مجلة العلوم التربوية والاجتماعية

فاعلية برنامج إرشادي انتقائي لتنمية المناعة النفسية لدى زوجات الجنود المرابطين على الحد الجنوبي

The Effectiveness of A Selective Counseling Program in Developing Psychological Resilience among the Wives of Soldiers Stationed on the Southern Border

د. رحمة علي الغامدي
أستاذ علم النفس الإرشادي المشارك 
قسم التربية وعلم النفس- كلية التربية - جامعة نجران

Dr. Rhmah Ali Al-ghamdi
Associate professor of counseling psychology 
Department of Education and Psychology - College of Education - najran university
Email: raalgamdi@nu.edu.sa

د. فاتن هادي الحربي
أستاذ علم النفس الإرشادي المساعد 
قسم التربية وعلم النفس- كلية التربية - كليات عنيزة الأهلية

Dr. Faten Hadi Al – Hrbi
Assistant Professor Of Counseling Psychology
Department of Education and Psychology - College of Education - Unaizah Private Colleges
Email: fatin.h@oc.edu.sa 

التخصص العام: علم النفس

التخصص الدقيق: علم النفس الإرشادي والصحة النفسية

DOI: 10.36046/2162-000-021-007
DownloadPDF
الملخص
هدفت الدراسةُ إلى معرفة فاعليةِ برنامجٍ إرشاديٍّ انتقائي لتنمية المناعة النفسيةِ لدى زوجاتِ الجنود المرابطين على الحد الجنوبي في المملكة العربية السعودية، ولتحقيق هذا الهدفِ، اعتمدت على المنهج الشبه التجريبي، وأعدّت مقياس المناعة النفسية لزوجات المشاركين (إعداد الباحثة)، وبرنامجًا إرشاديًّا انتقائيًّا تكامليًّا لتنمية مستوى المناعة النفسية (إعداد الباحثتان). وتكوّنت العينة من (40) زوجة من زوجات المشاركين على الحد الجنوبي، قُسِّمنَ إلى مجموعتين متساويتين (تجريبية وضابطة)، قوام كل منهما (20) زوجة، يتراوح عمرهن بين (25-35) عامًا، بمتوسط عمر (26) عامًا، وانحراف معياري (1.89) عام. قِيس مستوى المناعة النفسية للزوجات قبل التدخل باستخدام المناعة النفسية، وتبين أن متوسط المناعة النفسية لديهن كان 54.5 درجة، بانحراف معياري 8.3 درجة، وهذا يعني أن مستوى المناعة النفسية لديهن كان منخفضًا جدًّا. طُبِّق البرنامجُ التدريبي على المجموعة التجريبية فقط، وذلك على مدى (18) جلسة إرشادية. وأظهرت نتائج التحليل الإحصائي وجود فروق ذات دلالة إحصائية بين متوسطات رتب درجات المجموعتين (التجريبية والضابطة) في مقياس المناعة النفسية في القياس البعدي لصالح المجموعة التجريبية؛ ما يدل على فاعلية البرنامج في تحسين مستوى المناعة النفسية لزوجات المشاركين على الحد الجنوبي. كما أظهرت نتائج التحليل عدم وجود فروق ذات دلالة إحصائية بين متوسطات رتب درجات المجموعة التجريبية في مقياس المناعة النفسية بين القياسَيْن (البعدي والتتبعي)؛ ما يعني استمرار تأثير البرنامج بعد انتهاء تطبيقه. وعلى ضَوء هذه النتائج، تُوصي الدراسةُ بضرورةِ تقديم برامج إرشادية لزوجات المشاركين على الحدود؛ لزيادةِ قدرتهنّ على التكيّفِ والصمودِ أمام التحدياتِ والضغوطاتِ التي يواجهنها، وكذلك تثقيف المجتمع عن أهمية دور المرأة في دعم زوجها وأسرتها في هذه المرحلة. 
الكلمات المفتاحية: برنامج، إرشادي انتقائي، المناعة النفسية، زوجات، المشاركين الحدود.


