مجلة العلوم الشرعية

المسؤوليَّة الجنائيَّة لصناعة الدواء
 - دراسة فقهيَّة - 
The Criminal Liability on Medicine Production  
 - A Jurisprudential Study -


د / عزيزة سعيد معيض القرني
Dr. Azizah Saied Muied Al Qarni 

الكلمات مفتاحية: (المسؤوليّة - جناية - صناعة – الدواء), (responsibility - criminal - industry – medicine)

التخصص العام: الفقه

التخصص الدقيق: الفقه

DOI:10.36046/2323-059-212-019
DownloadPDF
الملخص
ملخص البحث

إنّ صناعة الدواء: عمليّة كيميائيّة متخصصة في عمل وابتكار الدواء، واستخراج المواد الأوّليّة، وعملها، وتحويلها إلى مواد للاستعمال؛ بهدف المعالجة أو تخفيف، أو تسكين الألم، أو الوقاية من الأمراض التي تصيب الإنسان، لها حق اختراعها، ولا يخلو فعل الشركة المصنعة للدواء من أسباب تستوجب المسؤولية الجنائية إما بقصد إجرامي أو تكون ناتجة عن إهمال وتقصير وعدم الالتزام باللوائح والأنظمة؛ مما يترتب على صناعتها المسؤوليّة الجنائيّة، وذلك بتحمّل الباحثين في علم صناعة الأدوية أو الشركة ما حصل من تلفٍ في نفسٍ أو عضوٍ أو منفعة، بقصد أو بدون قصد عند توافر أركان وشروط المسؤوليّة الجنائيّة من التعدّي، والضّرر، والإفضاء، أو السببية، والباحثون في علم الأدوية أو الشركة المصنّعة للدواء عليها أن تؤدّي واجبها تجاه عملها حسب الأصول الفنّيّة والعلميّة المتعارف عليها في نظام مزاولة المهنة، ومن طرق إثبات المسؤوليّة الجنائيّة لصناعة الدواء في الفقه الإسلامي الإقرار والشهادة، والمستندات الخطية، ورأي أهل الخبرة، ويترتب على إثبات المسؤولية الجنائية أحكام في الفقه الإسلامي من ضمان أو تعزير أو قصاص أو دية.
الكلمة المفتاحية: (المسؤوليّة - جناية - صناعة – الدواء).
?

Abstract 

The pharmaceutical industry: a specialized chemical process in the production and innovation of medicine, extracting raw materials, processing them, and converting them into materials for use. With the aim of treating, alleviating, or relieving pain, or preventing diseases that affect humans, it has the right to invent them. The actions of the drug manufacturer are not without reasons that require criminal liability, either with criminal intent or resulting from negligence, and non-compliance with rules and regulations. Its manufacture entails criminal liability. This entails holding researchers in the field of pharmaceutical industry or the company responsible for any damage caused to an individual, organ, or benefit, whether intentionally or unintentionally, when the elements and conditions of criminal liability such as assault, harm, leading, or causality are present. Researchers in the field of pharmaceuticals or the drug manufacturing company are obligated to fulfill their duties towards their work according to the recognized technical and scientific principles in the professional practice system. In Islamic Fiqh, the methods of proving criminal liability in the pharmaceutical industry include confession and testimony, written documents, and the opinion of experts. Establishing criminal liability in Islamic jurisprudence may lead to various legal consequences such as guarantees, punishment, retribution, or compensation (DIYAH).
Keywords: (responsibility - criminal - industry – medicine).

مراجع
أ. د. علي أحمد مصطفى، "استبصار مهددات الأمن الدوائي (الأدوية المغشوشة)" (الرياض، مدينة الملك فهد الطبية).
إبراهيم مصطفى، وآخرون "المعجم الوسيط" تحقيق مجمع اللغة العربية، (مكتبة دار الدعوة للنشر).
ابن الملقن، عمر بن علي "المقنع في علوم الحديث" (السعودية، دار فواز للنشر).
ابن المنذر، محمد بن ابن إبراهيم "الإجماع" تحقيق فؤاد بن عبدالمنعم أحمد (ط 1، دار المسلم، 1425هـ).
