مجلة العلوم الشرعية

استعمال الرجال للذهب ومستجداته المعاصرة
- دراسة فقهيَّة مقارنة -
Men's use of gold, and its contemporary developments
- Comparative jurisprudential study -


د / يوسف بن سليمان بن حمد العودة
Dr. Yousuf bin Sulaiman bin Hamad al-ʿAwdah

الكلمات مفتاحية: استعمال، ذهب، رجال، طلاء الذهب، تحلي, usage, gold, men, gold plating, adornment

التخصص العام: الفقه

التخصص الدقيق: الفقه

DOI: 10.36046/2323-059-213-017
DownloadPDF
الملخص
تناولت الدراسة موضوع استعمال الرجال للذهب ومستجداته المعاصرة، وأخذت بالمنهج الوصفي الاستقرائي، وهدفت إلى بيان محال الإجماع، ومحال الخلاف، والراجح، وتخريج المستجدات على كلام الفقهاء.
وخلصت إلى أن الإجماع منعقد على تحريم آنية الذهب، وعلى تحريم تحلي الرجال بالذهب الكثير الخالص، وعلى جواز استعمال الذهب للضرورة في الجملة.
ثم اختلف العلماء في استعمال الذهب التابع، والمطلي الثخين، والمطلي الرقيق، والذي ترجَّح للباحث التحريم فيها جميعًا، وتتخرَّج المستجدات على هذا، وعليه: يحرم استعمال الرجال لساعة الذهب، وقصب الذهب في المشالح، وقلم الذهب، ونحو ذلك على الرجال قلَّ أو كثُر.
وأما الذَّهب الأبيض فيراد به أحد أمرين، الأول: معدن البلاتين، واستعماله جائز ولو زاد ثمنه على الذهب، والثاني: الذهب الأصفر ولكنه يصبغ ببعض المواد فينقلب لونه إلى اللون الأبيض، وهو المشتهر بين الناس فهذا حكمه حكم الذهب، وعلى ذلك عامة المعاصرين.
وأوصت الدراسة بتوعية الناس بما يجوز في الباب ويحرم لا سيما من يتاجر بالذهب، وأوصت ببحث أحكام استعمال النساء للذهب ومستجداته المعاصرة، وأوصت ببحث أثر الكيمياء على أحكام الذهب ومستجداته المعاصرة. 
الكلمات المفتاحية: (استعمال، ذهب، رجال، طلاء الذهب، تحلي).?

Abstract 

The study addressed the issue of men's use of gold and its contemporary developments, employing a descriptive-inductive methodology. Its objectives were to clarify the points of consensus and disagreement, to determine the preponderant opinions, and to apply juristic principles to emerging issues based on the classical jurists' discourse.
The study concluded that there is scholarly consensus on the prohibition of using gold vessels, the prohibition of men adorning themselves with substantial amounts of pure gold, and the permissibility of using gold in cases of necessity in general.
Scholars have differed on the use of secondary gold (i.e., gold that is not independent but part of another item), thick gold plating, and thin gold plating. The researcher favored the view that all of these are prohibited for men, and contemporary issues are to be evaluated in light of this ruling. Accordingly, it is prohibited for men to use gold watches, gold-threaded cloaks, gold pens, and similar items, regardless of the amount of gold involved.
As for white gold, it refers to one of two things: first, the metal platinum, whose use is permissible even if its price exceeds that of gold; and second, yellow gold that is treated with certain materials to change its color to white, which is the common understanding among people this, according to the majority of contemporary scholars, carries the same ruling as yellow gold.
The study recommended raising awareness among the public—especially gold traders about what is permissible and prohibited in this area. It also recommended further research into the rulings regarding women’s use of gold and its contemporary developments, as well as investigating the impact of chemistry on the rulings related to gold and its modern applications.
Keywords: (usage, gold, men, gold plating, adornment).