The study aimed to assess the effectiveness of a selective counseling program in fostering psychological resilience among the wives of soldiers stationed at the southern border of Saudi Arabia. To achieve this objective, the study employed a quasi-experimental design and developed a psychological resilience scale for the participants’ wives (devised by the researcher), as well as an integrative selective counseling program to enhance the level of psychological resilience (also devised by the researcher). The sample consisted of (40) wives of the soldiers, divided into two equal groups (experimental and control), each comprising (20) wives, with ages ranging from (25) to (35) years, an average age of (26) years, and a standard deviation of (1.89) years. The level of psychological resilience was measured before the intervention using the psychological resilience scale, and it was found that the average psychological resilience was (54.5) points, with a standard deviation of (8.3) points, indicating a very low level of psychological resilience. The training program was applied only to the experimental group over (18) counseling sessions. The statistical analysis results showed significant differences between the average ranks of the two groups (experimental and control) on the psychological resilience scale in the post-test, favoring the experimental group, which indicates the program’s effectiveness in improving the psychological resilience of the soldiers’ wives on the southern border. The analysis also revealed no significant differences between the average ranks of the experimental group on the psychological resilience scale between the post-test and follow-up measurements, suggesting the program’s lasting impact after its application. In light of these results, the study recommends the necessity of providing counseling programs for the soldiers’ wives on the borders to increase their ability to adapt and persevere against the challenges and pressures they face, as well as educating society about the importance of women’s role in supporting their husbands and families during this stage.
Keywords: Program, Selective Counseling, Psychological Resilience, Wives, Border Participants.

مراجع
أولًا: المراجع العربية:

رزق، عزة حسن محمد. (2023). فعالية برنامج إرشادي انتقائي تكاملي في خفض التشوهات المعرفية وتحسين الصمود الأكاديمي لدى طلاب الدراسات العليا بجامعة العريش: [دراسة سيكومترية- كلينيكية]. المجلة التربوية لكلية التربية بسوهاج، (107)107، 381-509.
أبو زيد، محمد. (2021). فعالية برنامج إرشادي معرفي سلوكي لتنمية المناعة النفسية لدى المصابين بالسرطان. مجلة البحوث النفسية، 22(1)، 123-145.
أحمد، دعاء. (2019). فعالية برنامج قائم على إدارة الانطباعات في تحسين الشفقة بالذات والمناعة النفسية لدى طالبات كلية التربية. مجلة كلية التربية، جامعة طنطا، 74(2)، 61-744.
أحمد، عبدالله. (2018). تأثير برنامج إرشادي قائم على الوعي الذاتي في تنمية المناعة النفسية لدى طلاب المرحلة الثانوية. مجلة كلية التربية، 34(2)، 67-89.
الأحمد، محمد. (2020). المناعة النفسية وعلاقتها بالسعادة لدى عينة من الطلاب الأيتام بالمرحلة الأساسية العليا في محافظة جرش. مجلة العلوم التربوية والنفسية، المركز القومي للبحوث غزة، 4(9)، 125-144.
بطرس، حافظ. (2008). التكيف والصحة النفسية للطفل. عمان: دار الميسرة للنشر والتوزيع والطباعة.
توفيق، مروة. (2021). المناعة النفسية والتعافي النفسي كمتنبئ بالشعور بالتماسك والأمل لدى أعضاء هيئة التدريس بالجامعة ذوي الإصابة بفيروس كورونا كوفيد-19. المجلة المصرية للدراسات النفسية، الجمعية المصرية للدراسات النفسية، 113(31)، 408-369.
جابر، رانيا عبدالمحسن، ورفيق، رشا عبدالفتاح. (2017). فاعلية برنامج إرشادي قائم على نظرية التغيرات المستقبلية في تحسين مستوى المرونة لدى طالبات جامعة حائل. مجلة جامعة حائل للبحوث التربوية والإنسانية، 8(2)، 1-30.
حلاوة، باسمة. (2011). دور الوالدين في تكوين الشخصية الاجتماعية عند الأبناء، دراسة ميدانية في مدينة دمشق. مجلة جامعة دمشق، المجلد (27)، العدد (3)، ص91-109.
حماد، أيمن. (2019). فاعلية برنامج قائم على الإرشاد الانتقائي لتقوية المناعة النفسية لدى الطلاب المتعثرين بالجامعة. مجلة الإرشاد النفسي، جامعة عين شمس، 59، 69-118.
حمد، نادرة. (2021). أثر برنامج إرشادي في تنمية المناعة النفسية لدى طلبة الجامعة. مجلة العلوم التربوية والنفسية، الجمعية العراقية للعلوم التربوية والنفسية، 146، 245-280.
خلاف، حمادة. (2020). فعالية برنامج إرشادي نفسي ديني لتحسين المناعة النفسية لدى مصابي فيروس كورونا المستجد “كوفيد-19”. مجلة كلية التربية، جامعة كفر الشيخ، 20(4)، 221-266.
خورشيد، سارة. (2020). فاعلية برنامج إرشادي مبني على نظرية التحولات في تنمية المناعة النفسية لدى المصابين بالإجهاد. مجلة العلوم الإنسانية والاجتماعية، 28(3)، 99-112.
دنيا، أحمد البدوي إبراهيم الدسوقي حسن. (2023). فعالية برنامج إرشادي انتقائي لتنمية السلوك التوكيدي لدى عينة من تلاميذ المرحلة الإعدادية ضحايا التنمر المدرسي. مجلة كلية التربية، 90(2)، 1-46.
الرشدان، عبدالله زاهي. التربية والتنشئة الاجتماعية. عمان: دار وائل للنشر والتوزيع.
الريماوي، محمد عودة. (2004). ما هو علم النفس في علم النفس العام؟ تحرير محمد عودة الريماوي. عمان: دار المسيرة للنشر والتوزيع.
زغير، حسام. (2019). تأثير برنامج إرشادي قائم على التفكير الإيجابي في تنمية المناعة النفسية لدى طلاب الجامعات. مجلة البحوث التربوية والنفسية، 20(4)، 231-249.
سالمان، الشيماء. (2021). المناعة النفسية وعلاقتها بكل من تسامي الذات وقلق العدوى بفيروس كورونا المستجد Covid-19 لدى معلمي مرحلة التعليم الأساسي على ضوء بعض المتغيرات الديموجرافية. مجلة البحث العلمي في التربية، جامعة عين شمس، 22(3)، 367-402.
سخسوخ، محمود عبدالفتاح. (2014). فاعلية برنامج إرشادي قائم على نظرية التغيرات المستقبلية في تحسين مستوى المرونة لدى طلاب جامعة حائل. [رسالة دكتوراه غير منشورة]. كلية التربية، جامعة حائل.
السميري، فائزة عبدالله. (2014). فاعلية برنامج إرشادي قائم على نظرية المعنى في تحسين مستوى المناعة النفسية لدى طالبات جامعة الملك سعود. [رسالة دكتوراه غير منشورة]. كلية التربية، جامعة الملك سعود.
السيد، سامية محمود. (2016). فاعلية برنامج إرشادي قائم على نظرية التغيرات المستقبلية في تحسين مستوى المرونة لدى طالبات جامعة حائل. [رسالة دكتوراه غير منشورة]. كلية التربية، جامعة حائل.
الشريف، علاء. (2015). فعالية برنامج إرشادي قائم على خصائص الشخصية المحددة لذاتها لتدعيم المناعة النفسية وأثره على خفض الشعور بالاغتراب لدى طلاب الجامعات الفلسطينية. [رسالة دكتوراه غير منشورة]. جامعة المنصورة.