ابن الهمام، محمد بن عبدالواحد "فتح القدير" (بيروت، دار الفكر).
ابن بطال، علي، بن خلف "شرح صحيح البخاري" تحقيق أبي تميم ياسر بن إبراهيم، (ط 2، الرياض، مكتبة الرشد، 1423ه).
ابن رشد الجد، محمد بن أحمد "البيان والتحصيل" تحقيق د. محمد حجي وآخرون، (ط2، بيروت، لبنان، دار الغرب الإسلامي، 1408هـ).
ابن عبد البر، يوسف بن عبد الله "التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد" تحقيق عبد الرزاق المهدي، (بيروت، لبنان، دار إحياء التراث العربي).
ابن عبد البر، يوسف بن عبدالله "الكافي في فقه أهل المدينة المالكي" (بيروت، لبنان، دار الكتب العلمية).
ابن فارس، أحمد، بن فارس "مقاييس اللغة" تحقيق عبدالسلام محمد هارون، (دار الفكر، 1399ه- 1979م).
ابن قدامة، عبدالله بن قدامة "الكافي في فقه الإمام أحمد بن حنبل" (ط1، بيروت، دار الكتاب العربي، 1421هـ).
ابن قدامة، عبدالله، بن أحمد "المغني" (ط1، بيروت، دار الفكر، 1405هـ).
ابن ماجه، محمد بن يزيد "سنن ابن ماجه" (مكتبة أبي المعاطي للنشر).
ابن منظور، محمد بن مكرم "لسان العرب" (ط 1، بيروت، دار صادر).
ابن نجيم، زين الدين بن إبراهيم "البحر الرائق شرح كنز الدقائق" (بيروت، دار المعرفة).
أبو البركات، عبدالسلام بن عبدالله "المحرر في الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل" (الرياض، مكتبة المعارف).
أبو داود، سليمان، بن الأشعث "سنن أبي داود" تحقيق محمد محيي الدين عبدالحميد، (طبعة دار الفكر).
أبو محمد، عبدالوهاب بن علي "التلقين في الفقه المالكي" تحقيق أبو أويس محمد بو خبزة الحسني، (دار الكتب العلمية).
أحمد بن محمد بن كنعان، "الموسوعة الطبية الفقهية" (ط 2، دار النفائس، 1427ه - 2006م).
أحمد مختار عمر "معجم اللغة العربية المعاصرة" (ط1، عالم الكتب، 1429ه-2008م).
الأدوية المغشوشة تقتل بصمت (غذاء ودواء، مجلة تصدر عن الهيئة العامة للغذاء والدواء، العدد (الأول) محرم 1436هـ، نوفمبر 2014م).
الأصبحي، مالك بن أنس "المدونة الكبرى" تحقيق زكريا عميرات، (بيروت، لبنان، دار الكتب العلمية).
الأطرقجي، هدى سالم محمد "مسؤوليّة مساعدي الطبيب الجزائية دراسة مقارنة"، (ط1، عمان، الأردن، الدار العلمية الدولية).
الألباني، محمد ناصر الدين "صحيح وضعيف الجامع الصغير وزياداته" (بيروت، المكتب الإسلامي).
الألباني، محمد ناصر الدين "صحيح وضعيف سنن ابن داود" (مصدر برنامج منظومة التحقيقات الحديثية ــ من إنتاج مركز نور الإسلام لأبحاث القرآن والسنة بالإسكندرية).
الألباني، محمد ناصر الدين "صحيح وضعيف سنن ابن ماجة"، (مصدر برنامج منظومة التحقيقات الحديثية ــ من إنتاج مركز نور الإسلام لأبحاث القرآن والسنة بالإسكندرية).
الأنصاري، زكريا "أسنى المطالب في شرح روض الطالب" تحقيق د. محمد محمد تامر (ط 1، بيروت، دار الكتب العلمية، 1422هـ).
البخاري، محمد بن إسماعيل "صحيح البخاري" (ط 1، القاهرة، دار الشعب، 1407ه-1987م).
البهوتي، منصور بن يونس "كشاف القناع عن متن الإقناع" تحقيق محمد أمين الضناوي، (بيروت، لبنان، عالم الكتب).
البهوتي، منصور، بن يونس "شرح منتهى الإرادات" (بيروت، عالم الكتب).
