: Daar Ibn Hazm, 1427 AH/ 2006).

Ibn Al-Muneer, Ahmad bin Muhammad Naasiruddeen. "Al-Intisaaf". (N.E., Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-Arabi, 1407 AH).

Ibn Badraan, Abdul Qaadir bin Ahmad. "Jawaahir Al-Afkaar wa Maaadin Al-Asraar Al-Mustakhraja min Kalaam Al-Azeez Al-Jabbaar". Investigation: Zuhayr Ash-Shaaweish. (1st ed., Beirut: Al-Maktab Al-Islaami, 1420 AH/ 1999).

Ibn Taimiyyah, Ahmad bin Abdil Haleem. "Majmuu Al-Fataawa". Compilation and arrangement: Abdur Rahmaan bin Muhammad bin Qaasim Al-Aasimi An-Ibn Juzaiy, Muhammad bin Ahmad bin Muhammad. "At-Tasheel li Uluum At-Tanzeel". (1st ed., Lebanon: Daar Al-Kitaab Al-Arabi, 1403 AH/ 1983).

Ibn Aashour, Abdul Haqq bin Gaalib. "Al-Muharrar Al-Wajeez". Investigation: Abdus Salaam bin Abdish Shaafi Muhammad, (Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1413 AH/ 1992).

Ibn Qudaamah, Muwaffaquddeen Abdullaah bin Ahmad bin Muhammad Al-Maqdisi. "Rawdat An-Naadhir". Investigation: Dr. Shabaan Muhammad Ismail. (2nd ed., Beirut: Muassasah Ar-Rayaan, 1423 AH/ 2002).

Ibn Katheer, Ismail bin Amr. "Tafseer Al-Quraan Al-Adheem". Investigation: Saami bin Muhammad As-Salaamah. (2nd ed., Riyadh: Daar Taibah, 1420 AH/ 1999).

Ibn Mandhuur, Muhammad bin Makram. "Lisaan Al-Arab". (1st ed., Beirut: Daar Saadir, N.D).

Abu As-Suuud, Muhammad bin Muhammad bin Mustafa. "Irshaad Al-Aql As-Saleem Ilaa Mazaaya Al-Quran Al-Karem". (4th ed., Beirut: Daar Ihya At-Turaath Al-Arabi, 1414 AH/ 2001).

Abu Hayyaan, Muhammad bin Yusuf. "Al-Bahr Al-Muheet". Investigation: Aadil Ahmad Abdul Mawjood, and Ali Muhammad Muawwad. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1422 AH/ 2001).

Ahmad bin Muhammad Al-Maqqari At-Tilmisaani. "An-Nafh At-Tayyib bin Guzn Al-Andalus Ar-Tateeb". Investigation: Dr. Ihsaan Abaas. (Beirut: Daar Saadir, 1388 AH).

Al-Ahmadi, Musa bin Muhammad. "Mujam Al-Afaal Al-Mutaaddiyah bi Harf". (1st ed., Beirut: Daar Al-Ilm lil Malaayeen, 1979).

Al-Asbuhi, Maalik bin Anas. "Al-Mudawwanah Al-Kubra Riwaayat Sahnuun-". (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1415 AH/ 1994).

Al-Albaani, Muhammad Naasirudden. "Silsilah Al-Ahaadeeth As-Saheeha wa Shay min  Fiqhiha wa Fawaaidiha". (1st ed., Riyadh: Maktabah Al-Maaarif, 1416 AH/ 1996).

Al-Aaluusi, Mahmud bin Abdillaah. "Ruuh Al-Maaani fee Tafseer Al-Quraan Al-Adheem wa As-Sab Al-Mathaani". (N.E, Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-Arabi, N.D).

Al-Baidaawi, Abdullaah bin Umar bin Muhammad. "Anwaar At-Tanzeel wa Asraar At-Tahweel". Preparation and introduction: Muhammad Abdur Rahmaan Al-Mirashli. (1st ed., Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-Arabi, 1418 AH/ 1998).

Al-Jassaas, Ahmad bin Ali Ar-Raazi. "Ahkaam Al-Quraan". Investigation: Muhammad As-Saadiq Qamhaawi. (N.E, Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-Arabi, 1405 AH).

Al-Jawhari, Ismail bin Hammaad. "As-Sihaah". Investigation: Ahmad Abdul Gafuur Ataar, (4th ed., Beirut: Daar Al-Ilm lil Malaayeen, 1407 AH/ 1987).

Al-Hamawi, Ahmad bin Muhammad Makki. "Gamz Uyuun Al-Basaair fee Sharh Al-Ashbaah wa An-Nadhaair". (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1405 AH/ 1985).

