معالم من منهجية الإمام ابن كثير في بناء تفسيره " تفسير القرآن العظيم"

دراسة تحليلية تطبيقية على آيات من سورة النساء

Milestones of the Methodology of Imam Ibn Katheer in Building His Exegeses “Tafseer Al-Qur‘an Al-‘Adheem”
 An Analytical Applied Study of the Verses in Surat An-Nisaa

د. بهاء الدين عادل عرفات دنديس

, ,

Dr. Bahaa Aldeen Adel Arafat Dandis

الكلمات مفتاحية: الكلمات المفتاحية: تفسير، ابن كثير، منهج، سورة النساء , key words: Interpretation, Ibn Katheer, Methodology, Surat Al-Nisa.

رابط DIO: 10.36046/2323-056-203-004

المستخلص

يهدف البحث إلى بيان الأسس العلمية والمعالم المنهجية التي سار عليها الإمام ابن كثير -رحمه الله تعالى- في بناء تفسيره الجليل "تفسير القرآن العظيم"، وذلك من خلال إجراء دراسة تحليلية تطبيقية على طائفة من آيات سورة النساء، عبر الغوص في نصوص الكتاب لاستكشاف ما وراء كلماته من دلالات، والتأمل في عباراته لارتشاف ما فيها من علم غزير دقيق وفهم ثاقب عميق، وهذه الدراسة تثري ذلك السفر العظيم، وتبرز أهميته، وتظهر قيمته، وتكشف عن كنوزه ومكنوناته، وتدلي بدلاء جديدة تساهم في إرساء دعائم علم مناهج المفسرين، كما وتؤكد على ضرورة الاعتناء بالكتب الأمهات وقراءتها قراءة متفحصة متأنية، والتنقيب عما حوته من درر وفرائد، ولطائف وفوائد.

الكلمات المفتاحية: تفسير، ابن كثير، منهج، سورة النساء

Abstract

This research aims at highlighting the scholarly foundations and the methodological milestones followed by Imam Ibn Khatheer –may Allaah have mercy on him- in building his great exegeses “Tafseer Al-Qur‘aan Al-‘Adheem”, through the conduct of an analytical study on certain verses in Suratu Nisaa by delving into the texts of the book to discover what is behind its words in terms of connotations, and considering its expressions in order to elicit that is contained therein in abundant knowledge and firm and deep understanding. This study is meant to enrich this great book, and reveal its significance, and show its value, and reveal its treasures and hidden contents, and as a novel contribution in strengthening the pillars of the science of exegetes methodology, it also emphasized the necessity of giving attention to the primary books and reading them painstakingly and digging into what they entail in terms of treasures and uniqueness and benefits.

key words: Interpretation, Ibn Katheer, Methodology, Surat Al-Nisa.

المصادر والمراجع

ابن الأثير، المبارك بن محمد، النهاية في غريب الحديث والأثر، تحقيق: طاهر أحمد الزاوي، ومحمود محمد الطناحي، بيروت، المكتبة العلمية، 1979م

ابن الجزري، محمد بن محمد، "النشر في القراءات العشر"، تحقيق: علي محمد الضباع، المطبعة التجارية الكبرى.

ابن خالويه، الحسين بن أحمد، "الحجة في القراءات السبع"، تحقيق: عبد العال سالم مكرم، ط:4، بيروت، دار الشروق، 1401ه.

ابن كثير، إسماعيل بن عمر، "تفسير القرآن العظيم"، تحقيق: سامي بن محمد سلامة، ط: 2، دار طيبة للنشر والتوزيع، 1999م.

الأصفهاني، الحسن بن محمد، "المفردات في غريب القرآن"، تحقيق: صفوان عدنان الداودي، ط:1، دمشق، دار القلم، 1412ه.

البخاري، محمد بن إسماعيل، الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه = صحيح البخاري، تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، ط: 1، دار طوق النجاة، 1422هـ.

البقاعي، إبراهيم بن عمر، مصاعد النظر للإشراف على مقاصد السور، ط:1، الرياض، دار المعارف، 1987م.

البناء، أحمد بن محمد، "إتحاف فضلاء البشر في القراءات الأربعة عشر"، تحقيق: أنس مهرة، ط:3، لبنان، دار الكتب العلمية، 2006م.

التفتازاني، مسعود بن عمر، "شرح تصريف العزي"، ط:1، جدة، دار المنهاج، 2011م.

الحربي، حسين بن علي، مختصر قواعد الترجيح عند المفسرين، ط:1، الدمام، دار ابن الجوزي، 1429ه.

الحلبي، أحمد بن يوسف، "الدر المصون في علوم الكتاب المكنون"، تحقيق: أحمد محمد الخراط، دمشق، دار القلم.

الدار قطني، علي بن عمر، سنن الدار قطني، تحقيق: شعيب الأرناؤوط وآخرين، ط:1، بيروت، مؤسسة الرسالة، 2004 م.

الدينوري، عبد الله بن مسلم، "غريب القرآن" تحقيق: أحمد صقر، دار الكتب العلمية، 1978م.

الرازي، أحمد بن فارس، معجم مقاييس اللغة، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، دار الفكر، 1979م.

الفارسي، الحسن بن أحمد، "الحجة للقراء السبعة"، تحقيق: بدر الدين قهوجي، وبشير جويجابي، ط: 2، دمشق، دار المأمون للتراث، 1993م.