البيهقي، أحمد بن الحسين "السنن الكبرى وفي ذيله الجوهر النقي" تحقيق: مجلس دائرة المعارف النظامية، الهند - حيدر آباد.
التاية، أسامة إبراهيم "مسؤوليّة الطبيب الجنائية في الشريعة الإسلامية" (ط 1، دار البيارق، 1420هـ).
الجمعية العمليّة السعودية للدراسات الطّبّيّة الفقهية، "الفقه الطبي" جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، (الرياض، 1431هـ).
الحسيني، عباس علي "مسؤوليّة الصيدلي المدنية عن أخطائه المهنية دراسة مقارنة" (ط1، عمان، الأردن، دار الثقافة، 1999م).
الحصكفي، محمد بن علي "الدر المختار شرح تنوير الأبصار في فقه مذهب الإمام أبي حنيفة" (بيروت، دار الفكر).
الحطاب، محمد بن محمد "مواهب الجليل لشرح مختصر خليل" تحقيق زكريا عميرات، (دار عالم الكتب).
الخطابي، أحمد بن محمد "معالم السنن" (حلب، المطبعة العلمية).
د. جابر مهنا شبل، "الحماية القانونية للمستهلك من الغش الدوائي" (مجلة كلية المأمون الجامعة، العدد (25).
د. شاكر علي حسن، "جريمة غش المستلزمات الطبية والعقوبة المقررة لها في الفقه الإسلامي" (ط1، الإسكندرية، دار الفكر الجامعي، 2013م).
د. مازن مصباح، أ. نائل محمد، "المسؤوليّة الجنائية عن خطأ الطبيب دراسة فقهية" مجلة الجامعة الإسلامية للدراسات الإسلامية، المجلد العشرون، العدد الثاني، (يونيو 2012م).
د. ناصر حمد، "الأمن الدوائي ومخاطر الأدوية المغشوشة" (مجلة الوعي الإسلامي بالكويت، العدد 2).
الدسوقي، محمد بن أحمد "حاشية الدسوقي على الشرح الكبير" (المكتبة الشاملة، الإصدار الثالث).
الراميني، محمد بن مفلح "الفروع" (المكتبة الشاملة، الإصدار الثالث).
الردادي، عبدالرحمن بن رباح "صناعة الدواء والأحكام المتعلقة بها" الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة، بحث ضمن بحوث فقهية في قضايا طبية معاصرة، المجلد الثاني، الصادرة من جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، 1431هـ.
الرملي، محمد بن أبي العباس "نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج" (المكتبة الشاملة، الإصدار الثالث).
الزبيدي، علي بن محمد "الجوهرة النيرة" (المكتبة الشاملة، الإصدار الثالث).
الزيلعي، عبدالله بن يوسف "نصب الراية الأحاديث الهداية" تحقيق محمد عوامة، (ط 1، بيروت، لبنان، مؤسسة الريان، جدة، السعودية، دار القبلة للثقافة الإسلامية).
السبكي، عبدالوهاب بن علي "الأشباه والنظائر" (ط1، دار الكتب العلمية، 1411ه-1991م).
السرخسي، محمد بن أبي سهل "المبسوط" تحقيق: خليل محيي الدين الميس، (ط1، بيروت، لبنان، دار الفكر، 1421هـ- 2000م).
السيوطي، مصطفى بن سعيد "مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى" (المكتبة الشاملة، الإصدار الثالث).
شادي خطيب "تاريخ الصيدلة".
الشافعي، محمد بن إدريس "الأم" (ط 2، بيروت، دار المعرفة، 1393ه).
الشبياني، عبد الزراق أحمد "إجراءات الخبرة القضائية ودورها في الإثبات" (مجلة كلية القانون للعلوم القانونية).
شديفات، صفوان محمد "المسؤوليّة الجنائية عن الأعمال الطّبّيّة دراسة مقارنة" (ط 1، عمان، الأردن، دار الثقافة، 1432هـ).
الشربيني، محمد بن الخطيب "مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج" (ط1، بيروت، لبنان، دار المعرفة، 1418ه).
