التصنيف في مجال الدعوة

دراسة تأصيلية

 

Classification in Al D’awah field

Fundamental study

أ. د. عبد الله بن, إبراهيم اللحيدان 


Prof. Abdullah Ibrahim Alluhaidan

الكلمات مفتاحية: الكلمات الدلالية: (الدعوة، التصنيف، الوعظ، الخطابة، الحوار، القصص). , Key words: (Advocacy، classification، preaching، rhetoric، dialogue، stories).

رابط DIO: 10.36046/2323-056-203-017

المستخلص

الدعوة إلى الله أشرف الأعمال وهي وظيفة المرسلين عليهم الصلاة والسلام بعثهم الله تعالى لهداية الخلق، وأحكام الدعوة وآدابها لم تكن تخفى على العلماء وتناقلوها من خلال تفسير القرآن العظيم وشروح الأحاديث وقد كان السلف يضمنون مسائل الدعوة والأمر بالمعروف والنهي عن المنكر كتب العقائد والأحكام ومنها يتعلمون كيف يدعون إلى الله على بصيرة ويأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر على ما توجبه الشريعة.

وفي العصر الحاضر ومن قرابة مائة عام نشأت كتابات وأبحاث وطبعت محاضرات ومذكرات وتجارب في مجال الدعوة وتنوعت اتجاهات كاتبيها ومقاصدهم، حيث كتبت وفق انتماءات كاتبيها وأهوائهم بما يؤكد الحاجة إلى رد ذلك إلى أصل صحيح يبنى عليه التصنيف في مجال الدعوة، ولذلك فإن هذا البحث يسعى من خلال المنهج الاستقرائي إلى تتبع التصنيف في مجال الدعوة ونشأته وسماته وأنواعه. وخلص البحث إلى أنه لم يعرف للسلف تصنيف في الدعوة استقلالا كما هو في العصر الحاضر، وقد تبين من البحث أن ما اصطلح عليه اليوم بعلم الدعوة من العلوم الحادثة التي لم تكن محل تصنيف من العلماء المتقدمين وإن كان هناك تصنيفات في بعض وسائلها حيث كان للعلماء عناية في التصنيف في أساليب الدعوة كالوعظ والتذكير والقصص والجدل والمناظرة، كما خلص البحث إلى أن التصنيف في علم الدعوة ينبغي أن يكون لقصد صحيح وأن يكون مصدره الكتاب والسنة، وغايته الدعوة إلى الله تعالى لا إلى غيره.

الكلمات الدلالية: (الدعوة، التصنيف، الوعظ، الخطابة، الحوار، القصص).

ABSTRACT

 

The  da’wah to Allah is the most honorable of deeds، and it is the main job of messengers، peace be upon them، who are sent by Allah to guide creation. The  rules of D’awah weren’t hidden to the scholars، they used to pass them through interpretation of holly Quran words، and explanation of Hadith. Al Salaf used to include D’awah matters and promoting virtues and  preventing vice in religious books، and through that they learnt how to teach people what is right and forbidden، and what is wrong according to what is required by Sharia. In the present era، and for nearly a hundred years، writings and research have arisen، and lectures، memoranda، and experiments have been published in the field of da’wah. In the present era، nearly a hundred years، writings and research have arisen، and lectures، memoranda، and experiments have been published in the field of da’wah، with different paths and approach by the writers، they’re written according to writers affiliations and tendencies which confirm the needs to turn these interpretations to the right origin which the classification of D’awah has been built on. Therefore this research will trace the classification in the field of da’wah، its origin، characteristics and types، through inductive method، as Al salaf did not know an independent classification in da’wah as it is in the present era. The research showed that what has been called D’wah these days، is a new science which hadn’t been classified by old scholars، except the classification of D’awah means، in which the scholars were interested in D’awah methods such as preaching، reminders، stories، controversy and debate. The research conclude to the classification of Al D’awah science should be to the right intent، and the source of that must come from the holly Quran and Sunnah، with the purpose of al D’wah to no God but Allah.

Key words: (Advocacy، classification، preaching، rhetoric، dialogue، stories).