Ad-Daawuudi, Muhammad bin Ali bin Ahmad. "Tabaqaat Al-Mufassireen". Correction and annotation: Abdus Salaam Abdul Mueen. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1422 AH/ 2002).

Ar-Raazi, Muhammad bin Umar At-Tameemi. "At-Tafseer Al-Kabeer". (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1421 AH/ 2000).

Ridaa, Muhammad Rasheed. "Tafseer Al-Quraan Al-Hakeem". (2nd ed., Cairo: Daar Al-Manaar, 1336 AH/ 1947).

Az-Zajaaj, Ibrahim bin Muhammad bin Sahl. "Maaani Al-Quraan wa Iraabihi". Investigation: Dr. Abdul Jaleel Abdou Shalabi. (1st ed., Beirut: Aalam Al-Kutub, 1408 AH/ 1988).

Az-Zamakshari, Mahmud bin Umar. "Al-Kashaaf an Haqaaiq At-Tanzeel wa Uyuun Al-Aqaaweel fee Wujuuh At-Tahweel". Investigation:  Abdur Razaaq Al-Mahdi. (N.E, Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-Arabi, N.D).

Az-Zahraani, Naayif bin Saeed. "Istidraakaat As-Salaf fee At-Tafseer". (1st ed., Dammam: Daar Ibn Al-Jawzi, 1430 AH).

As-Sabt, Khaalid bin Uthman, "Qawaaid At-Tafseer". (1st ed., Cairo: Daar Ibn Afaan, Riyadh: Daar Ibn Al-Qayyim, 1426 AH/ 2005).

As-Sadi, Abdur Rahmaan bin Naasir, "Tayseer Al-Kareem Ar-Rahmaan fee Tafseer Kalaam Al-Mannaan". Investigation: Abdur Rahmaan bin Maalla Al-Luwaihiq. (4th ed., Beirut: Muassasah Ar-Risaalah, 1426 AH/ 2005).

As-Salmaani, Abu Abdillaah bin Saad bin Ahmad. "Al-Ihaata fee Akhbaar Garnaatah". Investigation: Dr. Yusuf Ali Taweel, (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1424 AH/ 2003).

As-Samaani, Mansour bin Muhammad bin Abdil Jabbar. "Tafseer Al-Quran". Investigation: Yaasir bin Ibrahim and Gunaim bin Abbas bin Gunaim. (1st ed., Riyadh: Daar Al-Watan, 1418 AH/ 1997).

As-Sameen Al-Halabi, Shihaabuddeen Ahmad bin Yusuf. "Al-Qawl Al-Wajeez fee Ahkaam Al-Kitaab Al-Azeez" from the Beginning of his commentary on verse (163) in Suratul Baqarah till the end of his commentary on verse (179) in the same chapter Study and investigation-. Investigtaion: Ubaid Mansour Turaikhim Ash-Shamraani. (Madinah: Islamic University, 1428 AH).

As-Sameen Al-Halabi, Shihaabuddeen Ahmad bin Yusuf. "Al-Qawl Al-Wajeez fee Ahkaam Al-Kitaab Al-Azeez" from the Beginning of the book tillthe end of his commentary on  verse (105) in Suratul Baqarah Study and investigation-. Investigtaion: Abdur Raheem Al-Qaawush. (Madinah: Islamic University, 1428 AH).

As-Suyuuti, Abdur Rahmaan bin Abi Bakr. "Tabaqaat Al-Mufassireen li as-Suyuuti". Investigation: Ali Muhammad Umar. (1st ed., Cairo: Maktabah Wahba , 1396 AH).

Ash-Shinqeeti, Muhammad Al-Ameen. "Al-Adb An-Nameer min Majaalis Ash-Shinqeeti fee At-Tafseer". Investigation: Khaalid bin Uthmaan As-Sabt. (2nd ed., Makkah: Daar Aalam Al-Fawaaid, 1426 AH/ 2006).

Ash-Shinqeeti, Muhammad Al-Ameen. "Mudhakkirah Usuul Al-Fiqh ala Rawdah An-Naadhir". Supervision: Bakr bin Abdullaah Abu Zayd. (1st ed., Makkah: Daar Aalam Al-Fawaaid, 1426 AH).

Ash-Shawkaani, Muhammad bin Ali. "Fath Al-Qadeer Al-Jaami bayna Fannay  Ar-Riwaayah wa Ad-Diraayah min Ilm At-Tafseer". Investigation: Dr. Abdur Rahmaan Umayrah. (2nd ed., Al-Mansoura: Daar Al-Wafaa, 1418 AH/ 1997).

Ash-Shaybaani, Ahmad bin Muhammad bin Hanbal. "Al-Musnad". Investigation: Shuaib Al-Arnaout. (2nd ed., Beirut: Muassasah Ar-Risaalah, Beirut: 1420 AH/ 1999).