الصاوي، أحمد "بلغة السالك لأقرب المسالك" تحقيق محمد عبدالسلام شاهين، (دار الكتب العلمية).
الصنعاني، محمد بن إسماعيل "سبل السلام" (مكتبة مصطفى البابي الحلبي).
الطبري، محمد بن جرير "جامع البيان في تفسير القرآن" (ط 1، مكتب التحقيق، دار هجر).
عريقات، عمر محمد "المسؤوليّة المدنية للصيدلي عن الخطأ الدوائي دراسة مقارنة في القانون المدني والفقه الإسلامي" (عمان، الأردن، الدار العلمية للنشر، 1437هـ - 2016م).
الغامدي، عبدالله سالم "مسؤوليّة الطبيب المهنية" (دار الأندلس الخضراء).
الغزالي، محمد بن محمد "الوسيط في المذهب" تحقيق: أحمد بن محمود إبراهيم، ومحمد محمد ثامر، (دار السلام).
القرافي، أحمد بن إدريس "الذخيرة" تحقيق محمد حجي، (دار الغرب).
القرطبي، محمد، بن أحمد "الجامع لأحكام القرآن" تحقيق أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، (القاهرة، دار الكتب المصرية).
القليوبي، أحمد بن أحمد "حاشية قليوبي على شرح جلال الدين المحلي على منهاج الطالبين" تحقيق مكتب البحوث والدراسات، (دار الفكر).
الكاساني، أبو بكر بن مسعود "بدائع الصانع في ترتيب الشرائع" تحقيق محمد خير طعمه حلبي، (ط 1، بيروت، لبنان، دار المعرفة، 1420ه).
لافي، ماجد محمد "المسؤولية الجزائية عن الخطأ الطبي" دراسة مقارنة، (ط 2، عمان، دار الثقافة، 1433ه).
الماوردي، علي بن محمد "الحاوي الكبير" (بيروت، دار الفكر).
مجلة مجمع الفقه الإسلامي المنعقد بجدة، العدد 8.
محمد عليش، "منح الجليل شرح على مختصر سيد خليل" (الإصدار الثالث، المكتبة الشاملة).
المختار، محمد، بن محمد "أحكام الجراحة الطّبّيّة والآثار المترتبة عليها" (ط 2، مكتبة الصحابة، جدة، 1415هـ).
المرداوي، علي بن سليمان "الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف" (بيروت، لبنان، دار إحياء التراث العربي).
المقدسي، عبدالرحمن بن إبراهيم "العدة شرح العمدة" تحقيق: صلاح محمد عويضة، (ط2، دار الكتب العلمية، 1426هـ).
المواق، محمد بن يوسف "التاج والإكليل لمختصر خليل" (الإصدار الثالث، المكتبة الشاملة).
موفق علي عبيد، "المسؤوليّة الجزائية للأطباء عن إفشاء السر المهني" (دار الثقافة، 1998م).
موقع الهيئة العامة للغذاء والدواء على شبكة الإنترنت: http: //www. fda. gov/defaultm، تاريخ الاسترجاع 7/10/1445 ه.
النسائي، أحمد بن شعيب "سنن النسائي الكبرى" تحقيق حسن بن عبدالمنعم بن حسن، (مؤسسة الرسالة).
النووي، يحيى بن شرف "روضة الطالبين وعمدة المفتين" (بيروت، المكتب الإسلامي).
النيسابوري، محمد بن عبدالله "معرفة علوم الحديث" تحقيق: زهير شفيق الكبي، (دار إحياء العلوم).
النيسابوري، مسلم بن الحجاج "صحيح مسلم" (بيروت، دار الجبل، دار الآفاق).
اليحصبي، عياض بن موسى "إكمال المعلم شرح صحيح مسلم" (المكتبة الشاملة، الإصدار الثالث).
?

bibliography


Ibrahim Mustafa، wa Akharun، “Al-Mu’jamul-Waseet” Inbvestigated by the Arabic Language Academy، (Darul-Da’wa Publishing Library).
Ibnul-Mundhir، Muhammad bIn Ibn Ibrahim، “Al-Ijma”، Investigated by Fu’ad ibn Abdil-Moneim Ahmad (1st Edition، Darul-Muslim، 1425 AH).
