الدلالات المعنوية في اجتماع ضميري الخطاب في قوله تعالى: ﮟ ﮠ

دراسة موازنة بين اتجاهات المفسرين

 

The Semantic Connotations in the Combination of the Two Second Person Pronouns in the Words Almighty Allaah: ((Qul Ara’aitakum))

A Comparative Study Between the Opinions of the Exegetes

د. حسن بن عواد بن بلال العوفي

Dr. Hassan bin ‘Awaad bin Bilal Al-‘Awfi

الكلمات مفتاحية: الدلالات المعنوية- الضمائر- الموازنة بين المفسرين. , Connotations- Pronouns- A Comparative Exegetes.

10.36046/2323-056-204-006

المستخلص

يقدم هذا البحث دراسة موازنة بين اتجاهات المفسرين في بيانهم وتحليلهم لاجتماع ضميري الخطاب في قوله تعالى: چ ں ?چ [الآيتين من سورة الأنعام]، ويبرز جهود العلماء المتكاملة في بيان هذا الأسلوب القرآني الفريد، ويرصد تطور البحث في الآية منذ بدايته لدى المفسرين اللغويين، الذين بحثوا جانب التركيب في هذا الأسلوب القرآني، ودرسوا التوجيه الإعرابي له، ويبين منطلق المفسرين عامة في بيانهم لمعنى الآية، وسير البحث التفسيري للآية منذ القديم حتى الحاضر، كما يجمع استنباطات المفسرين البيانيين لمجيء الآيتين وفق هذا التركيب، مسلطاً الضوء على ما ذكروه من أسرار بيانية تضمنها النظم القرآني في هاتين الآيتين، ثم يوازن البحث بين جهود العلماء المتراكمة في بحث معنى الآية، ويبرز ما انطوى عليه التعبير القرآني في هذا التركيب من معانٍ.

ABSTRACT

This research presents a comparative study between the opinions of the Qur’an exegetes regarding their explanation and analysis on the combination of two second person pronouns in the Words of Almighty Allaah: ((Qul ara’aitakum)) [the two verses from Suratul An’aam], and it showcases the complementary efforts of the scholars in explaining this unique Qur’anic style.

المصادر والمراجع

إبراهيم، عبد العظيم، "التفسير البلاغي للاستفهام في القرآن الكريم". (ط3، القاهرة: مكتبة وهبة، 1432ه).

ابن الجزري، أحمد بن محمد، "شرح طيبة النشر" تحقيق أنس مهرة. (ط 2، بيروت: دار الكتب العلمية، 1420ه-2000م).

ابن الحاجب، عثمان بن عمر، "أمالي ابن الحاجب" تحقيق فخر صالح. (ط:1، بيروت، دار الجيل 1409ه).

ابن الزبير الغرناطي، أحمد بن إبراهيم، "ملاك التأويل" تحقيق سعيد الفلاح. (ط 4، تونس: دار الغرب الإسلامي، 2012م).

ابن جزي الكلبي، محمد بن أحمد، "التسهيل لعلوم التنزيل"، تحقيق علي الصالحي. (ط1، مكة: دار طيبة الخضراء، 1439ه-2018م).

ابن جماعة، بدر الدين محمد بن إبراهيم، " كشف المعاني في المتشابه من المثاني" تحقيق الدكتور عبد الجواد خلف. (ط1، المنصورة: دار الوفاء، 1410ه-1990م).

ابن عادل الحنبلي، عمر بن علي، "اللباب في علوم الكتاب". تحقيق عادل أحمد عبد الموجود، علي محمد معوض، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية).

ابن عاشور، محمد الطاهر، "التحرير والتنوير". (ط: غ، تونس، الدار التونسية1984م).

ابن عطية الأندلسي، عبد الحق، "المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز" تحقيق مجموعة من الباحثين. (ط1، قطر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، 1436ه).

ابن عقيل، عبد الله، "شرح ابن عقيل" تحقيق محمد محيي الدين عبد الحميد. (ط:20، القاهرة، دار التراث، 1400ه).

