الاكتئاب بين المفسرين والنفسيين في ضوء القرآن الكريم، دراسة تحليلية نقدية

Depression According to the [Quranic] Exegetes and the Psychologists in Light of the Glorious Quran A Critical Analytical Study

د. عباس بن محمد باوزير

, ,

Dr. Abbas bin Muhammad Bawazir

الكلمات مفتاحية: الاكتئاب، علم النفس في القرآن، الحزن., Depression, psychology in the Qur’an, sadness.

https://doi.org/10.36046/2323-055-198-005

يتعرَّضُ البحثُ لورود مرضِ الاكتئاب في القرآن الكريم، ورأي المفسرين وعلماء النفس في الآيات التي تحدثت عن موضوع الاكتئاب.

وهذا المصطلح لم يرِد صراحةً في القرآن الكريم، وإنما وردت بعض الألفاظ التي فسرها المفسرون والنفسيون بالاكتئاب؛ إلا أن مراد المفسرين المعنى اللغوي، ومراد النفسيين المصطلح الطبي، وما ورد من تفسير الحزن بالاكتئاب من المفسرين إنما حصل من بعض المعاصرين، وتنزيل المصطلح الطبي على اللفظ القرآني باطل.

وقد خلص البحثُ إلى أنَّه لا مانع من إصابة المؤمن بالاكتئاب، وأنه ليس خاصًّا بغير المسلمين، وذلك أن القرآن أجاز اتصاف المؤمن بالحزن الذي هو أساس مرض الاكتئاب، إلا أنَّ المؤمن أسرع علاجًا، وأسلم تعايشًا مع مرض الاكتئاب؛ ولا أدلَّ على ذلك من قلة الانتحار في بلاد المسلمين بالمقارنة بغيرها من البلاد.

وإصابة المؤمن بالاكتئاب إنما هو كإصابته بأي مرض آخر، فهو من باب التمحيص والابتلاء ورفع الدرجات.

ومما يجدر التنبيه عليه أنَّ الاكتئاب ليس من باب المعيشة الضنك؛ لأن المعيشة الضنك مصروفة للكفار لا للمسلمين.

The research deals with depression in the Glorious Quran, and the opinion of the exegetes and the psychologists on the verses that discussed the topic.

This term did not appear expressly in the Glorious Quran; rather, there are some expressions mentioned therein that the exegetes and the psychologists interpreted as depression. However, what the exegetes mean is the linguistic meaning, while what the psychologists mean is the medical term, and what is mentioned about the interpretation of sadness as depression by some exegetes is only found in the works of some contemporary scholars, and subjecting a Quranic word to the connotation of a medical term is invalid.

The research concluded that there is no surprise in a Muslim running into depression, and that it is not peculiar to non-Muslims, because the Quran permits the believer being attributed with sadness, which is the bedrock for depression. Meanwhile, a Muslim expectedly recovers faster, and is safer in living with depression. The proof for that is the dearth in incidence of suicide in Muslim countries, compared to other countries.

The Muslims affliction with depression is like any other disease, for it is a matter of purification, test and raising of ranks.

It should be noted that depression is not a matter of leading a miserable life, because miserable life is for the non-believers, not for the believers.

إبراهيم، د. عبد الستار، «الاكتئاب اضطراب العصر الحديث: فهمه وأساليب علاجه»، (الكويت: عالم المعرفة، المجلس الوطني للثقافة والفنون، 1998م).

ابن أبي حاتم، عبد الرحمن بن محمد، «العلل». تحقيق: فريق من الباحثين بإشراف د. سعد بن عبد الله الحميد، ود. خالد بن عبد الرحمن الجريسي، (ط1: مطابع الحميضي، 1427ه-2006م).

ابن أبي حاتم، عبد الرحمن بن محمد، «تفسير القرآن العظيم». تحقيق: أسعد محمد الطيب، (ط3، السعودية: مكتبة نزار مصطفى الباز، 1419هـ).

ابن تيمية، أحمد بن عبد الحليم، «اقتضاء الصراط المستقيم لمخالفة أصحاب الجحيم».  تحقيق: ناصر عبد الكريم العقل. (ط7، بيروت: دار عالم الكتب، 1419ه-1999م).

ابن تيمية، أحمد بن عبد الحليم، «المستدرك على مجموع فتاوى شيخ الإسلام». جمعه ورتبه وطبعه على نفقته: محمد بن عبد الرحمن بن قاسم، (ط1، 1418ه).

ابن تيمية، أحمد بن عبد الحليم، «مجموع الفتاوى». تحقيق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم، (المدينة النبوية: مجمع الملك فهد، 1416هـ-1995م).

ابن جزي، محمد بن أحمد، «التسهيل لعلوم التنزيل». تحقيق: د. عبد الله الخالدي، (ط1، بيروت: شركة دار الأرقم بن أبي الأرقم، 1416هـ).

ابن حجر، أحمد بن علي، «المطالب العالية بزوائد المسانيد الثمانية». حقق في (17) رسالة علمية قدمت لجامعة الإمام محمد بن سعود، تنسيق: د. سعد بن ناصر بن عبد العزيز الشثري، (ط1، السعودية: دار العاصمة ودار الغيث، 1419هـ).

ابن سيده، علي بن إسماعيل، «المحكم والمحيط الأعظم». تحقيق: عبد الحميد هنداوي، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1421ه-2000م).

ابن عاشور، محمد الطاهر بن محمد، «التحرير والتنوير: تحرير المعنى السديد وتنوير العقل الجديد من تفسير الكتاب المجيد»، (تونس: الدار التونسية للنشر، 1984هـ).

ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر، «الداء والدواء»، (ط1: دار عالم الفوائد، 1429هـ).

ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر، «الوابل الصيب ورافع الكلم الطيب»، (ط3: دار عالم الفوائد، 1433هـ).

ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر، «روضة المحبين ونزهة المشتاقين»، (ط1: دار عالم الفوائد، 1431هـ).

ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر، «مفتاح دار السعادة ومنشور ولاية العلم والإرادة»، (ط1: دار عالم الفوائد، 1432هـ).

ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر، الفوائد، (ط1: دار عالم الفوائد، 1429هـ).

ابن كثير، إسماعيل بن عمر، «تفسير القرآن العظيم». تحقيق: سامي بن محمد سلامة، (ط2: دار طيبة للنشر والتوزيع، 1420هـ-1999م).