Ibnul-Hammam، Muhammad bin Abdul Wahed، “Fathul-Qadeer” (Beirut، Darul-Fikr).
Ibnu Battal، Ali، bin Khalaf، “Sharhu Sahihil-Bukhari،” edited by Abu Tamim Yasser bin Ibrahim، (2nd Edition، Riyadh، Al-Rushd Library، 1423 AH).
Ibnu Rushd Al-Jadd، Muhammad bin Ahmad، “Al-Bayanu Wal-Tahseel،” edited by Dr. Muhammad Hajji and others، (Beirut، Lebanon، Darul-Gharbil-Islami).
Ibnu Abdil-Barr، Yusuf bin Abdullah، “Al-Tamheed Lima Fil-Muwatta Minal-Ma’ani Wal-Asaneed،” Investigated by Abdurrazzaq Al-Mahdi، (Beirut، Lebanon، Dar Ihya’il-Tarathil-Arabi).
IbnU Abdul-Barr، Yusuf bin Abdullah، “Al-Kafi fi Fiqhi Ahlil-Medinatil-Maliki” (Beirut، Lebanon، Darul-Kutubil-Ilmiyyah).
Ibnu Faris، Ahmed، Bin Faris، “Maqayeesul-Lughah”، Investigated by Abdussalam Muhammad Haroun، (Darul-Fikr، 1399 AH - 1979 AD).
Ibn Qudamah، Abdullah، bin Ahmed “Al-Mughni” (1st Edition، Beirut، Darul-Fikr، 1405 AH).
Ibnu Majah، Muhammad bin Yazid، “Sunan Ibni Majah” (Abi Al-Maati Publishing Library).
Ibn Manzur، Muhammad bin Makram، “Lisanul-Arab” (1st Edition، Beirut، Dar Sader).
Ibn Najim، Zainuddeen Ibn Ibrahim، “Al-Bahrul-Ra’iq Sharh Kanzil-Daqa’iqa’” (Beirut، Darul-Ma’rifah).
Abull-Barakat، Abdul Salam bin Abdullah، “Al-Muharrar Fil-Fiqhi Ala Madhhabil-Imam Ahmad bin Hanbal”، (Riyadh، Al-Ma’arif Library).
Abu Dawud، Suleiman، Ibn Al-Ash’ath، “Sunan Abi Dawud،” Investigeted by Muhammad Muhyiddeen Abdul-Hamid، (Darul-Fikr Edition).
Abu Muhammad، Abd al-Wahhab bin Ali، “Al-Talqeen Fil-Fiqhil-Maliki”، Investigated by Abu Uwais Muhammad Bu Khabza Al-Hasani، (Darul-Kutubil-Ilmiyyah).
Ahmed bin Muhammad bin Kanaan، “Al-Mausu’atul-Tabbiyyah Al-Fiqhiyyah” (2nd Edition، Darul-Nafa’is، 1427 AH - 2006 AD).
Ahmed Mukhtar Omar، “Mu’jamullughatil-Mu’sirah” (1st Investigation، Alamul-Kutub، 1429 AH-2008 AD).
Al-Asbuhi، Malik bin Anas، “Al-Muwatta’،” Investigated by Zakaria Amirat، (Beirut، Lebanon، Dar Al-Kutub Al-Ilmiyya).
Al-Atraqji، Huda Salem Muhammad، “Mas’uliyyatu Musa’idi Al-Tibbil-Jaza’iyyah Dirasatu Muqaranah” (1st Edition، Amman، Jordan، International Scientific House).
20. Al-Albani، Muhammad Nasiruddeen، “Sahih Wa Da’eeful-Jami’ al-Saghir wa Ziyadatih” (Beirut، Al-Maktab Al-Islami).
Al-Albani، Muhammad Nasiruddeen، “Sahih Wa Da’eef Sunan Abi Dawud” (source of the Hadith Investigation System Program - produced by the Nourul-Islam Center for Qur’an and Sunnah Research in Alexandria).
Al-Albani، Muhammad Nasser al-Din، “Sahih and Wa Da’eefu Sunanu Ibni Majah،” (source of the Hadith Investigation System Program - produced by the Nourl-Islam Center for Qur’an and Sunnah Research in Alexandria).