عبدالجبار، مواهب. (2010). المناعة النفسية وعلاقتها بالكفاءة الشخصية وسمو الذات لدى المصابين بمرض الغدة الدرقية. [أطروحة دكتوراه غير منشورة]. الجامعة المستنصرية.
عبدالله، رغد عبدالرحمن. (2019). فاعلية برنامج إرشادي قائم على نظرية التعاطف مع الذات في تحسين مستوى المناعة النفسية لدى طالبات جامعة أم القرى. [رسالة ماجستير غير منشورة]. كلية التربية، جامعة أم القرى.
العطار، محمود مغازي علي. (2023). فعالية برنامج إرشادي انتقائي لزيادة رأس المال النفسي وأثره في تنمية التدفق النفسي لدى الطالبات المعلمات بشعبة رياض الأطفال. المجلة المصرية للدراسات النفسية، 33(118)، 301-368.
العطوي، رانية عبدالله، والأسمري، عبير سعود. (2020). فاعلية برنامج إرشادي قائم على نظرية التحولات المستقبلية في تحسين مستوى المناعة النفسية لدى طالبات المرحلة الثانوية. مجلة جامعة الملك سعود للعلوم التربوية والإنسانية، 32(1)، 1-28.
عقل، عبدالله محمود. (2010). دور الإرشاد الانتقائي في تنمية المرونة لدى طلاب المرحلة الثانوية. [رسالة دكتوراه غير منشورة]. كلية التربية، جامعة المنصورة.
العكيلي، جبار. (2017). المناعة النفسية لدى طلبة الجامعة وعلاقتها بالوعي بالذات والعفو. دراسات عربية في التربية وعلم النفس، 81(5)، 11-63.
عمرو، محمود، ومها، سامية. (2013). فاعلية برنامج إرشادي قائم على نظرية التغيرات المستقبلية في تحسين مستوى المرونة لدى طلاب جامعة حائل. [رسالة دكتوراه غير منشورة]. كلية التربية، جامعة حائل.
فاطمة الزهراء، عبدالله محمد. (2021). البرنامج الإرشادي الانتقائي لتنمية مستوى المناعة النفسية لدى زوجات المشاركين في الحد الجنوبي. [رسالة ماجستير غير منشورة]. كلية التربية، جامعة الملك سعود.
فايد، جمال عطية. (2007). أساليب المعاملة الوالدية كمتغير وسيط بين الخصائص المزاجية والمشكلات السلوكية لدى أطفال الروضة. المؤتمر السنوي الرابع عشر-الإرشاد النفسي من أجل التنمية في ظل الجودة الشاملة-مصر، المجلد الأول، ص347-408.
فريد، علاء. (2015). فاعلية برنامج إرشادى في تدعيم نظام المناعة النفسية وفق خصائص الشخصية المحددة لخفض الشعور بالاغتراب النفسى لدى طلاب الجامعات الفلسطينية. [رسالة دكتوراه غير منشورة]. كلية التربية، جامعة المنصورة.
كوبر، روبرت. (2009). المناعة النفسية: كيف تتغلب على المشكلات والصعوبات في حياتك. ترجمة: أحمد عبدالقادر. دار الشروق.
كوري، جيرالد. (2012). نظرية وممارسة المشورة والعلاج النفسي. ترجمة: سامي عبدالغفار حسان. القاهرة: دار الفكر العربي.
كيجان، روبرت. (2006). تطور الذات: دليل للمستشارين والمعالجين. ترجمة: عبدالله عبدالرحمن المحسن. الرياض: دار الملاحظة للنشر والتوزيع.
اللواج، سطوحي سعد رحيم، والأكلبي، مفلح بن دخيل بن مفلح السعدي. (2023). فعالية برنامج إرشادي انتقائي في تخفيف حدة الضغوط الأكاديمية لدى طلاب الدراسات العليا بجامعة بيشة. دراسات تربوية ونفسية، 121(1)، 139-209.
المجالي، مصلح مسلم مصطفى. (2023). فعالية برنامج إرشادي انتقائي في تنمية مهارات أبعاد الذكاء الروحي وفق نموذج “ويجلس ورث، Wigglesworth” لدى الموهوبين من طلبة الجامعات. مجلة الواحات للبحوث والدراسات، 16(1)، 576-607.
محمد، أحمد وعلي، ولاء ومحمد، أسماء. (2022). فعالية برنامج إرشادي قائم على إستراتيجيات تنظيم الانفعالات لتحسين المناعة النفسية لدى المراهقين. مجلة كلية التربية، جامعة بني سويف، 19(112)، 220-191.
محمدـ، إيمان وعبدالحميد، عزة ولاشين، ثريا. (2016). المناعة النفسية لدى أمهات الأطفال المعاقين عقليًّا القابلين للتعلم وعلاقتها بالكفاءة الاجتماعية لدى أبنائهم. دراسات تربوية واجتماعية، جامعة حلوان، 22(3)، 435-486.
محمد، صلاح. (2021). إسهامات المناعة النفسية المنبئة بالتغلب على اضطراب ما بعد الصدمة لدى المتعافين من فيروس كورونا COVID-19. مجلة العلوم التربوية والدراسات الإنسانية، جامعة تعز فرع التربة، 19، 302-355.
محمد، هدى. (2020). العلاقة بين المناعة النفسية والشعور بالوصمة لدى عينة من أمهات الأطفال ذوي الإعاقة العقلية البسيطة. مجلة البحث العلمي في الآداب، جامعة عين شمس، 21(4)، 229-270.
مرسي، كمال إبراهيم. (2000). السعادة وتنمية الصحة النفسية-الجزء الأول. القاهرة: دار النشر للجامعات.
مسحل، رابعة. (2018). المناعة النفسية وعلاقتها بكل من الكفاء المهنية والضغوط المهنية لدى العاملين بالجهاز الإداري بالدولة. مجلة قطاع الدراسات الإنسانية، 22، 1165-1238.
الملاح، سامية عبدالله. (2005). تحديد أهم المشكلات الاقتصادية والصحية والاجتماعية والنفسية المرتبطة بتحسين نوعية حياة المرأة المعيلة. [رسالة ماجستير غير منشورة]. كلية التربية، جامعة دمنهور.