ابن كثير، إسماعيل بن عمر، «تفسير القرآن العظيم». تحقيق: محمد حسين شمس الدين، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية 1419هـ).

ابن يسار، محمد بن إسحاق، «السير والمغازي». تحقيق: سهيل زكار، (ط1، بيروت: دار الفكر، 1398ه-1978م).

أبو زهرة، محمد بن أحمد، «زهرة التفاسير»، (دار الفكر العربي).

الألباني، محمد ناصر الدين بن الحاج نوح، «التعليقات الحسان على صحيح ابن حبان وتمييز سقيمه من صحيحه وشاذه من محفوظه»، (ط1، جدة: دار باوزير للنشر والتوزيع، 1424هـ-2003م).

الألباني، محمد ناصر الدين، «سلسلة الأحاديث الصحيحة»، (الرياض: مكتبة المعارف، 1415هـ).

الألباني، محمد ناصر الدين، «سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة»، (الرياض: مكتبة المعارف، 1415هـ).

الألباني، محمد ناصر الدين، «صحيح الترغيب والترهيب»، (ط5، الرياض: مكتبة المعارف).

الآلوسي، محمود بن عبد الله، «روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني». تحقيق: علي عبد الباري عطية، (بيروت: دار الكتب العلمية، 1415ه).

الأندلسي، عبد الحق بن عطية، «المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز»، (وزارة الأوقاف القطرية).

البخاري، محمد بن إسماعيل، «الأدب المفرد». حققه وقابله على أصوله: سمير بن أمين الزهيري. (ط1، الرياض: مكتبة المعارف للنشر والتوزيع، 1419هـ-1998م).

البخاري، محمد بن إسماعيل، «صحيح البخاري: الجامع المسند الصحيح المختصر). تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، (ط1: دار طوق النجاة، 1422ه).

بريس، د. كارين ك. «الدليل الصحي الشامل لكل ما يتعلق بالاكتئاب». تعريب: د. بدر العدل، (الرياض: مكتبة الشقري، 1431هـ).

البُستي، محمد بن حبان، «الإحسان في تقريب صحيح ابن حبان». ترتيب: الأمير علاء الدين علي بن بلبان الفارسي، تحقيق: شعيب الأرنؤوط. (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1408ه-1988م).

البغوي، الحسين بن مسعود، «معالم التنزيل». تحقيق: محمد عبد الله النمر، وعثمان جمعة ضميرية، وسليمان مسلم الحرش، (ط4: دار طيبة للنشر والتوزيع، 1417هـ-1997م).

البلخي، مقاتل بن سليمان، «تفسير مقاتل بن سليمان». تحقيق: عبد الله محمود شحاتة، (ط1، بيروت: دار إحياء التراث، 1423هـ).

ابن حيان، محمد بن يوسف، «البحر المحيط في التفسير». تحقيق: صدقي محمد جميل، (بيروت: دار الفكر، 1420ه).

بوعود، أسماء، «العلاج النفسي للاضطرابات النفسية من منظور إسلامي (الاكتئاب أنموذجًا)»، مجلة العلوم الاجتماعية 19، (2014م): 199-209.

البيضاوي، عبد الله بن عمر، «أنوار التنزيل وأسرار التأويل». تحقيق: محمد عبد الرحمن المرعشلي، (ط1، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1418ه).

البيهقي، أحمد بن الحسين، «السنن الكبرى». تحقيق: محمد عبد القادر عطا، (ط3، بيروت: دار الكتب العلمية، 1424هـ-2003م).

الترمذي، محمد بن عيسى، «جامع الترمذي». تحقيق: شعيب الأرنؤوط وجماعة، (ط1: دار الرسالة العالمية، 1430هـ).

توفيق، د. محمد عز الدين، «التأصيل الإسلامي للدراسات النفسية - البحث في النفس الإنسانية والمنظور الإسلامي»، (ط2: دار السلام، 1423هـ-2002م).

الثعلبي، أحمد أبو إسحاق، «الكشف والبيان عن تفسير القرآن: تفسير الثعلبي». تحقيق: صلاح باعثمان وآخرين، (ط1، جدة: دار التفسير، 1436ه-2015م).

ابن الجزري، محمد بن محمد، «غاية النهاية في طبقات القراء». عني بنشره: ج. برجستراسر، (مكتبة ابن تيمية، 1351ه).

الجوزي، عبد الرحمن بن علي، «زاد المسير في علم التفسير». تحقيق: عبد الرزاق المهدي، (ط1، بيروت: دار الكتاب العربي، 1422ه).

الحربي، د. حسين بن علي، «قواعد الترجيح عند المفسرين»، (ط1، الرياض: دار القاسم، 1417هـ-1996م).

الحمد، د. سعود بن عبد العزيز، «الإعراض عن ذكر الله في القرآن الكريم في ضوء قوله تعالى ﱡﭐ   »، مجلة جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية 42، (2003م): 86-137.

حموش، مأمون أحمد راتب، «التفسير المأمون على منهج التنزيل والصحيح المسنون»، (ط1: 1428ه-2007م).

الحموي، ياقوت بن عبد الله، «معجم الأدباء: إرشاد الأريب إلى معرفة الأديب». تحقيق: إحسان عباس، (ط1، بيروت: دار الغرب الإسلامي، 1414ه-1993م).

الحوفي، برهان الدين، «البرهان في علوم القرآن: سورة يوسف دارسة وتحقيقًا». تحقيق: إبراهيم عناني عطية عناني، (ماليزيا: رسالة مقدمة لنيل درجة الدكتوراه في التفسير وعلوم القرآن في جامعة المدينة العالمية، 1436هـ-2015م).

حوى، سعيد، «الأساس في التفسير»، (ط6، القاهرة: دار السلام، 1424ه).

الخازن، علي بن محمد، «لباب التأويل». تحقيق: محمد علي شاهين، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1415ه).

الخاطر، د. عبد الله، «الحزن والاكتئاب على ضوء الكتاب والسنة»، (المنتدى الإسلامي).

الدارقطني، علي بن عمر، «سنن الدارقطني». حققه: شعيب الأرنؤوط وآخرون، (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1424ه-2004م).

الداوودي، محمد بن علي، «طبقات المفسرين»، (بيروت: دار الكتب العلمية).

