مجلة العلوم الشرعية

تعريفات علم القراءات
- دراسة نقديَّة تحليليَّة -
Definitions in the Science of Qira'at 
- A Critical Analytical Study - 


د / عصام بن دخيل الله الحربي
Dr. Issam Bin Dakhilullah Al-Harbi 

الكلمات مفتاحية: (تعريف علم القراءات – مكونات علم القراءات - ماهية علم القراءات)., (Definition of the Science of Qira'at - Components of the Science of Qira'at - Nature of the Science of Qira'at)

التخصص العام: القراءات

التخصص الدقيق: القراءات

DOI:10.36046/2323-059-212-001
DownloadPDF
الملخص
يعنى هذا البحث بجمع ودراسة تعريفات العلماء والباحثين لعلم القراءات، ويهدف إلى تحقيق القول في تعريف علم القراءات، مع مناقشة أهم التعريفات مناقشة علمية، وقد اتبعت فيه المنهج النقدي التحليلي.
أهم نتائج البحث: خلص البحث إلى ترجيح تعريف الإمام ابن الجزري على غيره، وهو الذي يقول فيه:"علم بكيفية أداء كلمات القرآن واختلافها بعزو الناقلة". وقد شرحته شرحًا وافيًا وأجبت على ما يمكن أن يرد عليه من أسئلة.
وجميع التعريفات سواه منتقدة بأحد هذه الأمور: بعدم جمعها ومنعها، بالتطويل الواقع فيها، ركاكة أسلوبها، عدم جريها على سنن العلماء في صياغة التعريفات.
ويوصي الباحث بدراسة مصطلحات علم القراءات دراسة وافية من حيث نشأتها، ومعناها اللغوي والاصطلاحي، واختلاف العلماء في استخدامها.
الكلمات المفتاحية: (تعريف علم القراءات – مكونات علم القراءات - ماهية علم القراءات).
This research focuses on collecting and studying the definitions of the science of Qira'at (Qur'anic recitations) as provided by scholars. The objective is to establish a definitive definition of the science of Qira'at while critically analyzing the most significant definitions from an academic perspective. The study employs a descriptive-analytical methodology.
The research concludes with a preference for Imam Ibn Al-Jazari's definition over others. His definition states: "A science concerned with the manner of performing the words of the Qur'an and their variations, attributed to the transmitters." This definition was thoroughly explained and defended against potential questions.
All other definitions are critiqued based on one or more of the following points: lack of comprehensiveness, unnecessary length, poor stylistic quality, or not adhering to the conventions of scholars in defining terms.
The researcher recommends conducting a comprehensive study of the terminologies within the science of Qira'at, focusing on their origins, linguistic and technical meanings, and the differences among scholars in their usage.
Keywords: (Definition of the Science of Qira'at - Components of the Science of Qira'at - Nature of the Science of Qira'at).