المصادر والمراجع

الأصفهاني، الراغب. "المفردات في غريب القرآن". (ط١، بيروت، دار الفكر، د ت).

الأنصاري، زكريا بن محمد. "فتح الوهاب بشرح الآداب". (ط١، الكويت، دار الضياء، ١٤٣٥هـ).

الألباني، محمد ناصر. "صحيح الجامع الصغير". (ط٢، بيروت، المكتب الإسلامي، ١٤٠٦هـ).

الألباني، محمد ناصر. "صحيح سنن ابن ماجة". (ط١، بيروت، المكتب الإسلامي، ١٤٠٩هـ).

الباجي، أبو الوليد سليمان بن خلف. "المنهاج في ترتيب الحجاج". (ط١، بيروت، دارالغرب الإسلامي، ٢٠٠١م).

البخاري، محمد بن إسماعيل. "صحيح البخاري"، (ط١، الرياض، دار السلام، الرياض، ١٤١٧هـ).

الثعالبي، عبدالملك بن محمد. "يتيمة الدهر في محاسن أهل العصر". (ط١، بيروت، ، دار الكتب العلمية، ١٤٠٣هـ).

الجصاص، أحمد بن علي. "أحكام القرآن". ( ط١، بيروت، دار إحياء الكتب العربية، ١٤١٢هـ).

ابن الجوزي، عبدالرحمن بن علي. " كتاب القصاص والمذكرين". (ط١، بيروت، المكتب الإسلامي، ١٤٠٣هـ).

الجوهري، إسماعيل بن حماد "الصحاح". (ط٢، بيروت، دار العلم للملايين، ١٤٠٤هـ).

حاجي خليفة، مصطفى بن عبدالله. " كشف الظنون عن أسامي الكتب والفنون". (ط١، بيروت، دار الكتب العلمية، ١٤١٣هـ).

الحراني، أحمد بن عبدالسلام ابن تيمية. "مجموع الفتاوى". (ط١، مكة المكرمة، مكتبة النهضة الحديثة، ١٤٠٤هـ).

حسن، د. عباس محمد. " تصنيف العلوم"(ط١، بيروت، دار النهضة العربية، ١٩٩٦م).

الحكيم الترمذي، محمد بن علي. "نوادر الأصول في أحاديث الرسول". (ط١، بيروت، دار الجيل، ١٤١٢هـ).

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. "مقدمة ابن خلدون". تحقيق: عبدالله بن محمد الدرويش. (ط ١، دمشق، دار يعرب، ١٤٢٥هـ ).

الدارمي، عثمان بن سعيد. "مسند الدارمي". (ط٣، الرياض، دار المغني، ١٤٣٤هـ).

دور كايم، إميل. "قواعد المنهج في علم الاجتماع". ترجمة محمود قاسم. (ط١، القاهرة، المركز القومي للترجمة، ٢٠١١م).

الذهبي، محمد بن أحمد. "سير أعلام النبلاء". تحقيق شعيب الأرناؤوط (ط١، بيروت، مؤسسة الرسالة، ١٤٠٣هـ).

الذهبي، محمد بن أحمد. " بيان زغل العلم". (ط١، دمشق، دار الميمنة، ١٤٤٣هـ).

الرازي، عبدالرحمن بن أبي حاتم. " آداب الشافعي ومناقبه". (ط١، بيروت، دار الكتب العلمية، ٢٠٠٣م).

الزركشي، محمد بن عبدالله. "المنثور في القواعد الفقهية". (ط ٢، الكويت، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، ١٤٠٥هـ).

الزمخشري، محمود بن عمر. "أساس البلاغة". (ط١، بيروت، دار الكتب العلمية، ١٤١٩هـ).

السبكي، عبدالوهاب بن علي. "طبقات الشافعية الكبرى". (ط٢، مصر، هجر للطباعة، ١٤١٣هـ).

السبكي، عبدالوهاب بن علي. "منع الموانع عن جمع الجوامع"(ط١، بيروت، دار البشائر الإسلامية، ١٤٢٠هـ).

السعدي، عبدالرحمن بن ناصر. " القواعد الحسان لتفسير القرآن". (ط١، الرياض، مكتبة المعارف، ١٤٠٢هـ).