الدسوقي، محمد بن عرفة، «حاشية الدسوقي على مختصر المعاني لسعد الدين التفتازاني». تحقيق: عبد الحميد هنداوي، (بيروت: المكتبة العصرية).

الرازي، محمد بن عمر، «التفسير الكبير»، (ط3، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1420هـ).

الزبيدي، محمد بن محمد، «تاج العروس من جواهر القاموس». تحقيق: مجموعة من المحققين، (دار الهداية).

الزمخشري، محمود بن عمر، «الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل»، (ط3: بيروت، دار الكتاب العربي، 1407ه).

الزيلعي، عبد الله بن يوسف، «نصب الراية لأحاديث الهداية مع حاشيته بغية الألمعي في تخريج الزيلعي». قدم للكتاب: محمد يوسف البَنُوري، صححه ووضع الحاشية: عبد العزيز الديوبندي الفنجاني ومحمد يوسف الكاملفوري، تحقيق: محمد عوامة، (ط1، بيروت وجدة: مؤسسة الريان للطباعة والنشر، ودار القبلة للثقافة الإسلامية، 1418ﻫ-1997م).

السبت، خالد بن عثمان، «القواعد والأصول وتطبيقات التدبر»، (ط1: دار الخضيري للنشر والتوزيع، 1437ه-2016م).

السبت، خالد بن عثمان، «قواعد التفسير: جمعًا ودراسة»، (دار ابن عفان).

السمرقندي، نصر بن محمد، «بحر العلوم: تفسير السمرقندي». تحقيق: علي معوض، وعادل عبد الموجود، وزكريا النوتي، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1413ﻫ).

السمعاني، منصور بن محمد، «تفسير القرآن». تحقيق: ياسر بن إبراهيم، وغنيم بن عباس بن غنيم، (ط1، الرياض: دار الوطن، 1418ه-1997م).

السيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر، «الإتقان في علوم القرآن». تحقيق: مركز الدراسات القرآنية. (المدينة المنورة: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف).

السيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر، «بغية الوعاة في طبقات اللغويين والنحاة». تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، (صيدا: المكتبة العصرية).

السيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر، «الدر المنثور»، (بيروت: دار الفكر).

السيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر، «طبقات المفسرين». تحقيق: علي محمد عمر، (ط1، القاهرة: مكتبة وهبة، 1396ه).

الشامي، د. محمد، «الكلب الأسود (رحلة التعافي من الاكتئاب)»، (ط8، القاهرة: دار تويا، 2019م).

الشربيني، د. لطفي، «معجم مصطلحات الطب النفسي». تحرير: مركز تعريب العلوم الصحية، (نشر: مؤسسة الكويت للتقدم العلمي).

الشنقيطي، محمد الأمين بن محمد المختار، «أضواء البيان في إيضاح القرآن بالقرآن»، (بيروت: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، 1415ه-1995م).

الشهري، سالم، «الالتزام الديني في الإسلام وعلاقته بالاكتئاب النفسي»، (مكة المكرمة: رسالة ماجستير بقسم علم النفس بجامعة أم القرى، 1416هـ).

شواشرة، عاطف؛ بني عطا، سهاد، «طبيعة النفس البشرية في مرحلة التكليف في ضوء القرآن الكريم»، مجلة جامعة النجاح للأبحاث والعلوم الإنسانية 24، عدد 1، (2010م): 1-30.

الشوكاني، محمد بن علي، «فتح القدير»، (ط1، دمشق وبيروت: دار ابن كثير، ودار الكلم الطيب، 1414هـ).

الشيباني، أحمد بن محمد، «مسند الإمام أحمد بن حنبل». تحقيق: شعيب الأرنؤوط وعادل مرشد وآخرين، إشراف: د. عبد الله بن عبد المحسن التركي، (ط1: مؤسسة الرسالة، 1421ه-2001م).

الصناري، علي بن عراق، «شماريخ الدرر في تفسير الآي والسور: المطبوع باسم درج الدرر والمنسوب لعبدالقاهر الجرجاني». محقق القسم الأول: طلعت صلاح الفرحان، محقق القسم الثاني: محمد أديب شكور أمرير، (ط1، عمان: دار الفکر، 1430هـ-2009م).

الطبراني، سليمان بن أحمد، «مسند الشاميين». تحقيق: حمدي بن عبد المجيد السلفي، (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1405ه-1984م).

الطبري، محمد بن جرير، «تفسير الطبري = جامع البيان عن تأويل آي القرآن». تحقيق: أحمد محمد شاكر، (ط1: مؤسسة الرسالة، 1420ه-2000م).

طنطاوي، محمد سيد، «التفسير الوسيط للقرآن الكريم»، (ط1، القاهرة: دار نهضة مصر للطباعة والنشر والتوزيع، 1997م/1998م).

الطيبي، الحسين بن عبد الله، «فتوح الغيب في الكشف عن قناع الريب = حاشية الطيبي على الكشاف). مقدمة التحقيق: إياد محمد الغوج، القسم الدراسي: د. جميل بني عطا، المشرف العام على الإخراج العلمي للكتاب: د. محمد عبد الرحيم سلطان العلماء، (ط1: جائزة دبي الدولية للقرآن الكريم، 1434ه-2013م).

عبد المحسن، د. يسري، «القرآن يزيل هموم النفس»، (القاهرة: دار مايو الوطنية للنشر).

العتيبي، رحاب، «المعالج الشخصي»، (ط1: إصدارات إي كتب، 2016م).

العراقي، عبد الرحيم بن الحسين، «المغني عن حمل الأسفار في الأسفار في تخريج ما في الإحياء من الأخبار: مطبوع بهامش إحياء علوم الدين»، (ط1، بيروت: دار ابن حزم، 1426هـ-2005م).

ابن العماد، عبد الحي بن أحمد، «شذرات الذهب في أخبار من ذهب». حققه: محمود الأرناؤوط، وخرج أحاديثه: عبد القادر الأرناؤوط، (ط1، دمشق بيروت: دار ابن كثير، 1406ه-1986م).

العيني، محمود بن أحمد، «عمدة القاري شرح صحيح البخاري»، (بيروت: دار إحياء التراث العربي).