مراجع
إبراهيم بن سعيد الدوسري، "معجم المصطلحات في علمي التجويد والقراءات". (ط1، الرياض: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، 1425هـ-2004م).
أبو السعادات حسن بن محمد العطار، "حاشية العطار على الرسالة الولدية". تحقيق عمرو يوسف الجندي، (ط1، الكويت: دار الضياء، 1443هـ-2022م).
أحمد بن محمد البنا، "إتحاف فضلاء البشر في القراءات الأربعة عشر". (ط1، بيروت: عالم الكتب، 1407 – 1987م).
أحمد بن محمد القسطلاني، "لطائف الإشارات لفنون القراءات". تحقيق مركز الدراسات القرآنية بمجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، (ط1، المدينة المنورة: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، 1434هـ).
بدر الدين محمد بن عبد الله الزركشي، "البرهان في علوم القرآن". تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم، (ط1، القاهرة: دار إحياء الكتب العربية، 1376هـ-1957م).
حمدي صلاح الهدهد، "مصطلحات علم القراءات في ضوء علم المصطلح الحديث". (ط1، القاهرة: دار البصائر، 1429هـ-2008م).
السيد رزق الطويل، "في علوم القراءات". (ط2، مكة المكرمة: الفيصلية، 1415هـ-1994م).
الشريف علي بن محمد الجرجاني، "حاشية الجرجاني على تحرير القواعد المنطقية". (ط1: اسطنبول: المكتبة الهاشمية، 2013م).
عبد الحليم قابة، "القراءات القرآنية تاريخها ثبوتها حجيتها أحكامها". (ط3: مكة المكرمة، دار طيبة الخضراء، 1441هـ - 2020م).
عبد الفتاح بن عبد الغني القاضي، "البدور الزاهرة في القراءات العشر المتواترة"، إشراف عبد العزيز القارئ، (ط1، جدة: مركز الدراسات والمعلومات بمعهد الإمام الشاطبي، 1435هـ-2014م).
علي محمد الضباع، "الإضاءة في أصول القراءة". (ط1، القاهرة: المكتبة الأزهرية للتراث).
عمر بن سهلان الساوي، "البصائر النصيرية". تحقيق محمد عبده، (القاهرة: تصوير مكتبة الثقافة الدينية).
فخر الدين محمد بن عمر الرازي، "شرح الإشارات والتنبيهات". تحقيق علي رضا نجف زاده، (طهران: كتاب خانه).
محمد أحمد أبو حامد الغزالي، "المستصفى من علم الأصول". تحقيق محمد سليمان الأشقر، (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1436ه-2015م).
محمد بن أحمد أبو حامد الغزالي، "محك النظر". تحقيق عبد المنان الإدريس، (ط1، الأردن: دار النور المبين، 2015م).
محمد بن أحمد أبو حامد الغزالي، "معيار العلم في فن المنطق". (بيروت: دار الأندلس).
محمد بن أحمد أبو حامد الغزالي، "مقاصد الفلاسفة". تحقيق سليمان دنيا، (ط3، القاهرة: دار المعارف).
محمد بن أحمد بن عقيلة المكي، "الزيادة والإحسان في علوم القرآن"، (ط2، الرياض: مركز تفسير للدراسات القرآنية، 1432هـ - 2011م).
محمد بن إسماعيل البخاري، "صحيح البخاري". (ط2، الرياض: دار السلام، 1419هـ-1999م).
محمد بن بهادر الزركشي، "لقطة العجلان وبلة الظمآن". تحقيق محمد المختار بن محمد الأمين الشنقيطي، (المدينة المنورة: مكتبة العلوم والحكم).
محمد بن محمد الرازي، "تحرير القواعد المنطقية". (ط1، اسطنبول: المكتبة الهاشمية، 2013م).
محمد بن محمد بن الجزري، "منجد المقرئين ومرشد الطالبين". تحقيق علي محمد العمران، (ط1، مكة المكرمة: دار عالم الفوائد، 1419هـ).
محمد بن يوسف أبو حيان الأندلسي، "البحر المحيط في التفسير". تحقيق صدقي محمد جميل، (طط1، بيروت: دار الفكر، 1431هـ-2010م).
محمد ذنون يونس فتحي، "علم آداب البحث والمناظرة". (ط1، الأردن: دار الفتح، 1435هـ-2014م).
محمد سالم محيسن، "القراءات وأثرها في علوم العربية". (ط1، بيروت: دار الجيل، 1418هـ-1998م).
محمد عبد العظيم الزرقاني، "مناهل العرفان في علوم القرآن". (ط3، القاهرة: مطبعة عيسى البابي الحلبي).
محمد علي التهانوي، "كشاف اصطلاحات الفنون". تحقيق رفيق العجم، (ط1، بيروت: مكتبة لبنان، 1996م).
محمد عمر بازمول، "القراءات وأثرها في التفسير والأحكام". (ط1، القاهرة: دار الفرقان، 1431هـ-2009م).
مسلم بن الحجاج النيسابوري، "صحيح مسلم". (ط2، الرياض: دار السلام، 1421هـ-2000م).
?