ابن منظور، محمد بن مكرم بن علي، "لسان العرب". (ط3، بيروت: دار صادر، 1415ه).

ابن هشام، عبد الله جمال الدين بن يوسف، "أوضح المسالك إلى ألفية ابن مالك" تحقيق محمد محيي الدين عبد الحميد. (ط:6، بيروت، دار الفكر 1394ه).

أبو السعود العمادي، محمد بن محمد، "إرشاد العقل السليم إلى مزايا الكتاب الكريم"، تحقيق عبد القادر عطا (ط1، مصر: مطبعة السعادة، 1971م).

أبو حيان، محمد بن يوسف، "ارتشاف الضرب من لسان العرب" تحقيق رجب عثمان محمد. (ط 1، القاهرة: مكتبة الخانجي 1418ه-1998م).

أبو حيان، محمد بن يوسف، "البحر المحيط" تحقيق ماهر حبوش، (دمشق: دار الرسالة العالمية، ط:1).

أبو زهرة، محمد، "المعجزة الكبرى". (القاهرة: دار الفكر العربي: ط: 1430ه).

الآلوسي، محمود بن عبد الله، "روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني". تحقيق مجموعة من الباحثين. (ط3، دمشق: دار الرسالة العالمية، 1436-ه2015م).

الأنصاري، زكريا بن محمد "إعراب القرآن العظيم" تحقيق موسى علي موسى. (رسالة ماجستير: جامعة القاهرة، كلية دار العلوم، 1421ه-2001م).

البغوي، الحسين بن مسعود، "معالم التنزيل في تفسير القرآن"، تحقيق مجموعة من الباحثين. (ط4، الرياض: دار طيبة 1417ه-1997م).

البيضاوي، عبد الله بن عمر، "أنوار التنزيل وأسرار التأويل"، تحقيق محمد عبد الرحمن المرعشلي (ط1، بيروت: دار إحياء التراث العربي 1418هـ).

الثعلبي، أبو إسحاق أحمد بن إبراهيم، "الكشف والبيان عن تفسير القرآن" تحقيق: عدد من الباحثين (ط1، جدة، دار التفسير، 1436هـ - 2015م).

الخازن، علي بن محمد، "لباب التأويل في معاني التنزيل"، تصحيح محمد علي شاهين (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1415ه).

الدؤلي، أبو الأسود، "ديوانه". تحقيق محمد حسين آل ياسين، (ط 2، مصر: دار الهلال، 1418).

الذهبي، محمد بن حسين، "التفسير والمفسرون". (ط:غ، القاهرة، دار الحديث، 1426ه).

الرازي، محمد بن عمر، "مفاتيح الغيب". (ط1، مصر، المطبعة البهية المصرية، 1357ه-1938م).

الراغب الأصفهاني، الحسين بن محمد، "مفردات ألفاظ القرآن الكريم". تحقيق صفوان داوودي. (ط6، دمشق: دار القلم، 1435ه).

رضا، محمد رشيد، "تفسير المنار" (ط غ، مصر: الهيئة المصرية العامة للكتاب،1990م).

رضي الدين، محمد بن الحسن، "شرح الرضي لكافية ابن الحاجب". تحقيق حسن الحفظي، وحسن المصري، (ط1، الرياض: عمادة البحث العلمي بجامعة الإمام، 1417ه).

الزمخشري، محمود بن عمر، "الكشاف عن حقائق التنزيل". (ط3، بيروت: دار الكتاب العربي1407هـ).

السُّجاعي، أحمد بن أحمد شهاب الدين، رسالة في إعراب: "قل أرأيتكم". تحقيق د. ناصر كريري. (مجلة الجمعية العلمية السعودية للغة العربية، العدد: 3، عام1430ه).

السمرقندي، نصر بن محمد، "بحر العلوم"، تحقق علي معوض وعادل عبد الموجود. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1413ه-1993م).

السمعاني، أبو المظفر منصور بن محمد، "تفسير القرآن"، تحقيق ياسر بن إبراهيم وغنيم بن عباس (ط1، الرياض: دار الوطن، 1418هـ- 1997م).