الغزنوي، محمود بن الحسين، «باهر البرهان في معاني مشكلات القرآن». تحقيق: سعاد بنت صالح بن سعيد بابقي، (مكة المكرمة: رسالة علمية في جامعة أم القرى، 1419ه-1998م).

الغُمَاري، أحمد بن محمد، «المداوي لعلل الجامع الصغير وشرحي المناوي»، (ط1، القاهرة: دار الكتبي، 1996م).

الفراهيدي، الخليل بن أحمد، «كتاب العين». تحقيق: د. مهدي المخزومي، د. إبراهيم السامرائي، (دار ومكتبة الهلال).

القرطبي، محمد بن أحمد، «الجامع لأحكام القرآن». تحقيق: أحمد البردوني، وإبراهيم أطفيش، (ط2، القاهرة: دار الكتب المصرية، 1384ه-1964م).

القشيري، مسلم بن الحجاج، «صحيح مسلم: المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم». تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، (بيروت: دار إحياء التراث العربي).

قويدري، د. الأخضر، «العلاج الروحي للأمراض النفسية -الاكتئاب نموذجًا-»، مجلة التربية 166، (2008م): 220-237.

القيسي، مكي بن أبي طالب، «الهداية إلى بلوغ النهاية في علم معاني القرآن وتفسيره وأحكامه وجمل من فنون علومه». مجموعة رسائل جامعية بكلية الدراسات العليا والبحث العلمي، جامعة الشارقة، بإشراف: أ. د. الشاهد البوشيخي (ط1، الشارقة: 1429ه-2008م).

الماوردي، علي بن محمد، «النكت والعيون». تحقيق: السيد ابن عبد المقصود بن عبد الرحيم، (بيروت: دار الكتب العلمية).

محمد، إبراهيم عبد الرحيم، «الانفعالات النفسية عند الأنبياء في القرآن الكريم»، (نابلس: رسالة ماجستير بجامعة النجاح الوطنية بفلسطين، 2009م).

المديني، محمد بن عمر، «المجموع المغيث في غريبي القرآن والحديث». تحقيق: عبد الكريم العزباوي، (ط1، جدة: دار المدني للطباعة والنشر، 1406ه-1986م).

مركز الدراسات والمعلومات القرآنية بمعهد الشاطبي، «موسوعة التفسير المأثور»، (ط1: دار ابن حزم، 1439هـ).

المناوي، عبد الرؤوف، «فيض القدير شرح الجامع الصغير»، (ط1، مصر: المكتبة التجارية الكبرى).

النابلسي، محمد راتب، «موسوعة الإعجاز العلمي في القرآن والسنة»، (ط2، دمشق: دار المكتبي، 1426ه-2005م).

نجاتي، محمد عثمان، «القرآن وعلم النفس»، (ط7، القاهرة: دار الشروق، 1421هـ-2001م).

النحاس، أحمد بن محمد، «معاني القرآن». تحقيق: محمد علي الصابوني، (ط1، مكة المكرمة: جامعة أم القرى، 1409ه).

نوال، تغزة، «الاكتئاب عند المرأة المطلقة حديثًا وعلاجها»، (وهران: رسالة ماجستير بقسم علم النفس بجامعة وهران، 2014م).

الهمذاني، المنتجب، «الكتاب الفريد في إعراب القرآن المجيد». تحقيق: محمد الفتيّح، (ط1، المدينة المنورة: دار الزمان، 1427هـ-2006م).

الهيثمي، علي بن أبي بكر، «مجمع الزوائد ومنبع الفوائد». تحقيق: حسام الدين القدسي، (القاهرة: مكتبة القدسي، 1414هـ-1994م).

الواحدي، علي بن أحمد، «أسباب نزول القرآن». تحقيق: عصام بن عبد المحسن الحميدان. (ط2، الدمام: دار الإصلاح، 1412ه-1992م).

الواحدي، علي بن أحمد، «التفسير البسيط» . حقق في (15) رسالة دكتوراة بجامعة الإمام محمد بن سعود، ثم قامت لجنة علمية من الجامعة بسبكه وتنسيقه، (ط1: عمادة البحث العلمي - جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، 1430هـ).

ياسين، أ. د. حكمت بن بشير، «موسوعة الصحيح المسبور من التفسير بالمأثور»، (ط1، المدينة النبوية: دار المآثر للنشر والتوزيع والطباعة، 1420ه-1999م).

المواقع الإلكترونية:

www.moh.gov.sa

www.walidsarhan.net

www.youtube.com

www.twitter.com


Ibrahim, Dr. 'Abdussatar, «Al-Ikti'aab Idtirab Al'asr Al-hadith: fahmuhu wa Asaleeb 'Ilajih», (Al-kuwait: 'Aalm Alm'arifah, Al-majlis Al-watany lithaqafah wal funoon, 1998A.D).

Ibn aby hatim, 'Abdurrahman bin Muhammad, «Al'ilal». Investigation: A group of investigators under the supervision of Dr. Sa'eed bin 'Abdillah Al-Humayyid, and Dr. Khalid bin 'Abdulrahman Al-Jareesy, (1st ed., Al-Homaidi Press, 1427A.H-2006A.D).

Ibn Abi Haatim, 'Abdulrahman bin Muhammad, «Tafsir Al-Qur'an Al-'Azheem». Investigation: As'ad Muhammad Al-Tayyib, (3rd ed., Saudi Arabia: Maktabat Nazzar mustafa Al-baz, 1419 A.H).

Ibn Taimiyyah, Ahmad bin 'Abdilhaleem, «Iqtida' Alsirat Almustaqeem limukhalafat Ashab Aljaheem».  Investigation: Nasir 'Abdulkarim Al'aql. (7th ed., Beirut: Daar 'Aalam alkutub, 1419A.H-1999A.D).

Ibn Taimiyyah, Ahmad bin 'Abdilhaleem, «Al-mustadrak 'Ala majmu'i fatawa shaykh Al-islam». Compiled and arranged and printed with the sponsorship of: Muhammad bin 'Abdilrahman bin Qasim, (1st ed., 1418A.H).

Ibn taimiyyah, Ahmad bin 'Abdilhaleem, « majmu'u al-fatawa». tahqiq: 'Abdulrahman bin muhammad bin qasim, (Al-madinah Al-nabawiyyah: mujmma'a Al-malik fahd, 1416A.H-1995A.D).