مراجع
ابن أبي حاتم، عبد الرحمن بن محمد "العلل لابن أبي حاتم" (ط: 1، مطابع الحميضي، 1427ه-2006م).
ابن أبي حاتم، عبد الرحمن بن محمد، "المراسيل"، ت: شكر الله فوجاني، (بيروت، مؤسسة الرسالة، 1397ه).
ابن أبي شيبة، عبد الله بن محمد، "مصنف ابن أبي شيبة"، ت: سعد الشثري، (الرياض، دار كنوز اشبيليا، 1436ه-2015م).
ابن أبي شيبة، عبد الله بن محمد، "مصنف ابن أبي شيبة"، ت: محمد عوامة، (ط: 1، دار القبلة، 1427ه-2006م).
ابن الأثير، مجد الدين أبو السعادات، "النهاية في غريب الحديث والأثر"، (بيروت، المكتبة العلمية، 1399ه-1979م).
ابن الصلاح، عثمان بن عبد الرحمن، "شرح مشكل الوسيط". ت: عبد المنعم بلال، (ط: 1، السعودية، دار كنوز إشبيليا، 1432ه-2011م).
ابن العطار، علي بن إبراهيم، "العدة في شرح العمدة لابن العطار". (ط: 1، بيروت، دار البشائر الإسلامية، 1427ه-2006م).
ابن القطان، علي بن محمد، "الإقناع في مسائل الإجماع". ت: حسن الصعيدي، (ط: 1، الفاروق الحديثة، 1424ه-2004م).
ابن القطان، علي بن محمد، "بيان الوهم والإيهام في كتاب الأحكام"، (ط: 1، الرياض، دار طيبة، 1418ه-1997م).
ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر، "زاد المعاد في هدي خير العباد"، الرياض، (ط: 3، دار عطاءات العلم، 1440ه-2019م).
ابن القيم، محمد بن أبي بكر "تهذيب سنن أبي داود" (الرياض، دار عطاءات العلم، 1440ه-2019م).
ابن النجار، محمد بن أحمد، "معونة أولي النهى شرح المنتهى". ت: عبد الملك دهيش، (ط: 5، مكة المكرمة، مكتبة الأسدي، 1429ه-2008م).
ابن النحوي، سراج الدين عمر، "عجالة المحتاج إلى توجيه المنهاج". (الأردن، دار الكتاب، 1421ه-2001م).
ابن باز، عبد العزيز بن عبد الله، "الدرر الثرية من الفتاوى البازية" (دار العاصمة، 1432ه).
ابن باز، عبد العزيز بن عبد الله، "مجموع فتاوى ومقالات متنوعة". (رئاسة إدارة البحوث العلمية والإفتاء بالسعودية).
ابن باز، عبد العزيز بن عبد الله، "مسائل الإمام ابن باز". (الرياض، دار التدمرية، 1428ه-2007م).
ابن تيمية، أحمد بن عبد الحليم، "شرح عمدة الفقه لابن تيمية". (ط: 3، الرياض، دار عطاءات العلم، 1440ه-2019م).
ابن تيمية، أحمد بن عبد الحليم، "مجموع الفتاوى" (مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، المدينة المنورة، 1425ه-2004م).
ابن حبان، أبو حاتم محمد، "صحيح ابن حبان"، (ط: 1، بيروت، دار ابن حزم، 1433ه-2012م).
ابن حجر، أحمد بن علي "فتح الباري" (بيروت، دار المعرفة، 1379ه).
ابن حنبل، أحمد بن محمد، "مسند الإمام أحمد"، ت: شعيب الأرناؤوط وغيره، (ط1، مؤسسة الرسالة، 1421 ه - 2001 م).
ابن عابدين، محمد أمين بن عمر، "حاشية ابن عابدين (رد المحتار على الدر المختار)". (عالم الكتب، 1423ه-2003م).
ابن عبد البر، أبو عمر النمري، "التمهيد". ت: بشار عواد ومحمد بشار، "لندن، مؤسسة الفرقان، 1439ه-2017م".
ابن عثيمين، محمد بن صالح "فتح ذي الجلال والإكرام بشرح بلوغ المرام"، (ط: 1، المكتبة الإسلامية، 1427ه-2006م).
ابن عثيمين، محمد بن صالح، "الشرح الممتع على زاد المستنقع"، (ط: 1، دار ابن الجوزي، 1428ه).
ابن عثيمين، محمد بن صالح، "مجموع فتاوى ورسائل العثيمين". (دار الوطن، 1413ه).
ابن قتيبة، عبد الله بن مسلم، "غريب الحديث". (بغداد، مكتبة العاني، 1397ه).
ابن قدامة، عبد الله بن أحمد، "الكافي في فقه الإمام أحمد"، (ط: 1، دار الكتب العلمية، 1414ه-1994م).
ابن قدامة، عبد الله بن أحمد، "المغني". ت: عبد الله التركي، (ط: 3، الرياض، دار عالم الكتب، 1417ه-1997م).
ابن ماجه، محمد بن يزيد، "سنن ابن ماجه"، ت: محمد فؤاد عبد الباقي، (دار إحياء الكتب العربية - فيصل عيسى البابي الحلبي).
ابن مازه، برهان الدين البخاري، "المحيط البرهاني في الفقه النعماني" ت: عبد الكريم الجندي، (ط: 1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1424ه-2004م).
ابن مفلح، إبراهيم بن محمد، "المبدع في شرح المقنع". (بيروت، دار الكتب العلمية، 1418ه-1997م).
ابن مفلح، محمد بن مفلح "الفروع وتصحيح الفروع"، ت: عبد الله التركي، (الرياض، دار المؤيد، 1424ه-2003م).
ابن مفلح، محمد بن مفلح، "الآداب الشرعية والمنح المرعية". (عالم الكتب).