Al-Ansari، Zakaria، “Asnal-Matalib fi Sharh Rawdatil-Talib”، Investigated by Dr. Muhammad Muhammad Tamer (1st Edition، Beirut، Darul-Kutubil-Ilmiyyah، 1422 AH).
Al-Bukhari، Muhammad bin Ismail، “Sahihul-Bukhari” (1st Edition، Cairo، Darul-Shaab، 1407 AH - 1987 AD).
Al-Bahouti، Mansour bin Yunus، “Kashshaful-Qinaa’ An Matnul-Iqna،” Investigated by Muhammad Amin Al-Dannawi، (Beirut، Lebanon، Alamul-Kutub).
Al-Bahouti، Mansour، Bin Yunus، “Sharhu Muntahal-Iradat” (Beirut، Alamul-Kutub).
Al-Tayeh، Osama Ibrahim، “Mas’uliyyatul-Tabibil-Jirahiyyah Fl-Shari’atil-Islamiyyah”، (1st Edition، Darul-Bayariq، 1420 AH).
Al-Jam’iyyatul-Su’udiyyah Lil-Dirasatil-Tibbiyyatil-Fiqhiyyah، “Al-Fiqhul-Tibbi،” Imam Muhammad bin Saud Islamic University، (Riyadh، 1431 AH).
Al-Husseini، Abbas Ali، “Mas;uliyyatul-Saidali Al-Madaniyyah An Akhta’ihi Al-Mihaniyyah، dirasatu Muqaranah” (1st Edition، Amman، Jordan، House of Culture، 1999 AD).
Al-Hasakfi، Muhammad bin Ali، “Al-Durrul-Mukhtar Sharh Tanwirl-Absar Fi Fiqhi Madhhabil- Imam Abu Hanifa” (Beirut، Darul-Fikr).
Al-Hattab، Muhammad bin Muhammad، “Mawahebul-Jaleel li Sharh Mukhtasar Khalil،” Investigated by Zakaria Amirat، (Dar Alamil-Kutub).
Al-Khattabi، Ahmed bin Muhammad، “Ma’alimul-Sunan” (Aleppo، Scientific Press).
Dr. Mazen Misbah، A. Nael Muhammad، “Al-Masa’uliyyatul-Jina’iyyah An Khata’il-Tabeeb، Dirasatu Muqaranah” Journal of the Islamic University for Islamic Studies، Volume Twenty، Issue Two، (June 2012).
Al-Raddadi، Abdurrahman bin Rabah، “Sina’atul-Dawa’i Wal-Ahkamul-Muta’alliqati Biha” Islamic University of Medina، research within jurisprudential research on contemporary medical issues، Volume Two، issued by Imam Muhammad bin Saud Islamic University، 1431 AH.
Al-Zayla’i، Abdullah bin Yusuf، “Nasbul-Raya Al-Hadith Al-Hidayah،” Investigated by Muhammad Awama، (1st Edition، Beirut، Lebanon، Al-Rayyan Foundation، Jeddah، Saudi Arabia، Darul-Qibla for Islamic Culture).
Shadi Khatib، “Tareekhul-Saidalah”.
Al-Shafi’i، Muhammad bin Idris “Al-Umm” (2nd Edition، Beirut، Darul-Ma’rifah، 1393 AH).
Shdeifat، Safwan Muhammad، “Al-Mas’uliyyatul-Jina’iyyah Anil-A’malil-Tibbiyyah” (1st Edition، Amman، Jordan، House of Culture، 1432 AH).
Al-Sawy، Ahmed، “Bulghatul-Salik Li Aqrabil-Masalik”، Investigated by Muhammad Abdussalam Shaheen، (Darul-Kutubil-Ilmiyyah).
Al-San’ani، Muhammad bin Ismail، “Subulussalam” (Mustafa Al-Babi Al-Halabi Library).
Al-Tabari، Muhammad bin Jarir، “Jami’ul-Bayan fi Tafsiril-Qur’an” (1st Edition، Investigation Office، Dar Hijr).
Uraiqat، Omar Muhammad، “Al-Mas’uliyyatul-Madaniyyati Lil-Saidali Anil-Khata’il-Dawa’i، dirasatu Muqarana Fil-Qanunil-Dawa’i Wal-Fiqhil-Islami” (Amman، Jordan، Al-Darul-Ilmiyyah Publishing House، 1437 AH - 2016 AD).