السمين الحلبي، أحمد بن يوسف، " الدر المصون في علوم الكتاب المكنون" تحقيق أحمد محمد الخراط. (ط غ، دمشق: دار القلم).

سيبويه، "الكتاب". تحقيق عبد السلام هارون، (ط:4، القاهرة: مكتبة الخانجي 1425ه-2004م).

الشهاب الخفاجي، "عناية القاضي وكفاية الراضي على تفسير البيضاوي". (ط غ، بيروت: دار صادر).

الشهاب الخفاجي، أحمد بن عمر، "رسالة في إعراب: ﭽ      ﭼ ("نشرت ضمن أربع رسائل نحوية" ط: غ، القاهرة، مكتبة الآداب).

الشوكاني، محمد بن علي، "فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية من علم التفسير"، (ط2، الرياض: مكتبة الرشد، 1423ه-2002م).

الطبري، محمد بن جرير، "جامع البيان عن تأويل آي القرآن"، تحقيق عبد المحسن التركي. (ط1، القاهرة: دار هجر، 1422ه).

العكبري، أبو البقاء، "التبيان في إعراب القرآن". تحقيق إبراهيم عطوه، (مصر: مكتبة مصطفى البابي الحلبي، ط:2).

الفراء، يحيى بن زياد، "معاني القرآن" تحقيق محمد علي النجار. (ط 4، القاهرة: دار الكتب والوثائق مركز تحقيق التراث، 1434ه-2012م).

الفيروزآبادي، محمد بن يعقوب، "القاموس المحيط". مراجعة وعناية أنس الشامي وزكريا جابر (ط:غ، القاهرة: دار الحديث، 1429ه).

القاسمي، محمد جمال الدين، "محاسن التأويل" تصحيح محمد فؤاد عبد الباقي. (ط2، بيروت: دار الفكر، 1398ه-1978م).

القرطبي، محمد بن أحمد، "الجامع لأحكام القرآن" تحقيق عبد المحسن التركي (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1427ه-2006م).

القزويني، الخطيب، "الإيضاح في علوم البلاغة" تحقيق محمد عبد المنعم خفاجي. (ط5، بيروت: دار الكتاب اللبناني، 1403ه).

كردي، زينب بنت عبد اللطيف، "النظم القرآني في أسلوب (أَرَأَيْتَ). مجلة الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة للغة العربية 2، (عام1440ه).

الكرماني، محمود بن حمزة، "البرهان في توجيه متشابه القرآن". تحقيق عبد القادر أحمد عطا، (ط غ، مصر: دار الفضيلة).

المبرد، محمد بن يزيد، "المقتضب". تحقيق محمد عبد الخالق عظيمة، (ط:3، القاهرة، وزارة الأوقاف، لجنة إحياء التراث، 1415ه).

مجموعة مؤلفين، "معجم ألفاظ القرآن الكريم". (ط2، القاهرة، مجمع اللغة العربية 1409ه).

النحاس، أحمد بن محمد، "إعراب القرآن". تحقيق عبد المنعم خليل، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1421ه).

النسفي، أبو البركات عبد الله بن أحمد، "مدارك التنزيل وحقائق التأويل"، تحقيق يوسف علي بديوي (ط1، بيروت: دار الكلم الطيب، 1419هـ-1998م).

النيسابوري، الحسن بن محمد، "غرائب القرآن ورغائب الفرقان للنيسابوري". تحقيق زكريا عميرات، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1416ه).

الواحدي، علي بن أحمد، "الوسيط في تفسير القرآن المجيد". تحقيق مجموعة من الباحثين، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1415هـ-1994م).


Bibliography

Ibrahim, Abd al-Azim, “The Rhetorical Exegesis of Questions in the Glorious Qur’an.” (Arabic), (3rd edition, Cairo: Wahba Library, 1432 AH).

Ibn Al-Jazari, Ahmed bin Muhammad, “Sharh Taiba Al-Nashr,” investigated by Anas Mahra. (2nd Edition, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1420 AH-2000 AD).