النووي، يحيى بن شرف، "المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج"، ط:2، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1392ه.

النيسابوري، مسلم بن الحجاج، المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، بيروت، دار إحياء التراث العربي.

الهيثمي، علي بن أبي بكر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، تحقيق: حسام الدين القدسي، القاهرة، مكتبة القدسي، 1994م.

 Bibliography

Ibn Al-Atheer, Al-Mubaarak bin Muhammad, “An-Nihaayah fee Gareeb Al-Hadeeth wa Al-Athar”, Investigation: Taahir Ahmad Az-Zaawi, and Mahmuud Muhammad At-Tanaahi, (Beirut: Al-Maktabah Al-‘Ilmiyyah, 1979).

Ibn Al-Jazari, Muhammad bin Muhammad, “An-Nashr fee Al-Qiraa‘aat Al-‘Ashr”, Investigation: ‘Ali Muhammad Ad-Dabaa‘, (Al-Matba‘a At-Tijaariyyah Al-Kubra).

Ibn Khaaluwayh, Al-Husain bin Ahmad, “Al-Hujjah fee Al-Qiraa‘aat As-Sab‘”. Investigation: ‘Abdul ‘Aal Saalim Makram, (3rd ed., Beirut: Daar Ash-Shuruuq, 1401 AH).

Ibn Katheer, Isma‘il bin ‘Umar, “Tafseer Al-Qur‘an Al-‘Adheem”, Investigation: Saami bin Muhammad Salaamah, (2nd ed., Daar Taibah for Publication and Distribution, 1999).

Al-Asfahaani, Al-Hassan bin Muhammad, “Al-Mufradaat fee Gareeb Al-Qur‘an”, Investigation: Safwaan ‘Adnaan Ad-Daauudi, (1st ed., Damascus: Daar Al-Qalam, 1412 AH).

Al-Bukhaari, Muhammad bin Isma‘il, “Al-Jaami‘ Al-Musnad As-Saheeh Al-Mukhtasar min Umuur Rasuulillaah –salla Allaahyhi wa sallam- wa Sunanihi wa Ayyaamihi = Saheeh Al-Bukhaari”, Investigation: Muhammad Zuhayr bin Naasir An-Naasir, (1st ed., Daar Tawq An-Najaah, 1422 AH).

Al-Biqaa‘I, Ibrahim bin ‘Umar, “Masaa‘id An-Nazar lil Ishraaf ‘alaa Maqaasid As-Suwar”. (1st ed., Riyadh: Daar Al-Ma‘aarif, 1987).

Al-Binaa, Ahmad bin Muhammad, “Ithaaf Fudalaa Al-Bashar fee Al-Qiraa‘aat Al-Arba‘a ‘Ashar”. Investigation: Anas Maharah, (3rd ed., Lebanon: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 2006).

At-Taftazaani, Mas‘uud bin ‘Umar, “Sharh Tasreef Al-‘Azzi”, (1st ed., Jeddah: Daar Al-Minhaaj, 2011).

Al-Harbi, Husain bin ‘Ali, “Mukhtasar Qawaa‘id At-Tarjeeh ‘Inda Al-Mufassireen”, (1st ed., Dammam: Daar Ibn Al-Jawzi, 1429 AH),

Al-Halabi, Ahmad bin Yusuf , “Ad-Durr Al-Masuun fee ‘Uluum Al-Kitaab Al-Maknoun”, Investigation: Shu‘aib Al-Arnaou‘t  et al., (1st ed., Beirut: Muassah Ar-Risaalah, 2004).

Ad-Daaraqutni, ‘Ali bin ‘Umar, “Sunan Ad-Daaruqutni”, Investigation: Shu‘aib Al-Arnaout et al., (1st ed., Beirut: Muassasah Ar-Risaalah, 2004).

Ad-Dainuuri, ‘Abdullaah bin Muslim, “Gareeb Al-Qur‘an”, Investigation: Ahmad Saqar, (Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1978).

Ar-Raazi, Ahmad bin Faaris, “Mu‘jam Maqaayees Al-Lugha”, Investigation: ‘Abdus Salam Muhammad Haaroun. (Daar Al-Fikr, 1979).

Al-Faarisi, Al-Hassan bin Ahmad, “Al-Hujjah lil Quraa As-Sab‘a”, Investigation: Badruddeen Quhuuji, and Basheer Juwayjaani, (2nd ed., Damascus: Daar Al-Mahmuun lil Turaath, 1993).

An-Nawawi, Yahya bin Sharaf, “Al-Minhaaj Sharh Saheeh Muslim bin Al-Hajjaaj”, (2nd ed., Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi, 1392 AH).

An-Naisaabuuri, Muslim bin Al-Hajjaaj, “Al-Musnad As-Saheeh Al-Mukhtasar bi Naql Al-‘Adl ‘an Al-‘Adl Ilaa Rasuulil Laah –salla Allaah ‘alayhi wa sallam-“. Investigation: Muhammad Fuad ‘Abdul Baaqi, (Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi).

Al-Haythami, ‘Ali bin Abi Bakr, “Majma Az-Zawaaid wa Mamba‘ Al-Fawaaid”, Investigation: Husaamuddeen Al-Qudsi, (Cairo: Maktabah Al-Qudsi, 1994).