أبو داود، سليمان بن الأشعث، "سنن أبي داود"، ت: شعيب الأرناؤوط وغيره، (ط: 1، دار الرسالة العالمية، 1430 ه - 2009م).
أبو عبيد، القاسم بن سلام، "غريب الحديث" ت: محمد خان، (حيدر أباد، 1384ه-1964م).
أبو معاذ، طارق بن عوض الله، "الإرشادات في تقوية الأحاديث بالشواهد والمتابعات". (مكتبة ابن تيمية، 1417ه-1998م).
الإشبيلي، عبد الحق بن عبد الرحمن، "الأحكام الوسطى" (السعودية، مكتبة الرشد، 1416ه-1995م).
أفندي، علي حيدر، "درر الحكام شرح غرر الأحكام". (عالم الكتب، 1423ه-2003م).
آل الشيخ، محمد بن إبراهيم، "فتاوى ورسائل سماحة الشيخ محمد بن إبراهيم" (ط: 1، مكة المكرمة، مطبعة الحكومة، 1399ه).
آل نعمان، شادي بن محمد، "جامع تراث العلامة الألباني في الفقه". (ط: 1، صنعاء، مركز النعمان للبحوث، 1415ه).
الأنصاري، زكريا بن محمد "أسنى المطالب في شرح روض الطالب" (دار الكتاب الإسلامي).
الأنصاري، زكريا بن محمد، "فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب"، (دار الفكر، 1414ه-1994م).
البابرتي، محمد بن محمد، "العناية شرح الهداية". (مصر، مكتبة الحلبي، 1389ه-1970م).
البخاري، محمد بن إسماعيل، "صحيح البخاري". ت: مجموعة من العلماء، (ط1، دار طوق النجاة، 1422ه).
البسام، عبد الله، "توضيح الأحكام من بلوغ المرام"، (ط: 5، مكة المكرمة، مكتبة الأسدي، 1423ه-2003م).
البعلي، علي، "الأخبار العلمية من الاختيارات العلمية"، ت: أحمد الخليل (دار العاصمة).
البعلي، محمد، "المطلع على ألفاظ المقنع"، (ط: 1، مكتبة السوادي، 1423ه-2003م).
البغوي، الحسين "مصابيح السنة" (ط: 1، بيروت، دار المعرفة، 1407ه-1987م).
البهوتي، منصور بن يونس، "شرح منتهى الإرادات". (بيروت، عالم الكتب، 1414ه-1993م).
البهوتي، منصور بن يونس، "كشاف القناع". (السعودية، وزارة العدل، 1429ه-2008م).
البيهقي، أحمد بن الحسين، "السنن الكبرى". ت: محمد عطا، (ط: 3، بيروت، دار الكتب العلمية، 1424ه-2003م).
الترمذي، محمد بن عيسى، "سنن الترمذي"، (ط: 2، مصطفى البابي الحلبي، مصر، 1395ه - 1975م).
التوربشتي، فضل الله، "الميسر في شرح مصابيح السنة" ت: عبد الحميد هنداوي، (ط: 2، مكتبة نزار مصطفى الباز، 1429ه-2008م).
الجصاص، أبو بكر الرازي، "شرح مختصر الطحاوي"، (دار البشائر الإسلامية، 1431ه-2010م).
جماعة من العلماء، "الموسوعة الفقهية الكويتية"، (الكويت، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، 1427ه).
الجندي، خليل بن إسحاق، "التوضيح في شرح مختصر ابن الحاجب". ت: أحمد نجيب، (ط: 1، مركز نجيبويه، 1429ه-2008م).
الجويني، عبد الملك بن عبد الله، "نهاية المطلب في دراية المذهب". (ط: 1، دار المنهاج، 1428ه-2007م).
الحطاب، محمد بن محمد، "مواهب الجليل في شرح مختصر خليل". (ط: 3، دار الفكر، 1412ه-1992م).
الخرشي، محمد عبد الله، "شرح الخرشي على مختصر خليل". (ط: 2، بيروت، دار الفكر، 1317ه).
الخطابي، حمد بن محمد، "أعلام الحديث"، ت: د. محمد آل سعود، (ط: 1، جامعة أم القرى، 1409ه-1988م).
الخطابي، حمد بن محمد، "معالم السنن" (ط: 1، حلب، المطبعة العلمية، 1351ه-1932م).
الدارقطني، علي بن عمر، "سنن الدارقطني"، (ط: 1، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1424ه-2004م).
داماد أفندي، عبد الله بن محمد، "مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر" (تركيا، المطبعة العامرة، 1328ه).
الدردير، أحمد، "الشرح الكبير وحاشية الدسوقي". (دار الفكر، بدون طبعة).
الذهبي، محمد بن أحمد، "ميزان الاعتدال" ت: علي البجاوي، (ط: 1، بيروت، دار المعرفة، 1382ه-1963م).
الرازي، أحمد بن فارس، "معجم مقاييس اللغة". ت: عبد السلام هارون، (دار الفكر، 1399ه-1979م).
الرافعي، عبد الكريم بن محمد، "فتح العزيز بشرح الوجيز"، (دار الفكر).
رضا، أحمد، "معجم متن اللغة"، (بيروت، دار مكتبة الحياة)
الرملي، محمد بن أحمد، "نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج". (بيروت، دار الفكر، 1404ه-1984م).
الرميحي، علي بن رميح، "الآراء الفقهية المعاصرة المحكوم عليها بالشذوذ". (ط: 1، الرياض، دار التحبير، 1440ه-2019م).