Al-Ghamdi، Abdullah Salem “Mas’uliyyatul-Tibbil-Madanikyyah” (Darul-Andalus Al-Khadra).
Al-Qarafi، Ahmed bin Idris، “Al-Thakhira،” Investigated by Muhammad Hajji، (Darul-Gharb).
Al-Qurtubi، Muhammad، bin Ahmed، “Al-Jami’ Li Ahkam Al-Qur’an،” Investigated by Ahmed Al-Baradouni and Ibrahim Tfayesh، (Cairo، Dar Al-Kutub Al-Misriyah).
Al-Qalyubi، Ahmed bin Ahmed، “Hashiyatul-Qalyubi’s Ala Sharhi Jalaluddeen Al-Mahalli Ala Minhajil-Talibin،” Investigated by the Office of Research and Studies، (Darul-Fikr).
Al-Kasani، Abu Bakr bin Masoud، “Bada’I’ul-Sa’na’i fi Tarteebil-Shara’i’i’”، Investigated by Muhammad Khair Toumah Halabi، (1st edition، Beirut، Lebanon، Darul-Ma’rifah، 1420 AH).
Lafi، Majid Muhammad، “Al-Mas’uliyyatul-Jaza’iyyah Anil-Khata’il-Tibbi،” dirasatu Muqaranah، (2nd Edition، Amman، House of Culture، 1433 AH).
Al-Mawardi، Ali bin Muhammad “Al-Hawil-Kabeer” (Beirut، Darul-Fikr).
Journal of the Islamic Jurisprudence Academy held in Jeddah، Issue no: 8
Muhammad Illeesh، “Minahul-Jaleel Sharhun Ala Mukhtasari Sayyid Khalil” (Third Edition، Al-Maktabah al-Shamilah).
Al-Mukhtar، Muhammad، bin Muhammad، “Ahkamul-Jirahatil-Tibbiyyah Wal-Atharul-Mutarattibati Alaiha”، (2nd Edition، Al-Sahaba Library، Jeddah، 1415 AH).
Alshby?ny، ?Abd al-Razz?q A?mad "Ijr???t al-Khibrah al-qa????yah wa-dawruh? f? al-ithb?t" (Majallat Kull?yat al-q?n?n lil-?Ul?m al-q?n?n?yah).
Al-Mardawi، Ali bin Suleiman، “Al-Insaf Fi Ma’rifatil-Rajihi Minal-Khilaf” (Beirut، Lebanon، Daru Ihya’il Turathil-Arabi).
Al-Mawwaq، Muhammad bin Yusuf، “Al-Taju Wal-Ikleel Li Mukhtasari Khalil” (third edition، Al-Maktabah al-Shamilah).
al-Shirb?n?، Mu?ammad ibn al-Kha??b "Mughn? al-mu?t?j il? ma?rifat ma??n? alf?? al-Minh?j" (?1، Bayr?t، Lubn?n، D?r al-Ma?rifah، 1418h).
Mawafaq Ali Obaid، “Al-Mas’uliyyatul-Jaza;iyyah Lil-Atibba’ an Ifsha’il-Sirril-Mihani” (Darul-Thaqafa، 1998).
Food and Drug Authority website: http: //www. fda. gov/defaultm، date of retrieval 10/7/1445 AH.
Al-Nasa’i، Ahmed bin Shuaib، “Sunanul-Nasa’i Al-Kubra،” Investigated by Hassan bin Abdul-Moneim bin Hassan، (Al-Risala Foundation).