Ibn juzaiy, muhammad bin Ahmad, «Al-tasheel li'uloom Al-tanzeel». thqiq: dr. 'Abdullah Al-khalidy, (t1, bairut: sharikat dar al-arqam bin aby al-arqam, 1416h).

Ibn hajr, Ahmad bin 'Aly, «Al-matalib Al'aaliyah biza wa'id Al-masanid Al-thamaniyah». huqqiqa fi (17) risalah 'ilmiyyah quddimat lijami'at al-imam muhammad bin sa'ud, tansiq: dr. sa'eed bin nasir bin 'Abd ul'azyz Al-shathry, (t1, Al-sa'udiyyah: dar Al-'aasimah wa dar Al-ghaith, 1419A.H).

Ibn seedah, 'Aly bin Isma'eel, «Al-muhkam wal muheet Ala'azham». Investigation: 'Abdulhamid hindawy, (t1, bairut: dar alkutub al'ilmiyyah, 1421A.H-2000A.D).

Ibn 'Aashur, muhammad Al-tahir bin muhammad, «Al-tAhreer wa Al-tanweer: tahreer alm'ana al-sadeed wa tanweer al'aql Al-jadeed fi tafsir Al kitab A l-majeed (Tunus: Al dar Al tunusiyyah li annashr, 1984 A.d).

Ibn Alqayyim al jauziyyah, Muhammad bin Abi bakr, «Al-da'u wal dawa'u», (t1, dar 'alamul fawa'id, 1429 A.H).

Ibn Alqayyim al jauziyyah, Muhammad bin Abi bakr, «Al-wabilu As-sayyib wara fi'u Al-kalimit tayyib», (t3, dar 'alamul fawa'id, 1433 A.H).

Ibn Alqayyim al jauziyyah, Muhammad bin Abi bakr, «Raudat Al-muhibbeen wa nuz'hat Al -mushtaqeen», (t1, dar 'alamul fawa'id, 1431 A.H).

Ibn Alqayyim al jauziyyah, Muhammad bin Abi bakr, «Miftahu dar As-sa'adah wa manshur dar Al-iradah», (t1, dar 'alamul fawa'id, 1432 A.H).

Ibn Alqayyim al jauziyyah, Muhammad bin Abi bakr, «Al-fawa'id », (t1, dar 'alamul fawa'id, 1429 A.H).

Ibn katheer, Isma'il bin Umar «Tafseerul Qur'anil 'Azheem». Tahqiq: Samy bin Muhammad salamah, (tb2: Dar Taibah linnashr wat tauzee'I 1420A.H-1999A.D).

- Ibn katheer, Isma'il bin Umar «Tafseerul Qur'anil 'Azheem». Tahqiq: Muhammad Husain shamsuddeen, (t1, bairut: dar alkutub al'ilmiyyah 1419A.H).

Ibn Yasar, Muhammad bin Ishaq, «Al-seerah wal magazee ». Tahqiq: Suhail zakar, (t1, Bairut: dar al-fikr, 1978A.D-1398A.H).

Abu zuhrah, Muhammad bin Ahmad, «Zahrat Attafaseer», wa (dar al-fikr al 'araby.

Al-Albany, Muhammad Nasiruddeen bin alhaj Nuh, «Al-ta'leeqat Alhisan 'ala saheeh ibn Hibban wa tamyeez saqeemihi min saheehih wa shathihi min mahfazhihi», (t1, jeddah, dar bawazeer linnashr wattauzee', 1424-2003A.D).

Al-Albany, Muhammad Nasiruddeen «Silsilat Al-ahadeeth al-s-saheehah». (Al-riyadh: maktabat al ma'arif1415A.H).

Al-Albany, Muhammad Nasiruddeen «Silsilat Al-ahadeeth Al-da'eefah wal maudoo'ah». (Al-riyadh: maktabat al ma'arif1415A.H).

Al-Albany, Muhammad Nasiruddeen, Sahih Al-Targheeb wa al-Tarheeb, (t5, Riyadh: Maktabat Al-Ma'arif).

Al-Alusi, Mahmoud bin Abdullah, Ruhul ma'any fi tafseeril qur'anil azheem wa As-sab'ul mathany Tahqiq: Ali Abdul-Bari Atiyyah, (Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyya, 1415 A.H.)

Al- andalusy, Abdul Haq bin Atiyyah, Al-muharrar al wajeez fi tafseeril kitab al 'azeez, (wizarat al-auqaf al-qatariyyah).

Al-Bukhari, Muhammad bin Ismail, Adabul mufrad. Haqqahu wa qabalahu 'ala usoolihi: Samir bin Amin Al-Zuhairi. (t1, Riyadh: Al-riyadh: maktabat al ma'arif linnashr wattauzee', 1419 A.H-1998A.D).

Al-Bukhari, Muhammad bin Ismail, Sahih Al-Bukhari: Al-Jami Al-Musnad Al-Sahih Al-Muqtasar. Tahqiq: Muhammad Zuhair bin Nasser Al-Nasser, (t1: Dar Touq Al-Najat, 1422 AH).

Baris, Dr. Karen K. "Al-daleel Al-sihhy Al-shamil likulli ma yata'allaq bil ikti'ab." Ta'reeb: Dr. Badr Al-Adl, (Riyadh: Maktabat Al-Shukri, 1431 A.H.).

Al-Busti, Muhammad Ibn Hibban, Al-Ihsan fi Taqreeb Sahih Ibn Hibban. Tarteeb: Al-Ameer 'Ala Al-Din Ali bin Balban Al-Farisi, Tahqiq: Shuaib Al-Arna`ut. (t1, Beirut: mu'assat al-risalah, 1408 AH -1988 AD).

Al-Baghawi, Al-Hussein Bin Mas'oud, "Ma'alim al Tanzeel." Tahqiq: Muhammad Abdullah Al-Nimr, Uthman Jumah Dumairiyyah, wa Suleiman Muslim Al-Harsh, (t4: Dar Taiba linnashr wattauzee', 1417/1997 AD).

Al-Balkhi, Muqatil Bin Sulaiman, Tafseer Muqatil Bin Sulaiman. Tahqiq: Abdullah Mahmoud Shehhata, (t1, Beirut: Dar Ihya Al Turath, 1423 A.H.).