الزرقاني، عبد الباقي بن يوسف، "شرح الزرقاني على مختصر خليل وحاشية البناني". (ط: 1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1422ه-2002م).
الزيلعي، عثمان بن علي، "تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق وحاشية الشلبي". ت: أحمد عزو، (دار الكتب العلمية، 2021م).
السمرقندي، علاء الدين "تحفة الفقهاء" (ط: 2، بيروت، دار الكتب العلمية، 1414ه-1994م).
الشربيني، محمد بن أحمد، "مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج". (ط: 1، دار الكتب العلمية، 1415ه-1994م).
الشنقيطي، محمد الأمين، "أضواء البيان في إيضاح القرآن بالقرآن". (ط: 5، الرياض، دار عطاءات العلم، 1441ه-2019م).
الشوكاني، محمد بن علي، "السيل الجرار المتدفق على حدائق الأزهار" (ط: 1، دار ابن حزم).
الشوكاني، محمد بن علي، "الفتح الرباني". ت: محمد صبحي، (صنعاء، مكتبة الجيل الجديد).
الشيباني، محمد بن الحسن، والسرخسي، محمد بن أحمد، "شرح السير الكبير". (بيروت، دار الكتب العلمية، 1417ه-1997م).
الصاوي، أحمد، "بلغة السالك لأقرب المسالك". (دار المعارف، بدون طبعة).
الطوري، زين الدين بن إبراهيم، "تكملة البحر الرائق". (دار الكتاب الإسلامي).
العدوي، علي بن أحمد، "حاشية العدوي على شرح الخرشي" (مصر، المطبعة الكبرى الأميرية، 1317ه).
عليش، محمد بن أحمد، "منح الجليل شرح مختصر خليل" (ط: 1، بيروت، دار الفكر، 1404ه-1984م).
عمر، أحمد مختار، "معجم اللغة العربية المعاصرة"، (ط: 1، عالم الكتب، 1429ه-2008م).
العيني، محمود أن احمد، "البناية شرح الهداية". ت: أيمن شعبان، (دار الكتب العلمية، 1420ه-2000م).
الغزالي، محمد بن محمد، "الوسيط في المذهب". (ط: 1، القاهرة، دار السلام، 1417ه).
الغنيمي، عبد الغني الحنفي، "اللباب في شرح الكتاب". ت: محمد محيي الدين، (بيروت، المكتبة العلمية).
الفوزان، صالح بن فوزان، "الملخص الفقهي" (ط: 1، الرياض، دار العاصمة، 1423ه).
الفيومي، أحمد بن محمد "المصباح المنير في غريب الشرح الكبير"، (بيروت، المكتبة العلمية).
القاضي عياض، عياض بن موسى، "إكمال المعلم بفوائد مسلم". ت: يحيى إسماعيل، (ط: 1، مصر، دار الوفاء، 1419ه-1998م).
القدوري، أحمد بن محمد، "التجريد"، (القاهرة، ط: 2، دار السلام، 1427ه-2006م).
القرافي، أحمد بن إدريس، "الذخيرة"، (ط: 1، بيروت، دار الغرب الإسلامي، 1994م).
قلعجي، محمد، "معجم لغة الفقهاء". (ط: 2، دار النفائس، 1408ه-1988م).
الكاساني، أبو بكر بن مسعود، "بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع". (ط: 2، دار الكتب العلمية، 1406ه-1986م).
الكلوذاني، محفوظ بن أحمد، "الهداية على مذهب الإمام أحمد". (ط: 1، مؤسسة غراس، 1425ه-2004م).
اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء، "فتاوى اللجنة الدائمة - المجموعة الأولى"، (رئاسة إدارة البحوث والإفتاء، الإدارة العامة للطبع، الرياض).
الماوردي، علي بن محمد، "الحاوي الكبير". (ط: 1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1419ه-1999م).
مجمع اللغة العربية، "المعجم الوسيط". (القاهرة، دار الدعوة).
مجموعة من العلماء، "الفتاوى الهندية" (ط: 2، 1310ه).
مجموعة من المؤلفين، "مجلة البحوث الإسلامية"، (الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمية والإفتاء والدعوة والإرشاد).
مجموعة من المؤلفين، "موسوعة صناعة الحلال" (وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية الكويتية).
المديني، علي بن عبد الله، "العلل"، ت: محمد الأعظمي، (ط: 2، بيروت، المكتب الإسلامي، 1980م).
المرداوي، علي بن سليمان، "الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف". ت: د. عبد الله التركي-د. عبد الفتاح الحلو، (القاهرة، هجر للطباعة، 1415ه-1995م).
المزي، يوسف بن عبد الرحمن، "تهذيب الكمال في أسماء الرجال"، (ط: 1، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1413ه-1992م).
المسند، محمد بن عبد العزيز، "فتاوى إسلامية" (ط: 2، الرياض، دار الوطن، 1413ه).
الموصلي، عبد الله بن محمود، "الاختيار لتعليل المختار". (ط: 3، دار الكتب العلمية، 1426ه-2006م).
موقع دامياني https: //www. damiani. com/ar_ae/gifts/gifts-for-him?p=2