الشاطبي، ابراهيم بن موسى. "الموافقات "(ط١، بيروت، المكتبة العصرية، ١٤٢٣هـ).

الشافعي، محمد بن إدريس. "الرسالة". (ط ١، بيروت، المكتبة العصرية، بيروت، ١٤٣١هـ).

الشوكاني، محمد بن علي |" فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية من علم التفسير". (ط١، بيروت، دار الفكر، ١٤٠٣هـ).

الشيباني، ابو بكر ابن أبي عاصم. " المذكر والتذكير والذكر". (ط١، الرياض، دار المنار، ١٤١٣هـ).

الصنعاني، محمد بن إسماعيل. "التنوير شرح الجامع الصغير". (ط١، الرياض، دار السلام، ١٤٣٢هـ).

طاش كبري زاده، أحمد بن مصطفى. "مفتاح السعادة ومصباح السيادة في موضوعات العلوم". (ط١، بيروت، دار الكتب العلمية، ١٤٠٥هـ).

الطبري، محمد بن جرير "جامع البيان عن تأويل القرآن". (ط٣، القاهرة، مطابع البابي الحلبي، ١٣٨٨هـ).

ابن عبدالبر، يوسف بن عبدالله. "جامع بيان العلم وفضله". (ط١، بيروت، دار الكتب العلمية، ١٣٩٨هـ).

العسقلاني، أحمد بن علي. "فتح الباري شرح صحيح البخاري". (ط١، بيروت، دار المعرفة، د ت).

العسكري، أبو هلال. "الفروق". (ط١، بيروت، دار جروس برس، ١٤١٥هـ).

ابن العطار، علي بن إبراهيم. "أدب الخطيب". (ط١، بيروت، دار الغرب الإسلامي، ١٩٩٦م).

العليمي، عبدالرحمن بن محمد. " المنهج الأحمد في تراجم أصحاب الإمام أحمد". (ط١، بيروت، دار صادر، ١٩٩٧م ).

ابن العماد، عبدالحي بن أحمد. " شذرات الذهب في أخبار من ذهب". (ط١، بيروت، دار إحياء التراث العربي، د ت).

العمادي، محمد بن محمد أبو السعود، "إرشاد العقل السليم الى مزايا القرآن الكريم". (ط١، بيروت، دار إحياء التراث العربي، د ت).

ابن فارس، أحمد. "مقاييس اللغة". (ط١، مصر، دار الآفاق العربية، ١٤٣٨هـ).

الفيروزآبادي، محمد بن يعقوب. "القاموس المحيط". (ط٢، الرياض، دار المريخ، ١٣٩٠هـ).

ابن قتيبة، عبدالله بن مسلم. "تأويل مشكل القرآن". (ط١، بيروت، دار الكتب العلمية، ٢٠٠٧م).

القرطبي، محمد بن أحمد. " الجامع لأحكام القرآن". (ط١، بيروت، دار إحياء التراث العربي، ١٤٠٥هـ).

القشيري، عبدالكريم بن هوازن. " التحبير في التذكير". (ط٢، بيروت، دار آزال، ١٤٠٦هـ).

القنوجي، صديق حسن خان. "أبجد العلوم". (ط١، بيروت، المكتبة العصرية، ١٤٣٢هـ).

ابن القيم، محمد بن أبي بكر. "إعلام الموقعين عن رب العالمين"(ط٢، بيروت، دار الفكر، ١٣٩٧هـ).

ابن القيم، محمد بن أبي بكر. "زاد المعاد في هدي خير العباد". (ط١٣، بيروت، مؤسسة الرسالة، ١٤٠٦هـ).

ابن القيم، محمد بن أبي بكر. "مفتاح دار السعادة". (ط١، بيروت، دار الكتب العلمية، ١٤٠٩هـ).

ابن كثير، إسماعيل بن عمر. "تفسير القرآن العظيم". (ط١، المدينة، مكتبة طيبة، ١٤١٠هـ).

الكناني، عبدالعزيز، "الحيدة والاعتذار في الرد على من قال بخلق القرآن". (ط٢، المدينة، مكتبة العلوم والحكم، ١٤٢٣هـ).