Ibn al-Hajeb, Othman bin Omar, “Amali Ibn al-Hajib,” investigated by Fakhr Saleh. (1st ed., Beirut, Dar Al-Jeel 1409 AH).

Ibn Al-Zubayr Al-Gharnati, Ahmed bin Ibrahim, “Malaaq Al-Tahweel” investigated by Saeed Al-Falah. (4th Edition, Tunisia: Dar Al-Gharb Al-Islami, 2012 AD).

Ibn Jazi al-Kalbi, Muhammad ibn Ahmad, “Al-Tasheel li ‘Uloum Al-Tanzeel” investigated by Ali al-Salihi. (1st edition, Mecca: Dar Taibah Al-Khadra, 1439 AH-2018 CE).

Ibn Jama’a, Badr al-Din Muhammad ibn Ibrahim, “Kashf al-Ma’ani fi al-Mutashabih min al-Mathaani,” investigated by Dr. Abdul-Jawad Khalaf. (1st edition, Mansoura: Dar Al-Wafaa, 1410 AH-1990 AD).

Ibn Adel Al-Hanbali, Omar bin Ali, “Al-Lubaab fi ‘Uloum Al-Kitaab” Investigated by Adel Ahmed Abdel-Mawgoud, Ali Muhammad Moawad, (1st Edition, Beirut: Dar Al-Kutub Al-Alami).

Ibn Ashour, Muhammad Al-Taher, “Al-Tahreer wa Al-Tanweer” (N. E, Tunisia, the Tunisian House, 1984 AD).

Ibn Attia Al-Andalusi, Abdel-Haq, “Al-Muharrar Al-Wajeez fi Tafseer Al-Kitaab Al-‘Azeez” investigated by a group of researchers. (1st edition, Qatar: Ministry of Awqaf and Islamic Affairs, 1436 AH).

Ibn Aqeel, Abdullah, “Sharh of Ibn Aqeel,” investigated by Muhammad Muhiy al-Din Abd al-Hamid. (20th, Cairo, Dar Al-Turath, 1400 AH).

Ibn Manzoor, Muhammad bin Makram bin Ali, “Lisan al-Arab.” (3rd edition, Beirut: Dar Sader, 1415 AH).

Ibn Hisham, Abdullah Jamal al-Din ibn Yusuf, “Awdah Al-Masaalik Ilaa Alfiyyah Ibn Malik,” investigated by Muhammad Muhiy al-Din Abd al-Hamid. (6th ed., Beirut, Dar Al-Fikr 1394 AH).

Abu Al-Saud Al-Amadi, Muhammad bin Muhammad, “Irshaad Al-‘Aql Al-Saleem Ilaa Mazaayaa Al-Kitaab Al-Kareem” edited by Abdul Qadir Atta (1st edition, Egypt: Al-Saada Press, 1971 AD).

Abu Hayyan, Muhammad ibn Yusuf, “Irtishaaf Al-Darb min Lisan al-Arab,” investigated by Rajab Othman Muhammad. (1st edition, Cairo: Al-Khanji Library 1418 AH-1998 AD).

Abu Hayyan, Muhammad bin Yusuf, “Al-Bahr Al-Muheet,” investigated by Maher Haboush, (Damascus: Dar Al-Risala Al-Alamiyah, p. 1).

Abu Zahra, Muhammad, “Al-Mu’jizah Al-Kubra.” (Cairo: Dar Al-Fikr Al-Arabi: 1st ed. 1430 AH).

Al-Alusi, Mahmoud bin Abdullah, “Ruuh Al-Ma’aani fi Tafseer Al-Qur’an Al-‘Adheem wa Al-Sab’ Al-Mathaani” An investigation by a group of researchers. (3rd Edition, Damascus: Dar Al-Risala Al-Alamiya, 1436-AH 2015 AD).

Al-Ansari, Zakaria bin Muhammad, “I’raab Al-Qur’aan Al-Adheem” investigated by Musa Ali Musa. (Master's thesis: Cairo University, College of Dar Al Uloom, 1421 AH-2001 AD).