موقع قوتشي https: //tinyurl. com/28vjvywu

موقع كارتييه https: //tinyurl. com/2ytsdy88

موقع يوتيوب https: //www. youtube. com/
النسائي، أحمد بن شعيب، "المجتبى"، ت: حسن شلبي، (ط: 1، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1421ه-2001م).
النووي، يحيى بن شرف، "المجموع شرح المهذب"، (إدارة الطباعة المنيرية، القاهرة، 1344ه-1347ه).
النووي، يحيى بن شرف، "تهذيب الأسماء واللغات" (بيروت، دار الكتب العلمية).
النووي، يحيى بن شرف، "روضة الطالبين وعمدة المفتين". ت: زهير شاويش، (بيروت، المكتب الإسلامي، 1412ه-1991م).
النيسابوري، مسلم بن الحجاج، "صحيح مسلم"، (تركيا، دار الطباعة العامرة، 1334ه).
الهيتمي، أحمد بن محمد، "الزواجر عن اقتراف الكبائر". (دار الفكر، ط: 1، 1407ه-1987م).
الهيتمي، أحمد بن محمد، "تحفة المحتاج في شرح المنهاج". (مصر، المكتبة التجارية الكبرى، 1357ه).
abin 'abi hatama, eabd alrahman bin muhamad "alealal liabn 'abi hatima" (ti: 1, matabie alhumaydi, 1427hi-2006ma).
abin 'abi hatama, eabd alrahman bin muhamadi, "almarasil" , ti: shakar allah fujani, (birut, muasasat alrisalati, 1397h).
abin 'abi shibat, eabd allh bin muhamad, "musanaf abn 'abi shibata" , ti: saed alshathri, (alriyad, dar kunuz ashbilya, 1436h-2015mi).
abin 'abi shibata, eabd allh bin muhamadi, "musanaf abn 'abi shaybata" , ti: muhamad eawaamata, (ta: 1, dar alqiblati, 1427h-2006ma).
abin alqiami, muhamad bin 'abi bakr "tahdhib sunan 'abi dawuda" (alriyad, dar eata'at aleilma, 1440hi-2019mi).
abin eabd albar, 'abu eumar alnamri, "altamhidi". ti: bashaar eawad wamuhamad bishar, "landan, muasasat alfirqan, 1439h-2017ma".
abin eabdin, muhamad 'amin bin eumra, "hashiat abn eabidin (rd almuhtar ealaa aldiri almukhtari)". (ealam alkutub, 1423h-2003ma).
abin euthaymin, muhamad bin salihi, "alsharh almumtae ealaa zad almustanqaei" , (ta: 1, dar abn aljuzi, 1428h).
abin euthaymin, muhamad bin salihi, "majmue fatawaa warasayil aleuthaymin". (dar alwatani, 1413h).
abin euthaymin, muhamad bn salih "fath dhi aljalal wal'iikram bisharh bulugh almarami" , (tu: 1, almaktabat al'iislamiati, 1427hi-2006mi).
abin haban, 'abu hatim muhamadi, "sahih abn hiban" , (ta: 1, bayrut, dar abn hazma, 1433h-2012ma).
abin hajar, 'ahmad bin ealiin "fath albari" (birut, dar almaerifati, 1379h).
abin hanbulu, 'ahmad bin muhamad, "msnad al'iimam 'ahmada" , ti: shueayb al'arnawuwt waghayruhu, (ta1, muasasat alrisalati, 1421 hi - 2001 mi).
abin mazah, burhan aldiyn albukhari, "almuhit alburhanii fi alfiqh alniemani" t: eabd alkarim aljandi, (tu: 1, bayrut, dar alkutub aleilmiati, 1424h-2004ma).
abin muflahi, muhamad bin muflahi, "aladab alshareiat walminah almareiati". (ealam alkitab).
abin muflihi, 'iibrahim bin muhamadi, "almubdie fi sharh almuqanaei". (birut, dar alkutub aleilmiati, 1418hi-1997ma).
abin muflihi, muhamad bin muflih "alfurue watashih alfuruei" , ti: eabd allh alturki, (alriyad, dar almuayidi, 1424hi-2003ma).
abin taymiata, 'ahmad bin eabd alhalimi, "majmue alfatawaa" (majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharifi, almadinat almunawarati, 1425h-2004mi).
abin taymiata, 'ahmad bin eabd alhalimi, "shrh eumdat alfiqh liabn taymiati". (ta: 3, alrayad, dar eata'at aleilma, 1440h-2019ma).
abn al'athir, majd aldiyn 'abu alsaeadati, "alnihayat fi ghurayb alhadith wal'athr" , (biruti, almaktabat aleilmiati, 1399h-1979mi).
abn aleatari, ealiin bin 'iibrahima, "aleudat fi sharh aleumdat liabn aleatari". (tu: 1, bayrut, dar albashayir al'iislamiati, 1427hi-2006ma).
abn alnahwi, siraj aldiyn eumr, "eujalat almuhtaj 'iilaa tawjih alminhaji". (al'urduni, dar alkitabi, 1421h-2001mi).
abn alnajar, muhamad bin 'ahmadu, "meunat 'uwli alnahaa sharh almuntahaa". ta: eabdalmalik dihiish, (ta: 5, makat almukaramati, maktabat al'asdi, 1429h-2008ma).