ابن ماجة، محمد بن يزيد. " سنن ابن ماجة ". (ط١، بيروت المكتبة العلمية، د ت).

المرعشي، محمد بن أبي بكر. " ترتيب العلوم". (ط١، بيروت، دار البشائر الإسلامية، ١٤٠٨هـ).

المقدسي، محمد بن ابراهيم. "الجدل". (ط١، الرياض، دار الصميعي، ١٤٣٦هـ).

ابن منظور، محمد بن مكرم. "لسان العرب". (ط١، ابن منظور، دار صادر بيروت، د ت).

مولوي، محمد سعيد، "ديوان عنترة". (ط١، بيروت، المكتب الإسلامي، ١٣٩٠هـ).

النووي، يحيى بن زكريا النووي. "المجموع شرح المهذب"(ط١، بيروت، دار الفكر، د ت).

النيسابوري، مسلم بن الحجاج. "صحيح مسلم". ( ط١، بيروت، دار ابن حزم، ١٤١٦هـ).

الهروي، القاسم بن  سلام. "الخطب والمواعظ". ( ط١، القاهرة، مكتبة الثقافة الدينية، د ت).

 

Bibliography

Al--Asfahani، Ragheb; “Al-Mufradat fi Gharib Al-Quran” (1st Edition Beirut، Dar Al-Fikr، without date).

Al-Albani، Muhammad Nasser; “Sahih Al-Jamie Al-Saghir” (2nd Edition Beirut، Al-Maktab Al-Islami، 1406 AH).

Al-Ansari، Zakaria bin Muhammad; “Fath Al-Wahhab fi Sharh Al-Adab” (1st Edition، Kuwait، Dar Al-Diyaa، 1435 AH).

Al-Asqalani، Ahmed bin Ali. “Fath Al-Bari، Sharh Sahih Al-Bukhari”. (1st Edition، Beirut، Dar Al-Ma`rifah، without date).

Al-Baji، Abu Al-Walid Suleiman bin Khalaf; “Al-Minhaj Fi Tartib Al-Hujjaj” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Gharb Al-Islami، 2001 AD).

Al-Bukhari، Muhammad bin Ismail; “Sahih Al-Bukhari”، (1st Edition Riyadh، Dar es Salaam، Riyadh، 1417 AH).

Al-Darimi، Othman bin Saeed; “Musnad Ad-Darimi” (3rd Edition، Riyadh Dar Al-Mughni، 1434 AH).

Al-Dhahabi، Muhammad bin Ahmed، “Bayan Zaghal Al-Ilm” (1st Edition Damascus، Dar Al-Maymana، 1443 AH).

Al-Dhahabi، Muhammad bin Ahmed، “Siyar A`lam An-Nubala'” verified by Shu`ayb Al-Arnaout (1st Edition، Beirut، Al-Resala Foundation، 1403 AH).

Al-Fayrouzabadi، Muhammad bin Ya`qoub. “Al-Qamus Al-Muhit”. (2nd Edition، Riyadh، Dar Al Marrekh، 1390 AH).

Al-Hakim At-Tirmidhi، Muhammad bin Ali; “Nawadir Al-Usul fi Ma`rifat Ahadith Ar-Rasul” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Jeel، 1412 AH).

Al-Harawi، Al-Qasim bin Salam. “Al-Khutab Wa Al-Mawa`izh. ” (1st Edition، Cairo، Religious Culture Library، without date).

Al-Harrani، Ahmed bin Abdus-Salam bin Taymiyah; “Majmoo` Al-Fatawa” (1st Edition، Makkah Al-Mukarramah، Al-Nahda Al-Haditha Library 1404 AH).

Al-Jassas، Ahmed bin Ali; “Ahkam Al-Quran. ” (1st Edition، Beirut، House of Revival of Arabic Books، 1412 AH).

Al-Jawhari، Ismail bin Hammad; “Al-Sahah”. (2nd Edition، Beirut، Dar Al-Ilm For Millions، 1404 AH).

Al-Kinani، Abdul-`Aziz، “Al-Hayda Wal-I`tidhar Fir-Rad `Ala Man Qal Bi Khalq Al-Quran. ” (2nd Edition، Medina، Maktabat Al-`Ulum Wal-Hikam، 1423 AH).