Al-Baghawi, Al-Hussein Bin Masoud, “Ma’aalim Al-Tanzeel fi Tafseer Al-Qur’an,” a group of researchers investigated. (4th edition, Riyadh: Dar Taibah 1417 AH-1997 AD).

Al-Baydawi, Abdullah bin Omar, “Anwar Al-Tazil wa Asraar Al-Ta’weel,” investigation by Muhammad Abd al-Rahman al-Maraashli (1st edition, Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi 1418 AH).

Al-Thalabi, Abu Ishaq Ahmed bin Ibrahim, “Al-Kashf wa Al-Bayaan ‘an Tafseer Qur’an,” investigation: a number of researchers (1 edition, Jeddah, Dar Al-Tafsir, 1436 AH - 2015 AD).

Al-Khaazen, Ali bin Muhammad, “Lubaab Al-Tahweel fi Ma’aani Al-Tanzeel” corrected by Muhammad Ali Shaheen (1st edition, Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiya, 1415 AH).

Al-Du'ali, Abu Al-Aswad, "Deewaan". Investigated by Muhammad Hussein Al Yassin, (2nd edition, Egypt: Dar Al-Hilal, 1418).

Al-Dhahabi, Muhammad bin Hussein, “Al-Tafseer wa Al-Mufassiruun” (N. E, Cairo, Dar Al-Hadith, 1426 AH).

Al-Razi, Muhammad bin Omar, “Mafateeh Al-Gayb” (1st edition, Egypt, The Egyptian Bahia Press, 1357 AH-1938 AD).

Al-Raghib Al-Isfahani, Al-Hussein bin Muhammad, “Mufradaat Alfaadh Al-Qur’an Al-Kareem.” Investigated by Safwan Dawoodi. (6th edition, Damascus: Dar Al-Qalam, 1435 AH).

Reda, Mohamed Rashid, “Tafsir Al-Manar” (N.E., Egypt: The Egyptian General Book Organization, 1990 AD).

Radhi Al-Din, Muhammad bin Al-Hassan, “Sharh Al-Radiyy li Kaafiyyah Ibn Al-Hajib.” Investigated by Hassan Al-Hafzi and Hassan Al-Masry, (1st edition, Riyadh: Deanship of Scientific Research at Al-Imam University, 1417 AH).

Al-Zamakhshari, Mahmoud bin Omar, “Al-Kashaaf ‘an Haqaaiq Al-Tanzeel” (3rd Edition, Beirut: Dar Al-Kitab Al-Arabi 1407 AH).

Al-Sujaa’i, Ahmed bin Ahmed Shihab Al-Din, A treatise on syntax: “Qul Arahaytakum” Investigation Dr. Nasser Kariri. (Journal of the Saudi Scientific Society for the Arabic Language, Issue: 3, in 1430 AH).

Al-Samarqandi, Nasr bin Muhammad, “Bahr Al-Uloom”, verified by Ali Moawad and Adel Abdel-Mawgoud. (1st edition, Beirut: Scientific Book House, 1413 AH-1993 AD).

Al-Sama’ani, Abu Al-Muzaffar Mansour bin Muhammad, “Tafseer Al-Qur’an,” investigated by Yasser bin Ibrahim and Ghoneim bin Abbas (1st edition, Riyadh: Dar Al-Watan, 1418 AH - 1997 AD).

Al-Sameen Al-Halabi, Ahmed bin Youssef, “Al-Durr Al-Masoun fi Ulum Al-Kitab Al-Maknoun,” investigated by Ahmed Muhammad Al-Kharrat. (N.E, Damascus: Dar Al-Qalam).

Seebawayh, “Al-Kitaab” Edited: by Abd al-Salam Harun, (vol. 4, Cairo: Al-Khanji Library 1425 AH-2004 AD).

Al-Shihab Al-Khafaji, “’Inaayah Al-Qaadi wa Kifaayah Al-Raadi ‘alaa Tafseer Al-Baydaawi” (N.E, Beirut: Dar Sader).