bibliography


Al-Dosari، Ibrahim bin Sa'id، Mu'jam Al-Mustalahat fi 'Ilmay Al-Tajweed wa Al-Qira'at، (1st ed. )، Riyadh: Jami'at Al-Imam Muhammad bin Saud Al-Islamiyyah، 1425 AH - 2004 CE.
Al-'Attar، Abu Al-Sa'adat Hasan bin Muhammad، Hashiyat Al-'Attar 'ala Al-Risalah Al-Waladyyah، edited by Amr Yusuf Al-Jundi، (1st ed. )، Kuwait: Dar Al-Diya'، 1443 AH - 2022 CE.
Al-Qastalani، Ahmad bin Muhammad، Lata'if Al-Isharat li Funun Al-Qira'at، edited by Markaz Al-Dirasat Al-Qur'aniyyah at Mujamma' Al-Malik Fahd li Tiba'at Al-Mushaf Al-Sharif، (1st ed. )، Al-Madinah Al-Munawwarah: Mujamma' Al-Malik Fahd li Tiba'at Al-Mushaf Al-Sharif، 1434 AH.
Al-Zarkashi، Badr Al-Din Muhammad bin Abdullah، Al-Burhan fi 'Ulum Al-Qur'an، edited by Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim، (1st ed. )، Cairo: Dar Ihya' Al-Kutub Al-'Arabiyyah، 1376 AH - 1957 CE.
Al-Haddad، Hamdi Salah، Mustalahat 'Ilm Al-Qira'at fi Daw' 'Ilm Al-Mustalah Al-Hadith، (1st ed. )، Cairo: Dar Al-Basa'ir، 1429 AH - 2008 CE.
Al-Tawil، Al-Sayyid Rizq، Fi 'Ulum Al-Qira'at، (2nd ed. )، Makkah Al-Mukarramah: Al-Faisaliyyah، 1415 AH - 1994 CE.
Al-Jurjani، Al-Sharif Ali bin Muhammad، Hashiyat Al-Jurjani 'ala Tahrir Al-Qawa'id Al-Mantiqiyyah، (1st ed. )، Istanbul: Al-Maktabah Al-Hashimiyyah، 2013 CE.
Qabah، Abdul Halim، Al-Qira'at Al-Qur'aniyyah: Tarikhuha، Thubutuha، Hujjiyatuha، Ahkamuha، (3rd ed. )، Makkah Al-Mukarramah: Dar Taybah Al-Khadra'، 1441 AH - 2020 CE.
Al-Qadi، Abdul Fattah bin Abdul Ghani، Al-Budur Al-Zahirah fi Al-Qira'at Al-'Ashr Al-Mutawatirah، supervised by Abdul Aziz Al-Qari'، (1st ed. )، Jeddah: Markaz Al-Dirasat wa Al-Ma'lumat bi Ma'had Al-Imam Al-Shatibi، 1435 AH - 2014 CE.
Al-Dabba'، Ali Muhammad، Al-Idha'ah fi Usul Al-Qira'ah، (1st ed. )، Cairo: Al-Maktabah Al-Azhariyyah lil Turath.
Al-Sawi، Umar bin Sahl، Al-Basa'ir Al-Nasiriyyah، edited by Muhammad Abduh، (Cairo: Taswir Maktabah Al-Thaqafah Al-Diniyyah).
Al-Razi، Fakhr Al-Din Muhammad bin Umar، Sharh Al-Isharat wa Al-Tanbihat، edited by Ali Reza Najafzadeh، Tehran: Kitab Khaneh.
Al-Ghazali، Muhammad Ahmad Abu Hamid، Al-Mustasfa min 'Ilm Al-Usul، edited by Muhammad Sulayman Al-Ashqar، (1st ed. )، Beirut: Mu'assasat Al-Risalah، 1436 AH - 2015 CE.
Al-Ghazali، Muhammad bin Ahmad Abu Hamid، Mahak Al-Nazar، edited by Abdul Mannan Al-Idris، (1st ed. )، Jordan: Dar Al-Nur Al-Mubin، 2015 CE.
Al-Ghazali، Muhammad bin Ahmad Abu Hamid، Mi'yar Al-'Ilm fi Fann Al-Mantiq، (Beirut: Dar Al-Andalus).
Al-Ghazali، Muhammad bin Ahmad Abu Hamid، Maqasid Al-Falasifah، edited by Sulayman Dunya، (3rd ed. )، Cairo: Dar Al-Ma'arif.
Al-Bukhari، Muhammad bin Isma'il، Al-Bukhari، (2nd ed. )، Riyadh: Dar Al-Salam، 1419 AH - 1999 CE.
Al-Zarkashi، Muhammad bin Bahadir، Luqtat Al-'Ajlan wa Ballat Al-Zhamaan، edited by Muhammad Al-Mukhtar bin Muhammad Al-Amin Al-Shanqiti، (Al-Madinah Al-Munawwarah: Maktabat Al-'Ulum wa Al-Hikam).
Al-Razi، Muhammad bin Muhammad، Tahrir Al-Qawa'id Al-Mantiqiyyah، (1st ed. )، Istanbul: Al-Maktabah Al-Hashimiyyah، 2013 CE.
Ibn Al-Jazari، Muhammad bin Muhammad، Munajjid Al-Muqri'in wa Murshid Al-Talibin، edited by Ali Muhammad Al-'Imran، (1st ed. )، Makkah Al-Mukarramah: Dar 'Alam Al-Fawa'id، 1419 AH.
Abu Hayyan Al-Andalusi، Muhammad bin Yusuf، Al-Bahr Al-Muhit fi Al-Tafsir، edited by Sidqi Muhammad Jamil، (1st ed. )، Beirut: Dar Al-Fikr، 1431 AH - 2010 CE.
Fathi، Muhammad Dhannun Yunus، 'Ilm Adab Al-Bahth wa Al-Munazarah، (1st ed. )، Jordan: Dar Al-Fath، 1435 AH - 2014 CE.
Muhaysin، Muhammad Salim، Al-Qira'at wa Atharuha fi 'Ulum Al-'Arabiyyah، (1st ed. )، Beirut: Dar Al-Jil، 1418 AH - 1998 CE.
Al-Zurqani، Muhammad Abdul Azim، Manahil Al-'Irfan fi 'Ulum Al-Qur'an، (3rd ed. )، Cairo: Matba'at 'Isa Al-Babi Al-Halabi.
Al-Tahanawi، Muhammad Ali، Kashshaf Istilahat Al-Funun، edited by Rafiq Al-'Ajam، (1st ed. )، Beirut: Maktabat Lubnan، 1996 CE.
Bazmul، Muhammad Umar، Al-Qira'at wa Atharuha fi Al-Tafsir wa Al-Ahkam، (1st ed. )، Cairo: Dar Al-Furqan، 1431 AH - 2009 CE.
Al-Naysaburi، Muslim bin Al-Hajjaj، Sahih Muslim، (Riyadh: Dar Al-Salam، 1421 AH - 2000 CE).