abn alqataani, ealiin bin muhamad, "byan alwahm wal'iiham fi kitab al'ahkami" , (ta: 1, alrayad, dar tibta, 1418h-1997mi).
abn alqataani, ealiin bin muhamadi, "al'iiqnae fi masayil al'iijmaei". ti: hasan alsaeidii, (ta: 1, alfaruq alhadithati, 1424h-2004ma).
abn alqiam aljawziatu, muhamad bin 'abi bakr, "zad almuead fi hady khayr aleabaadi" , alrayad, (ta: 3, dar eata'at aleilma, 1440h-2019ma).
abn alsalah, euthman bin eabd alrahman, "shrah mushkil alwasit". ti: eabd almuneim bilal, (ta: 1, alsaeudiati, dar kunuz 'iishbilya, 1432h-2011ma).
abn bazi, eabd aleaziz bin eabd allah, "majmue fatawaa wamaqalat mutanawieatun". (riasat 'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta' bialsaeudiati).
abn bazi, eabd aleaziz bin eabd allahi, "aldarar althariat min alfatawaa albaziati" (dar aleasimati, 1432h).
abn bazi, eabd aleaziz bin eabd allahi, "masayil al'iimam abn bazi". (alriyad, dar altadmuriati, 1428h-2007mi).
abn majah, muhamad bin yizid, "snan aibn majih" , ti: muhamad fuaad eabd albaqi, (dar 'iihya' alkutub alearabiat - faysal eisaa albabi alhalbi).
abn qadamat, eabd allh bin 'ahmadu, "alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmadu" , (ta: 1, dar alkutub aleilmiati, 1414h-1994ma).
abn qadamat, eabd allh bin 'ahmadu, "almighni". ti: eabd allah alturki, (tu: 3, alrayad, dar ealim alkutub, 1417h-1997ma).
abn qutaybata, eabd allh bin muslami, "gharib alhudithi". (baghdad, maktabat aleani, 1397h).
'abu dawud, sulayman bin al'asheatha, "snan 'abi dawd" , ta: shueayb al'arnawuwt waghayruhu, (ta: 1, dar alrisalat alealamiati, 1430 hi - 2009mi).
'abu eubaydi, alqasim bin salam, "gharib alhadithi" t: muhamad khan, (haydar 'abadi, 1384h-1964ma).
'abu mueadhi, tariq bin eawad allah, "al'iirshadat fi taqwiat al'ahadith bialshawahid walmutabaeati". (maktabat abn taymiati, 1417h-1998ma).
'afindi, eali haydar, "darar alhukaam sharh gharr al'ahkami". (ealim alkutub, 1423h-2003mi).
al alshaykha, muhamad bin 'iibrahim, "fatawaa warasayil samahat alshaykh muhamad bin 'iibrahim" (ta: 1, makat almukaramati, matbaeat alhukumati, 1399h).
al nueman, shadi bin muhamad, "jamie turath alealamat al'albaniu fi alfiqh". (ta: 1, sanea'a, markaz alnueman lilbuhuthi, 1415h).
al'ansari, zakaria bin muhamad, "fath alwahaab bisharh manhaj altulaabi" , (dar alfikri, 1414h-1994ma).
al'ansari, zakariaa bin muhamad "'asnaa almutalib fi sharh rawd altaaliba" (dar alkitaab al'iislamii).
albabirti, muhamad bin muhamadi, "aleinayat sharh alhidayati". (masr, maktabat alhalbi, 1389h-1970mi).
albhuti, mansur bin yunus, "kshaf alqanaei". (alsaeudiat, wizarat aleadli, 1429h-2008ma).
albhuti, mansur bin yunus, "shrah muntahaa al'iiradat". (birut, ealim alkutub, 1414h-1993ma).
albieli, ealay, "al'akhbar aleilmiat min aliakhtiarat aleilmiati" , ti: 'ahmad alkhalil (dar aleasimati).
albieli, muhamadu, "almutalie ealaa 'alfaz almuqanaei" , (ta: 1, maktabat alsawadi, 1423h-2003ma).
albihaqi, 'ahmad bin alhusayni, "alsunan alkubraa". ti: muhamad eataa, (tu: 3, bayrut, dar alkutub aleilmiati, 1424h-2003ma).
albisam, eabd allah, "tawdih al'ahkam min bulugh almarami" , (ta: 5, makat almukaramati, maktabat al'asdi, 1423h-2003ma).
albughwi, alhusayn "masabih alsunati" (tu: 1, bayrut, dar almaerifati, 1407h-1987ma).
albukhari, muhamad bin 'iismaeila, "sahih albukharii". ta: majmueat min aleulama'i, (ta1, dar tawq alnajati, 1422hi).
aldaariqatini, eali bin eumra, "snan aldaariqatani" , (tu: 1, bayrut, muasasat alrisalati, 1424h-2004ma).
aldhahabi, muhamad bin 'ahmada, "mizan aliaetidal" ti: ealii albijawi, (tu: 1, birut, dar almaerifati, 1382h-1963mu).