Ibn Hayyan, Muhammad ibn Yusuf, Albahrul muheet fi Al-Tafseer. Tahqiq: Sidqi Muhammad Jamil, (Beirut: Dar Al-Fikr, 1420 A.H.).

Biwu'ood Asma, Al-'laaj al-nafsy lil idtirabat al-nafsiyyah min manzhoor islamy (Al-ikti'ab un'moozhajan), majallatul uloomil ijtima'iyyah19, (2014 A.D):209-199.

Al-Baidawi, Abdullah bin Umar, Anwar al-Tanzeel wa Asraru Al-ta'weel. Tahqiq: Muhammad Abdul-Rahman al-Mar'ashli, (t1, Beirut: Dar Ihya'a Al-turath Al-araby, 1418 AH).

Al-Bayhaqi, Ahmad Ibn Al-Hussein, Assunanul Kubra. Tahqiq: Muhammad Abdul-Qadir Ata, (t3, Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1424 AH-2003 AD).

Al-Tirmidhi, Muhammad bin Isa, Jami al-Tirmidhi. Tahqiq: Shuaib Al-Arna`out wa Jama'ah, (t1: Dar Al-Risala Al-'Alamiyyah, 1430 AH).

Tawfiq, Dr. Muhammad Ezzud-Din, Al-ta'seelul Islamy lid dirasat Al-nafsiyyah Albahth fi an-nafs Al-insaniyyah wal manzhoor al-islamy, (t2: Dar Al-Salam, 1423 AH-2002 AD).

Al-Tha`labi, Ahmad Abu Ishaq, Al-kashf wal bayan 'an tafseeril Qu'an: Tafsir al-Thalabi. Tahqiq: Salah Ba` Uthman wa akhareen, (t1, Jeddah: Dar Al-Tafsir, 1436 -2015 AD).

Ibn al-Jazari, Muhammad bin Muhammad, Gayatu Al-nihayah fi ta baqatil qurra'. 'uniya binahrihi: c. Bergstrasser, (Maktabat Ibn Taymiyyah, 1351 AH).

Al-Jawzi, Abdul-Rahman bin Ali, "Zadul maser fi 'ilmit Tafseer." Tahqiq: Abd Al-Razzaq Al-Mahdi, (t1, Beirut: Darul kitabil Araby, 1422 A.H.).

Al-Harbi, Dr. Hussein bin Ali, Qawa'idut Tarjeeh 'indal Mufassireen, (t 1, Riyadh: Dar al-Qasim, 1417 AH-1996 AD).

Alhamad, Dr. Saud bin Abdul Aziz, Al-'raadh 'an dhikrillah fil Quranil kareem, majallat jami'at Imam Muhammad Ibn Saud 42, (2003 AD): 86-137.

Hammush, Ma'moun Ahmad Ratib, Al-tafseerul Ma'moun 'ala manhajit tanzeel was saheehil masnoon, (t1: 1428 AH-2007 AD).

Al-Hamawi, Yaqut bin Abdullah, Mu'jamul Udabaa': Irshadul areeb ila Ma'rifat Adeeb Tahqiq: Ihssan Abbas, (t1, Beirut: Dar Al-Gharb Al-Islami, 1414 AH -1993 AD).

Al-Haufi, Burhanuddin, Al-burhan fi uloomil qur'an: Surat Yusuf: dirasatan wa tahqeeqan. Tahqiq: Ibrahim Anani Atiyyah Anani, (Malaysia: Risalah muqaddamah linaili darajat Al-duktoora'a fi Al-tafseer wa uloomil qur'an fi Jami'at Al-Madinah Al-'alamiyyah, 1436-2015 AD).

Hawwa, Saeed, Al-asaas fi Al-Tafseer, (t6, Al-qahirah: Dar Al Salam, 1424 AH).

Al-Khazen, Ali bin Muhammad, Lubaabut Ta'weel. Tahqiq: Muhammad Ali Shaheen, (t1, Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, 1415 AH).

Al-Khater, Dr. Abdullah, Al-huzu wal Ikti'aab 'ala dau Kitab was sunnah, (Al-muntada Al-islamy).

Al-Daraqutni, Ali bin Umar, Sunan Al-Daraqutni. haqqaqahu: Shuaib Al-Arna`out wa Aakharoon, (t1, Beirut: Mu'assat Al-Risalah, 1424 AH -2004 AD).

Al-Dawoudi, Muhammad bin Ali, Tabaqatul Mufassireen (Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyyah)

Al-Dasouki, Muhammad ibn Arafah, Hashiyat Addasooqy 'alal ma'any li Sa'adiddeen Al-Taftazani. Tahqiq: Abdul-Hamid Hindawi (Beirut: Maktabat Al-Asriyyah).

Al-Razi, Muhammad bin Umar, Atafseerul Kabeer, (t3, Beirut: Dar ihya'I Al-turath Al-'araby, 1420 AH).

Al-Zubaidi, Muhammad bin Muhammad, Tajul 'aroos min jawahiril; Qamus. Tahqiq: Majmu'atun min muhaqqiqeen, (Dar Al-Hidaya).

Al-Zamakhshari, Mahmoud bin Umar, Al-kashaf 'an Haq'iq gawamidit tanzeel, (t3: Beirut, Darul kitabil 'araby, 1407 AH).

Al-Zaila'iy, Abdullah bin Yusuf, Nasbur Rayah li ahadeethil hidayah ma'a hashiyatihi bugyatul alma'iy fi takhreej Al-ZaIlaiy. Qaddama lil kitab: Muhammad Yusuf al-Banouri, sahhahahu wawada'al hashiyah: Abd al-Aziz Al-Diobandi al-Fanjani wa Muhammad Yusuf Al-Kamalfuri, Tahqiq: Muhammad Awamah, (t1, Beirut and Jeddah: Mu'assat Al-Rayyan littiba'at wan Nashr, wa Dar Al-Qibla lithaqafat Al-islamiyyah, 1418 AH -1997 AD).

Assabt, Khalid bin Uthman, Al-qwa'id wal usool wa tatbiqaat Al-tadabbur, (t1: Dar Al-Khudairi linnashr wattauzee', 1437 H-2016 AD).

Assabt, Khalid bin Uthman, Qawa'idut Tafseer: Jam'an wa diraasatun, (Dar Ibn Affan).