At-Tabari, Muhammad bin Jareer. "Jaami Al-Bayaan an Tahweel Aay Al-Quraan". Investigation: Dr. Abdullaah bin Abdil Muhsin At-Turki.s (1st ed., Riyadh: Daar Aalam Al-Kutub, 1424 AH/ 2003).

Al-Uthaymeen, Muhammad bin Saalih. "Tafseer Suurah Al-Baqarah". (1st ed., Damam: Daar Ibn Al-Jawzi, 1423 AH).

Al-Uthaymeen, Muhammad bin Saalih. "Tafseer Suurah As-Saafaat". (1st ed., Riyadh: Daar Ath-Thuraya, 1424 AH).

Al-Qaasimi, Muhammad Jamaaludden. "Mahaasin At-Tahweel". Investigation: Muhammad Fuad Abdul Baaqi. (1st ed., Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-Arabi, 1415 AH/ 1994).

Al-Qurtubi, Muhammad bin Ahmad bin Abi Bakr. "Al-Jaami li Ahkaam Al-Quraan wa Al-Mubeen limaa Tadammanahu min As-Sunnah wa Aay Al-Furqaan". Investigation: Dr. Abdullaah bin Abdil Muhsin At-Turki. (1st ed., Beirut: Muassasah Ar-Risaalah, 1427 AH / 2006).

Al-Qummi, Nizaamuddeen Al-Hassan bin Muhammad bin Husain. "Garaaib Al-Quraan wa Ragaaib Al-Furqaan". Investigation: Sheikh Zakariyyah Umairaat. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1416 AH/ 1996).

Al-Quunuwi, Ismail bin Muhammad bin Mustafa. "Haashiyah Al-Qunuuwi alaa Tafseer Al-Baydaawi". Correction: Abdullaah Mahmud Muhammad Umar. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyya, 1422 AH / 2001).

Al-Qaisi, Makki bin Abi Taalib. "Al-Eedooh li Naasikh Al-Quraan wa Mansuukhuhu wa Marifat Usuulihi wa Ikhtilaaf An-Naas Feehi". Investigation: Dr. Ahmad Hassan farhaan. (1st ed., Jeddah: Daar Al-Manaarah, 1406 AH).

Al-Karmaani, Muhammad bin Abi Nasr. "Shawaadh Al-Qiraaaat". Investigation: Dr. Shamraan Al-Ijli. (N.E, Beirut: Muassasah Al-Balaag, N.D).

Al-Karmaani, Mahmud bin Hamzah. "Garaaib At-Tafseer wa Ajaaib At-Tahweel". Investigation: Dr. Shamraan Sarkaal Al-Ijli. (N.D, Jeddah: Daar Al-Qiblah for Islamic Culture, Beirut: Muassasah Uluum Al-Quraan, N.D).

Al-Kiyaa Al-Haraasi, Ali bin Muhammad bin Ali. "Ahkaam Al-Quraan". Investigation: Musa Muhammad Ali and Izzat Abd Atiyyah. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-ilmiyyah, 1405 AH).

Al-Maaliki, Khaleel bin Ishaq. "At-Tawdeeh fee Sharh Mukhtasar Ibn Al-Haajib". Investigation: Abu Al-Fadl Ad-Dimyaati Ahmad bin Ali, (1st ed., Casablanca: Center for the Moroccan Cultural Heritage, Beirut: Daar Ibn Hazm, 1433 AH/ 2012).

Al-Maawardi, Ali bin Muhammad bin Habeeb. An-Nukat wa Al-Uyuun". Investigation: Seyyid Ibn Abdil Maqsoud bin Abdir Raheem. (N.E, Beirut: Daar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, N.D).

An-Nahaas, Ahmad bin Muhammad bin Ismail. "An-Naasikh wa Al-Mansuukh fee Kitaabillaah –‘azza wa jall- wa Ikhtilaaf Al-Ulammaa fee Dhaalik". Investigation: Dr. Sulaiman bin Ibrahim Al-Laahim. (1st ed., Beirut: Muassasah Ar-Risaalah, 1421 AH/ 1991).

Al-Huwaimil, Al-Bindari bint Abdir Rahmaan, "Manhaj Ibn Al-Faras fee Tarjeehaatihi min Khilaal Kitaabihi Ahkaam Al-Quraan". (Riyadh: Imam Muhammad bin Saud Islamic University, 1431 AH).

Website:

Ibn Baz, Abdul Azeez bin Abdillaah. "Sharh Tafseer Ibn Katheer". Shaykh's official website: https://binbaz.org.sa/audios/221/20.