Al-Shihab Al-Khafaji, Ahmed bin Omar, “Risaalah fi I’raab “Qul Arahaytakum”. (Published in Four Grammatical Tratises” No. vol, Cairo, Library of Arts).

Al-Shawkani, Muhammad bin Ali, “Fath Al-Qadeer Al-Jaami’ Bayna Fannay Al-Riwaayah wa Al-Diraayah min ‘Ilm Al-Tafseer” (2 edition, Riyadh: Al-Rushd Library, 1423 AH-2002 AD).

Al-Tabari, Muhammad bin Jarir, “Jami’ al-Bayan ‘an Tahweel Al-Qur’an,” edited by Abdul Mohsen al-Turki. (1st edition, Cairo: Dar Hajar, 1422 AH).

Al-Akbari, Abu Al-Baqaa, “Al-Tibyan fi I’raab Al-Qur’an.” Investigated by Ibrahim Atoh, (Egypt: Mustafa Al-Babi Al-Halabi Library, vol. 2).

Al-Farra, Yahya bin Ziyad, “Ma’aani Al-Qur’aan” investigated by Muhammad Ali Al-Najjar. (4th edition, Cairo: Dar al-Kutub and Documents, Heritage Investigation Center, 1434 AH-2012 AD).

Al-Fayrouzabadi, Muhammad bin Yaqoub, “Al-Qaamous Al-Muheet”. Review and attention of Anas Al-Shami and Zakaria Jaber (N.E, Cairo: Dar Al-Hadith, 1429 AH).

Al-Qasimi, Muhammad Jamal al-Din, “Mahaasin Al-Tahweel” corrected by Muhammad Fouad Abdel-Baqi. (2nd edition, Beirut: Dar Al-Fikr, 1398 AH-1978 AD).

Al-Qurtubi, Muhammad bin Ahmad, “Al-Jami’ Ahkam Al-Qur’an,” investigated by Abdul Mohsen Al-Turki (1st edition, Beirut: Al-Risala Foundation, 1427 AH-2006 AD).

Al-Qazwini, Al-Khatib, “Al-Eedooh fi ‘Uloum Al-Balaaga” investigated by Muhammad Abdel-Moneim Khafaji. (5th edition, Beirut: The Lebanese Book House, 1403 AH).

Kurdi, Zainab bint Abd al-Latif, “Al-Nudhum fi Usloub (Arahait). Journal of the Islamic University of Medina for Arabic Language 2, (1440 AH).

Al-Karmani, Mahmoud bin Hamzah, “Al-Burhaan fi Tawjeeh Mutashaabh Al-Qur’aan” Investigated by Abdel-Qader Ahmed Atta, (N.E., Egypt: Dar Al-Fadila).

Al-Mubrad, Muhammad bin Yazid, “Al-Muqtadab.” Investigated by Muhammad Abd al-Khaleq Azima, (vol. 3, Cairo, Ministry of Endowments, Heritage Revival Committee, 1415 AH).

A group of authors, “A Dictionary of the Words of the Noble Qur’an.” (2nd edition, Cairo, Arabic Language Academy 1409 AH).

Al-Nahhas, Ahmed bin Muhammad, “I’raab Al-Qur’an.” Edited by Abdel Moneim Khalil, (1st edition, Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiya, 1421 AH).

Al-Nasafi, Abu Al-Barakat Abdullah bin Ahmed, “Madaarik Al-Tanzeel wa Haqaaiq Al-Tahweel” investigated by Yusuf Ali Budaiwi (1st edition, Beirut: Dar Al-Kalam Al-Tayyib, 1419 AH-1998 AD).

Al-Nisaburi, Al-Hassan bin Muhammad, “Garaaib Al-Qur’aan wa Ragaaib Al-Furqan by Al-Nisaburi.” Investigated by Zakaria Amirat, (1st edition, Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiya, 1416 AH).

Al-Wahidi, Ali bin Ahmed, “Al-Waseet fi Tafseer Al-Qur’aan Al-Majeed” A group of researchers investigated, (1 edition, Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiya, 1415 AH-1994 AD).