Al-Samarqandi, Nasr Bin Muhammad, Bahrul 'Ulum: Tafseeru Al-Samarqandi. Tahqiq: Ali Mu'awwad, wa Adel Abdul Mawjood, wa Zakariyya Al-Nouti, (t1, Beirut: Dar Al-Kutub Al-'ilmiyyah, 1413 A.H.).

Al-Sam'aani, Mansour Bin Muhammad, Tafseerul Quran Tahqiq: Yaser bin Ibrahim wa Ghunaim bin Abbas bin Ghunaim, (t1, Riyadh: Dar Al-Watan, 1418 AH -1997 AD).

Al-Suyuti, Abdul Rahman bin Abi Bakr, Al-itqan fi uloomil Quran. Tahqiq: Markazud dirasaatUL Qur'aniyyah. (Madina: Mujamma'al Malik Fahd Litiba'atil mus'hafis shareef).

Al-Suyuti, Abd al-Rahman bin Abi Bakr, Bug'yatul wu'at fi tabaqatil lugawiyyeen wan Nuhaat. Tahqiq: Muhammad Abu al-Fadl Ibrahim, (Saida: Al-matabat Al-'asriyyah).

Al-Suyuti, Abdul-Rahman bin Abi Bakr, Al-Durr Al-Manthoor (Beirut: Dar Al-Fikr).

Al-Suyuti, Abdul-Rahman bin Abi Bakr, "Tabaqaatul Mufassireen". Tahqiq: Ali Muhammad Umar, (t1, Al-qahirah: Maktabat Wahba, 1396 AH).

Al-Shami, Dr. Muhammad, Al-kalbul Aswad (Rihlatut Ta'afee minal Ikti'aab), (t8, Al-qahiah: Dar Toya, 2019 AD).

Al-Sharbiny, Dr. Lutfi, "Mu'jam Mustalahat A-Tibbun Nafsy." Tahreer: Markaz Ta'reebil Uloomis sihhiyyah, (Nashr: Mu'assatu Kuwait lit taqaddamil 'ilmy).

Al-Shinqeety, Muhammad Al-Amin bin Muhammad Al-Mukhtar, Adhwaa Al-Bayan fi idahil Qur'an bil Qur'an (Beirut: Dar Al-Fikr lit tiba'at, wannashr wat tauzee', 1415 AH -1995 AD)

Al-Shahri, Salem, Al-iltizaamud Deeny fil Islam wa 'alaqatuhu bil Ikti'aabin Nafsy, (Makkah Al-Mukarramah: Master Rsalat majisteer bi qism 'ilmin Nafs bi Jami'ati Ummi Qura, 1416 AH).

Shawasharah, Atef; Bani Ata, Suhad, Tabi'atun NAfsil Bashariyyah fi marhalat Al-takleef fi dau'il Qur'anil kareem, Majallat Jami'at Najaah lil Abhaath wal Uloomil Insaniyyah 24, Adad. 1, (2010 AD): 1-30.

Al-Shawkani, Muhammad bin Ali, Fathul Qadeer, (t 1, Dimashq wa Beirut: Dar Ibn Katheer, wa Dar al-Kalim Al-Tayyib, 1414 AH).

Al-Shaibani, Ahmad bin Muhammad, Musnadul Imam Ahmad Ibn Hanbal. Tahqiq: Shuaib Al-Arnaout, Adel Murshid wa Akhareen, Ishraaf: Dr. Abdullah bin Abdul Muhsen Al-Turki, (t1: Mu'assat Al-Risalah, 1421 AH-2001 AD).

Al-Sanari, Ali bin Iraq, Shamarih Al-Durar fi Tafsir Al-Ay wa Al-Suwar: Al-

matbu' bism Darj Al-Durar wal  mansoob li Abdul Qaher Al-Jurjani. Muhaqqiq AL-Qismil Awwal: Tala'at Salah Al-Farhan, Muhaqqiq AL-Qismil Al-thaany: Muhammad Adeeb Shakur Amreer, (t1, Amman: Dar Al-Fikr, 1430 AH-2009AD).

Al-Tabarani, Suleiman bin Ahmad, Musnad Al-shamiyyeen. Tahqiq: Hamdi bin Abdul Majeed Al-Salafi, (t1, Beirut: Mu'assat Al-Risalah, 1405 AH-1984AD).

Al-Tabari, Muhammad bin Jarir, Tafseer al-Tabari = Jami al-Bayan an Ta'weel AY Al-Qur'an. Tahqiq: Ahmad Muhammad Shaker, (t1: Mu'assat Al-Risalah, 1420 AH-2000 AD).

Tantawi, Muhammad Sayyid, Al-taseerul waseet lil Qur'anil kareem, (t1, Al-qahirah: Dar Nahdat Misr lit tiba'at, wannashr wat tauzee', 1997 AD / 1998 AD).

Al-Taibi, Al-Hussein bin Abdullah, Futouh Al-Ghayb fi kashfi 'an qina'ir Raib = Hashiyat Al-Taibi 'alal kasshaf. Muqddimat Al-Tahqiq: Iyad Muhammad Al-Ghuj, Al-qismud dirasy: Dr. Jamil Bani Ata, Al-mushriful 'aam 'alal ikhraajil 'ilmy: Dr. Muhammad Abdul Rahim Sultan Al-Ulama, (t1: Ja'izat Dubai Al-dau'liyyah lil Qur'anil kareem, 1434 AH-2013 AD).

Abdul Muhsen, Dr. Yousry, Al-Qur'an yuzeelu humooman Nafs (Al-qahirah: Dar mayol wataniyyah linnashr).

Al-Utaibi, Rehab, Al-mu'alijush shakhsy, (t1: Isdaraat E-kutub, 2016 AD).

Al-Iraqi, Abd Al-Rahim Bin Al-Hussein, Al-Mughni 'an hamlil Asfar fil Asfar fi takhreej ma fil ihyaa' minal Akhbaar, (t1, Beirut: Dar Ibn Hazm, 1426 AH-2005 AD).

Ibn Al-Imad, Abdul-Hay bin Ahmad, "Shazharaatut zhahab fi Akhbaar man zhahab." Haqqaqahu: Mahmoud Arna`out, wa kharraja Ahadeethahu: Abd al-Qadir al-Arna`out, (t1, Dimashq - Beirut: Dar Ibn Katheer, 1406 AH -1986 AD).