aldirdir, 'ahmadu, "alsharh alkabir wahashiat aldisuqii". (dar alfikri, bidun tabeatin).
aleadawi, eali bin 'ahmad, "hashiat aleadawii ealaa sharh alkharshi" (masir, almatbaeat alkubraa al'amiriati, 1317h).
aleayni, mahmud 'ana ahmad, "albinayat sharh alhidayati". ta: 'ayman shaeban, (dar alkutub aleilmiati, 1420h-2000ma).
alfiumi, 'ahmad bin muhamad "almisbah almunir fi ghurayb alsharh alkabir" , (birut, almaktabat aleilmiati).
alfuzan, salih bin fuzan, "almulakhas alfiqhii" (ta: 1, alrayad, dar aleasimati, 1423h).
alghazali, muhamad bin muhamadi, "alwasit fi almadhhaba". (ta: 1, alqahirata, dar alsalam, 1417h).
alghnimi, eabd alghanii alhanafii, "allbab fi sharh alkitabi". ti: muhamad muhyi aldiyn, (birut, almaktabat aleilmiati).
alhatabi, muhamad bin muhamadi, "mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil". (ta: 3, dar alfikri, 1412h-1992mi).
alhitmi, 'ahmad bin muhamad, "alzawajir ean aqtiraf alkabayiri". (dar alfikr, ta: 1, 1407h-1987mi).
alihitmi, 'ahmad bin muhamad, "thifat almuhtaj fi sharh alminhaji". (masiri, almaktabat altijariat alkubraa, 1357h).
al'iishbili, eabd alhaqi bin eabd alrahman, "al'ahkam alwustaa" (alsueudiati, maktabat alrishdi, 1416h-1995ma).
alirimli, muhamad bin 'ahmadu, "nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji". (birut, dar alfikri, 1404h-1984ma).
aljasasi, 'abu bakr alraazi, "shrh mukhtasar altahawii" , (dar albashayir al'iislamiati, 1431hi-2010ma).
aljindi, khalil bin 'iishaqa, "altawdih fi sharh mukhtasar abn alhajibi". ti: 'ahmad najib, (ta: 1, markaz najibuyhi, 1429h-2008ma).
aljuini, eabd almalik bin eabd allahi, "nihayat almatalab fi dirayat almadhhaba". (ta: 1, dar alminhaji, 1428h-2007ma).
alkasani, 'abu bakr bin maseudin, "badayie alsanayie fi tartib alsharayiei". (ta: 2,dar alkutub aleilmiati, 1406h-1986ma).
alkharshi, muhamad eabd allah, "shrah alkharshii ealaa mukhtasar khalil". (ti: 2, bayrut, dar alfikri, 1317h).
alkhatabi, hamd bin muhamad, "'aelam alhadithi" , t: du. muhamad al saeud, (ta: 1, jamieat 'umi alquraa, 1409h-1988ma).
alkhatabi, hamd bin muhamad, "maealim alsanan" (ta: 1, halb, almatbaeat aleilmiati, 1351hi-1932mi).
alkuludhani, mahfuz bin 'ahmadu, "alhidayat ealaa madhhab al'iimam 'ahmad". (ta: 1, muasasat ghras, 1425h-2004ma).
allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta'i, "fatawaa allajnat aldaayimat - almajmueat al'uwlaa" , (riasat 'iidarat albuhuth wal'iifta', al'iidarat aleamat liltabei, alriyadi).
almadini, ealiin bin eabd allahi, "alealal" , t: muhamad al'aezami, (tu: 2, bayrut, almaktab al'iislamia, 1980ma).
almawardi, ealiu bin muhamad, "alhawi alkbir". (tu: 1, bayrut, dar alkutub aleilmiati, 1419h-1999ma).
almazi, yusif bin eabd alrahman, "tahadhib alkamal fi 'asma' alrajali" , (tu: 1, bayrut, muasasat alrisalati, 1413h-1992ma).
almusandi, muhamad bin eabd aleaziza, "fatawaa 'iislamiatun" (ta: 2, alrayad, dar alwatani, 1413hi).
almusili, eabd allh bin mahmud, "aliakhtiar litaelil almukhtari". (ta: 3, dar alkutub aleilmiati, 1426hi-2006ma).
alnasayiyi, 'ahmad bin shueaybi, "almujtabaa" , ta: hasan shalabi, (ta: 1, bayrut, muasasat alrisalati, 1421h-2001ma).
alnawawii, yahyaa bin sharaf, "almajmue sharah almuhadhabi" , ('iidarat altibaeat almuniriati, alqahirati, 1344h-1347h).
alnawawii, yahyaa bin sharaf, "ruwdat altaalibin waeumdat almuftina". ta: zuhayr shawish, (birut, almaktab al'iislamia, 1412h-1991ma).
alnawawii, yahyaa bin sharaf, "tahadhib al'asma' wallughati" (birut, dar alkutub aleilmiati).
alniysaburi, muslim bin alhajaji, "sahih muslinmi" , (turkia, dar altibaeat aleamirati, 1334h).