Al-Maqdisi، Muhammad bin Ibrahim. “Al-Jadal”. (1st Edition، Riyadh، Dar Al-Sumay`i، 1436 AH).

Al-Mar`ashi، Muhammad bin Abi Bakr، "Tartib Al-`Ulum". (1st Edition،Beirut، Dar Al-Bashayer Al-Islamiyyah، 1408 AH).

Al-Naysaburi، Muslim bin Al-Hajjaj، “Sahih Muslim. ” (1st Edition، Beirut Dar Ibn Hazm، 1416 AH).

Al-Qannuji، Siddiq Hassan Khan. “Abjad Al-`Ulum”. (1st Edition، Beirut Al-Maktabat Al-Asriyya، 1432 AH).

Al-Qurtubi، Muhammad bin Ahmed، “Al-Jami` Li-Ahkam Al-Quran. ” (1st Edition، Beirut، House of Revival of Arab Heritage، 1405 AH).

Al-Qushayri، Abdul-Karim bin Hawazin، “At-Tahbir Fi Al-Tadhkir” (2nd Edition، Beirut، Dar Azal، 1406 AH).

Al-Saadi، Abdur-Rahman bin Nasser، “Al-Qawaeid Al-Hisan Fi Tafsir Al-Quran” (1st Edition، Riyadh، Al-Maaref Library، 1402 AH).

Al-San`ani، Muhammad bin Ismail، “Al-Tanweer Sharh Al-Jami Al-Saghir” (1st Edition، Riyadh، Dar es Salaam، 1432 AH).

Al-Shafi`i، Muhammad bin Idris، “Ar-Risālah” (1st Edition، Beirut، Al-Maktaba Al-Asriyah، 1431 AH).

Al-Shatibi، Ibrahim bin Musa، “Al-Muwafaqat” (1st Edition، Beirut، Al-Maktaba Al-Asriyah، 1423 AH).

Al-Shawkani، Muhammad bin Ali A. “Fath Al-Qadeer Al-Jamie Bayan Fannay Ar-Riwaya wad-Diraya Min Ilm Al-Tafsir” (1st Edition، Beirut Dar Al-Fikr، 1403 AH).

Al-Shaybani، Abu Bakr Ibn Abi Asim، “Al-Mudhakir wa al-Tadhkir wa Al-Dhikr”، (1st Edition، Riyadh، Dar Al-Manar، 1413 AH).

Al-Tha`labi، Abdul-Malek bin Muhammad، “Yatimat Al-Dahr Fi Mahasin Ahl Al-`Asr. ” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Kutub Al-Ilmiyah، 1403 AH)

Al-Zamakhshari، Mahmoud bin Omar “Asas Al-Balagha” (1st Edition Beirut، Dar Al-Kutub Al-Ilmiyah، 1419H).

Al-`Askari، Abu Hilal. “Al-Furuq” (1st Edition، Beirut، Dar Gross Press 1415 AH).

Al-`Ilimi، Abdur-Rahman bin Muhammad. “Al-Manhaj Alahmad Fi Tarajim Ashab Al-Imam Ahmad. ” (1st Edition، Beirut، Dar Sader 1997 AD).

Al-`Imadi، Muhammad bin Muhammad Abu As-Saud، “'Irshad Al-`Aql As-Salim Ila Mazaya Al-Quran Al-Karim” (1st Edition، Beirut، House of Revival of Arab Heritage، without date).

Albani، Muhammad Nasser; “Sahih Sunan Ibn Majah” (1st Edition، Beirut Al-Maktab Al-Islami، 1409 AH).

An-Nawawi، Yahya bin Zakariya An-Nawawi. “Al-Majmoo' Sharh Al-Muhadh-dhab” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Fikr، without date).

Ar-Razi، Abdur-Rahman bin Abi Hatim، “Adab Al-Shafi’i wa Manaqibihi. ” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Kutub Al-Ilmiyah، 2003 AD).

As-Subki، Abdul-Wahab bin Ali، “Man` Al-Mawani` `An Jam` Al-Jawami`” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Bashaer Al-Islamiyyah، 1420 AH).