Al-Ayni, Mahmoud bin Ahmad, Umdatul Qari Sharh Sahih al-Bukhari, (Dar ihya'I Al-turath Al-'araby).

Al-Ghaznawi, Mahmoud Bin Al-Hussein, Baher Al-Burhan fi Ma'any Mushkilaatil Quran. Tahqiq: Su'ad Bint Saleh bin Saeed Babaqi, (Makkah Al-Mukarramah: Risalah 'ilmiyyah fi ummi Qura, 1419 AH -1998 AD).

Al-Ghumaari, Ahmad Ibn Muhammad, Al-mudawy li 'ilal Jaami` Al-Saghir and Sharhi Al-Munawi, (t1, Al-qahirah: Dar Al-Kutub, 1996 AD).

Al-Farahidi, Al-Khalil Bin Ahmad, Kitabul 'Ain. Tahqiq: Dr. Mahdi Makhzoumi, dr. Ibrahim Al-Samarra'iy, (Dar wa Maktabat Al-Hilal).

Al-Qurtubi, Muhammad bin Ahmad, Al-jami' li Ahkamil Quran. Tahqiq: Ahmad Al-Bardouni wa Ibrahim Atfeesh, (t2, Al-qahirah: Dar Al-Kutub Al-Masriyyah, 1384 AH-1964 AD).

Al-Qushairi, Muslim bin Al-Hajjaj, «Sahih Muslim: Al- Musnad Assaheehul Mukhtasar binaqnil 'adl 'an a'dl ila Rasulillah sallal lahu alaihi wa sallam» Taqiq: Muhammad Fou'ad Abdul-Baqi, (Beirut: Dar ihya'I Al-turath Al-'araby).

Quwaidari, Dr. Al-Akhdar, Al-'ilajur ruhy lil Amradin Nafsiyy, A-ikti'aab Namuzhajan, Majallatut Tarbiyah166, (2008 AD): 220-237.

Al-Qaisi, Makki bin Abi Talib, Al-hidayah ila bulugun Nihayah fi 'ilmi Ma'aanil Qur'ani wa Tafseerihi wa Ahkaamihi wa jumal min funooni Uloomihi. Majmu'at Rasa'il Jami'iyyah bi kulliyatid Dirasaatil 'Ulya wal bahthil 'ilmy, Jmi'at Al-Shariqah, Bi'ishraaf: Prof. Dr. Al-Shahid Al-Bouchikhi (t1, Al-Shariqah: 1429 AH -2008 AD).

Al-Mawardi, Ali bin Muhammad, Annukat wal 'uyoon. Tahqiq: Al-Sayyid Ibn Abdul-Maqsoud Bin Abdul-Rahim, (Beirut: Dar Al-Kutub Al-Al-'ilmiyyah).

Muhammad, Ibrahim Abdel-Rahim, Al-infi'alaat Al-nafsiyyah 'indal Anbiya'I fil qur'anil kareem, (Nablus: Risalt Majisteer bi jami'at Najah Al-wataniyyah bi filasteen, 2009 AD).

Al-Madini, Muhammad ibn Umar, Al-maj'moo'ul mugheeth fi Ghareebaiyil qur'an wal Hadeeth. Tahqiq: Abdul Karim Al-Azbawi, (t1, Jeddah: Dar Al-Madani littiba'at wan Nashr, 1406 AH -1986 AD).

Markazud Dirasaat wal ma'loomaat Al-qur'aniyyah bi ma'ahad Al-shatiby, Mausoo'at Al-Tafsir Al-Ma'athoor, (t1: Dar Ibn Hazm, 1439 AH).

Al-Munawi, Abdul-Ra'ouf, Fayd Al-Qadeer Sharh Al-jami' Al-Saghir, (t1, Misr: Al-matab Al-tajariyyal kubra).

Al-Nabulsi, Muhammad Ratib, Mausoo'atul 'ijazil 'ilmy fil Quran wa Sunnah, (t2, Dimashq: Dar Al-Maktabi, 1426 AH -2005 AD).

Najaty, Muhammad Uthman, Al- Quran wa 'ilmun Nafs, (t7, Al-qahirah: Dar Al-Shurouq, 1421 AH-2001AD).

Al-Nahhas, Ahmad Bin Muhammad, Ma'anil Qur'an. Tahqiq: Muhammad Ali Al-Sabouni, (t1, Makkah Al-Mukarramah: Jami'atul Ummil Qura, 1409 AH).

Nawal, Tagza, Al-ikti'aab 'indal mar'atil mutallaqat hadeethan wa 'ilajuha, (Risalat Majisteer bi qism 'ilmin Nafs bi Jami'at Wahran, 2014).

Al-Hamdhani, Al-Muntajeb, Al-kitabul Fareed fi 'Iraabil Qur'anil Majeed. Tahqiq: Muhammad Al-Futaiyyih, (t1, Al-Madina Al-munawwarah: Dar Al-Zaman, 1427 AH-2006 AD).

Al-Haythami, Ali bin Abi Bakr, Majma'uz Zwa'id wa man ba'ul Fawa'id. Tahqiq: Husamudin Al-Qudsi, (Al-qahirah: Maktabat Al-Qudsi, 1414 AH-1994 AD).

Al-Wahidi, Ali bin Ahmad, Asbaabu Nuzoolil Qur'an. Tahqiq: Esam Bin Abdul Muhsen Al-Humaidan. (t2, Dammam: Dar Al-Islah, 1412 AH -1992 AD).

Al-Wahidi, Ali bin Ahmad, Al-Tafseerul Baseet. Huqqiqa fi (15) Risalah Doktoora'a bi jami'atil Imam Muhammad bin Saud University, thumma qaamat Lajnatun 'ilmiyyah minal jami'ah bisabkihi wa tanseeqihi, (t1: 'Amadatul Bahthul 'ilmy Jami'atul Imam Muhammad bin Saud Islamic University, 1430 AH).

Yaseen, Prof. Dr. Hikmat bin Bashir, Mausoo'atus Saheeh Al-Masboor minat Tafseer bil Ma'thur (t1, Al-Madinah Al-Nabawiyyah: Dar Al-Ma'ather linnashr, wat tauzee' wattiba'ah, 1420 AH -1999 AD)

Al-mawaqi'ul Iliktrooniyyah:

www.moh.gov.sa

www.walidsarhan.net

www.youtube.com

www.twitter.com