alqadi eiad, eiad bin musaa, "'iikmal almuealim bifawayid muslimin". ta: yahyaa 'iismaeil, (ta: 1, masr, dar alwafa'i, 1419h-1998ma).
alqaduwri, 'ahmad bin muhamadi, "altajridi" , (alqahirati, ta: 2, dar alsalam, 1427h-2006ma).
alqarafi, 'ahmad bin 'iidris, "aldhakhirati" , (tu: 1, bayrut, dar algharb al'iislamii, 1994mi).
alraafiei, eabd alkarim bin muhamad, "fath aleaziz bisharh alwujiiz" , (dar alfikri).
alraazi, 'ahmad bin fars, "muejam maqayis allughati". ti: eabdalsalam harun, (dar alfikri, 1399h-1979ma).
alramihi, ealiu bin rumayhi, "alara' alfiqhiat almueasirat almahkum ealayha bialshudhudhi". (tu: 1, alrayad, dar altahbir, 1440h-2019ma).
alsaawi, 'ahmadu, "blughat alsaalik li'aqrab almasaliki". (dar almaearifi, bidun tabeatin).
alsamarqandi, eala' aldiyn "thifat alfuqaha'i" (tu: 2, bayrut, dar alkutub aleilmiati, 1414h-1994ma).
alshanqiti, muhamad al'amini, "'adwa' albayan fi 'iidah alquran bialqrani". (tu: 5, alrayad, dar eata'at aleilma, 1441h-2019mi).
alshirbini, muhamad bin 'ahmad, "mghni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji". (ta: 1, dar alkutub aleilmiati, 1415h-1994ma).
alshiybani, muhamad bin alhasani, walsarukhasi, muhamad bin 'ahmadu, "shrah alsayr alkabir". (birut, dar alkutub aleilmiati, 1417h-1997ma).
alshukani, muhamad bin eulay, "alsil aljaraar almutadafiq ealaa hadayiq al'azhari" (ta: 1, dar abn hazm).
alshukani, muhamad bn eulay, "alfath alrabaani". ti: muhamad subhi, (sanea'a, maktabat aljil aljadidi).
altirmidhi, muhamad bin eisaa, "sunan altirmidhi" , (ta: 2, mustafaa albabi alhalbi, masr, 1395h - 1975mi).
altuwrbishti, fadl allah, "almuysir fi sharh masabih alsanati" ti: eabd alhamid handawi, (ta: 2, maktabat nizar mustafaa albazi, 1429h-2008ma).
altuwri, zayn aldiyn bin 'iibrahima, "tukmilat albahr alraayiqu". (dar alkitaab al'iislamii).
alzarqani, eabdalbaqi bin yusif, "shrah alzarqani ealaa mukhtasar khalil wahashiat albanani". (ta: 1, bayrut, dar alkutub aleilmiati, 1422h-2002ma).
alziylei, euthman bin eulay, "tabiin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiq wahashiat alshalbii". ti: 'ahmad eazuw, (dar alkutub aleilmiati, 2021ma).
damad 'afindi, eabd allh bin muhamad, "majmae al'anhur fi sharh multaqaa al'abhari" (turkia, almatbaeat aleamirati, 1328h).
ealish, muhamad bin 'ahmad, "mnah aljalil sharh mukhtasar khalil" (tu: 1, bayrut, dar alfikri, 1404h-1984ma).
eumra, 'ahmad mukhtarin, "muejam allughat alearabiat almueasirati" , (ta: 1, ealim alkutub, 1429h-2008ma).
jamaeat min aleulama'i, "almawsueat alfiqhiat alkuaytiati" , (alkuiti, wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, 1427h).
lmardawi, eali bin sulayman, al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi ". t: da. eabd allah altarki-du. eabd alfataah alhalu, (alqahirati, hajr liltibaeati, 1415h-1995mi).
majmae allughat alearabiati, "almuejam alwasita". (alqahirati, dar aldaewati).
majmueat min aleulama'i, "alfatawaa alhindiati" (ta: 2, 1310h).
majmueat min almualifina, "majalat albuhuth al'iislamiati" , (alriyasat aleamat li'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta' waldaewat wal'iirshadi).
majmueat min almualifina, "musueat sinaeat alhalali" (wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat alkuaytiati).
mawqae yutyub https: //www. youtube. com/ 

mawqie kartiih https: //tinyurl. com/2ytsdy88 

mawqie qutshi https: //tinyurl. com/28vjvywu 

muqae damyani https: //www. damiani. com/ar_ae/gifts/gifts-for-him?p=

qilaeaji, muhamadi, "muejam lughat alfiqaha'i". (ta: 2, dar alnafayisi, 1408h-1988ma).
rida, 'ahmadu, "muejam matn allughati" , (birut, dar maktabat alhayati)