As-Subki، Abdul-Wahhab bin Ali، “Tabaqat Al-Shafi`iyyah Al-Kubra” (2nd Edition، Egypt، Hajar for Publishing، 1413 AH).

At-Tabari، Muhammad bin Jarir، “Jami` Al-Bayan `An Ta’wil Al-Qur’an” (3rd Edition، Cairo، Al-Babi Al-Halabi Press، 1388 AH).

Az-Zarkashi، Muhammad bin Abdullah “Al-Manthur fi Al-Qawaeid Al-Fiqhia” (2nd Edition، Kuwait، Ministry of Endowments and Islamic Affairs، 1405 AH).

Durkheim، Émile “Rules of Sociological Method”، translated by Mahmoud Qasem. (1st Edition، Cairo، National Center for Translation، 2011 AD).

Haji Khalifa، Mustafa bin Abdullah، “Kashf Al-Zunūn 'An Asāmī Al-Kutub Wa Al-Funūn”. (1st Edition، Beirut، Dar Al-Kutub Al-Ilmiyah، 1413 AH).

Hassan، Dr. Abbas Muhammad; “Tasnif Al-Ulum” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Nahda Al-Arabiya، 1996 AD).

Ibn Al-Jawzi، Abdur-Rahman bin Ali، “Kitab Al-Qussas & Al-Mudhakkirin” (1st Edition، Beirut، Al-Kitab Al-Islami، 1403 AH).

Ibn Al-Qayyim، Muhammad bin Abi Bakr، “I`lam Al-Muqi`in `An Rabbil-`Alamin” (2nd Edition، Beirut، Dar Al-Fikr، 1397 AH).

Ibn Al-Qayyim، Muhammad bin Abi Bakr. “Miftah Dar As-Sa`adah” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Kutub Al-Ilmiayah، 1409 AH).

Ibn Al-Qayyim، Muhammad bin Abi Bakr. “Zad Al-Ma`ad Fi Hady Khayril-`Ibad. ” (13th Edition، Beirut، Al-Resala Foundation، 1406 AH).

Ibn Al-`Attar، Ali bin Ibrahim. “Adab Al-Khatib” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Gharb Al-Islami، 1996 AD).

Ibn Al-`Imad، Abdul-Hayy bin Ahmad، “Shadharat Adh-dhahab Fi Akhbar Min Dhahab” (1st Edition، Beirut، House of Revival of Arab Heritage without date).

Ibn Faris، Ahmad. “Maqayis Al-Lugha. ” (1st Edition، Egypt، Dar Al-Afaq Al-Arabiya، 1438 AH).

Ibn Katheer، Ismail bin Omar، “Tafsir Al-Quran Al-`Azim” (1st Edition Medina، Taiba Library، 1410 AH).

Ibn Khaldun، Abdur-Rahman bin Muhammad; “Muqaddimat Ibn Khaldun” verified by: Abdullah bin Muhammad Al-Darwish، (1st Edition Damascus، Dar Ya'rob، 1425 AH).

Ibn Majah، Muhammad bin Yazid. “Sunan Ibn Majah. ” (1st Edition, Beirut، Al-Maktabah Al-`Ilmiyah، without date).

Ibn Manzhoor، Muhammad bin Makram، “Lisan Al-Arab. ” (1st Edition, Ibn Manzhoor، Dar Sader، Beirut، without date).

Ibn Qutaybah، Abdullah bin Muslim. “Ta’wil Mushkal Al-Quran” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Kutub Al-Ilmiyah، 2007 AD).

Ibn `Abdul-Bar، Yusuf bin Abdullah. “Jami` Bayan Al-Ilm Wa Fadlih” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Kutub Al-Ilmiyah، 1398 AH).

Mawlawi، Muhammad Saeed، “Diwan `Antarah. ” (1st Edition، Beirut، Al-Kitab Al-Islami، 1390 AH).

Tash Kubbar Zadeh، Ahmed ibn Mustafa. “Miftah Al-Sa`adah Wa Misbah Al-Siyadah Fi Mawdu`at Al-Ulum” (1st Edition، Beirut، Dar Al-Kutub Al-Ilmiyah، 1405 AH).