Al-Naysaburi، Muslim bin Al-Hajjaj، “Sahih Muslim” (Beirut، Darul-Jabal، Darul-Afaq).
al-Sarakhs?، Mu?ammad ibn Ab? Sahl "al-Mabs??" ta?q?q: Khal?l Mu?y? al-D?n al-Mays، (?1، Bayr?t، Lubn?n، D?r al-Fikr، 1421h-2000M).
al-Zubayd?، ?Al? ibn Mu?ammad "al-Jawharah al-nayyirah" (al-Maktabah al-sh?milah، al-i?d?r al-th?lith).
al-Ghaz?l?، Mu?ammad ibn Mu?ammad "al-Was?? f? al-madhhab" ta?q?q: A?mad ibn Ma?m?d Ibr?h?m، wa-Mu?ammad Mu?ammad Th?mir، (D?r al-Sal?m).
al-Raml?، Mu?ammad ibn Ab? al-?Abb?s "nih?yat al-mu?t?j il? shar? al-Minh?j" (al-Maktabah al-sh?milah، al-i?d?r al-th?lith).
al-Suy???، Mu??af? ibn Sa??d "ma??lib ?l? al-nuh? f? shar? Gh?yat al-Muntah?" (al-Maktabah al-sh?milah، al-i?d?r al-th?lith).
Ibn Qud?mah، All?h ibn Qud?mah "al-K?f? f? fiqh al-Im?m A?mad ibn ?anbal" (?1، Bayr?t، D?r al-Kit?b al-?Arab?، 1421h).
al-R?m?n?، Mu?ammad ibn Mufli? "al-fur??" (al-Maktabah al-sh?milah، al-i?d?r al-th?lith).
al-Subk?، ?Abd-al-Wahh?b ibn ?Al? "al-Ashb?h wa-al-na???ir" (?1، D?r al-Kutub al-?Ilm?yah، 1411h-1991m).
al-Das?q?، Mu?ammad ibn A?mad "??shiyat al-Das?q? ?al? al-shar? al-kab?r" (al-Maktabah al-sh?milah، al-i?d?r al-th?lith).
al-Bayhaq?، A?mad ibn al-?usayn "al-sunan al-Kubr? wa-f? dhaylih al-jawhar al-naq?" ta?q?q: Majlis D??irat al-Ma??rif al-ni??m?yah، al-Hind-?aydar ?b?d.
Ibn al-Mulaqqin، ?Umar ibn ?Al? "al-Muqni? f? ?ul?m al-?ad?th" (al-Sa??d?yah، D?r Faww?z lil-Nashr).
D. N??ir ?amad، "al-amn aldw??y wa-makh??ir al-adw?yah almghshwshh" (Majallat al-Wa?y al-Isl?m? bi-al-Kuwayt، al-?adad 2).
al-Maqdis?، ?Abd-al-Ra?m?n ibn Ibr?h?m "al-?Uddah shar? al-?Umdah" ta?q?q: ?al?? Mu?ammad ?Uway?ah، (?2، D?r al-Kutub al-?Ilm?yah، 1426).
D. J?bir Muhann? Shibl، "al-?im?yah al-q?n?n?yah lil-mustahlik min al-ghishsh aldw??y" (Majallat Kull?yat al-Ma?m?n al-J?mi?ah، al-?adad (25).
D. Sh?kir ?Al? ?asan، "Jar?mat ghsh almstlzm?t al-?ibb?yah wa-al-?uq?bah al-muqarrarah la-h? f? al-fiqh al-Isl?m?" (?1، al-Iskandar?yah، D?r al-Fikr al-J?mi??، 2013m).
al-Adw?yah almghshwshh taqtul bi-?amt (ghidh?? wa-daw??، Majallat ta?dur ?an al-Hay?ah al-??mmah lil-Ghidh?? wa-al-daw??، al-?adad (al-Awwal) Mu?arram 1436h، N?fimbir 2014m).
U. D. ?Al? A?mad Mu??af?، "Istib??r mhdd?t al-amn aldw??y (al-adw?yah almghshwshh)" (al-Riy??، Mad?nat al-Malik Fahd al-?ibb?yah).
al-Nawaw?، Ya?y? ibn Sharaf "Raw?at al-??lib?n wa-?umdat al-muft?n" (Bayr?t، al-Maktab al-Isl?m?).
al-N?s?b?r?، Mu?ammad ibn All?h "ma?rifat ?ul?m al-?ad?th" ta?q?q: Zuhayr Shaf?q al-Kabb?، (D?r I?y?? al-?Ul?m).
al-Ya??ub?، ?Iy?? ibn M?s? "Ikm?l al-Mu?allim shar? ?a??? Muslim" (al-Maktabah al-sh?milah، al-i?d?r al-th?lith).