ثانيًا: ترجمة المراجع العربية:

Abd al-Jabb?r, Maw?hib. (2010). al-man??ah al-nafs?yah wa-?al?qatuh? bi-al-kif?yah al-shakh??yah wa-sum? al-dh?t lad? al-mu??b?n bi-marad al-ghuddah al-darq?yah. A?r??ah dukt?rah ghayr mansh?rah, al-J?mi?ah al-Mustan?ir?yah. (in Arabic)
Abdall?h, Raghid ?Abd al-Ra?m?n. (2019). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? na?ar?yat al-ta???uf ma? al-dh?t f? ta?s?n mustaw? al-man??ah al-nafs?yah lad? ??lib?t J?mi?at Umm al-Qur?. R?s?lah m?jist?r ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at Umm al-Qur?. (in Arabic)
Ab? Zayd, Mu?ammad. (2021). f??il?yat Barn?maj irsh?d? ma?rif? sul?k? li-Tanmiyat al-man??ah al-nafs?yah lad? alm??byn b?lsr??n. Majallat al-Bu??th al-nafs?yah, 22(1), 123-145. (in Arabic)
A?mad, ?Abdall?h. (2018). ta?th?r Barn?maj irsh?d? q??im ?al? al-wa?? al-dh?t? f? tanm?yat al-man??ah al-nafs?yah lad? ?ull?b al-mar?alah al-th?naw?yah. Majallat Kull?yat al-Tarbiyah, 34(2), 67-89. (in Arabic)
A?mad, Do???. (2019). fa??l?yat Barn?maj q??im ?al? ?id?rat al-?an?ib???t f? ta?s?n al-shafaqah bi-al-dh?t wa-al-man??ah al-nafs?yah lad? ??lib?t kull?yat al-tarbiyah. Majallat Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at ?an??, 74(2), 61-744. (in Arabic)
Al-A?mad, Mu?ammad. (2020). al-man??ah al-nafs?yah wa-?al?qatuh? bi-al-sa??dah lad? ?aynat min al-?ull?b al-ayt?m bi-al-mar?alah al-as?s?yah al-?uly? f? mu??fa?at Jarash. Majallat al-?Ul?m al-Tarbaw?yah wa-al-Nafs?yah, al-Markaz al-Qawm? li-al-Bu??th Ghazah, 4(9), 125-144. (in Arabic)
Al-?A???r, Ma?m?d Magh?z? ?Al?. (2023). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? intiq??? li-ziy?dah ra?s al-m?l al-nafs? wa-atharuh f? tanm?yat al-tadafuq al-nafs? lad? al-??lib?t al-mu?allim?t bi-shu?bah riy?? al-a?f?l. al-Majallah al-Mi?r?yah li-al-Dir?s?t al-Nafs?yah, 33(118), 301-368. (in Arabic)
Al-?A??aw?, R?n?yah ?Abdall?h, wa-al-Asmar?, ??bir Sa??d. (2020). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? na?ar?yat al-ta?awwul?t al-mustaqbal?yah f? ta?s?n mustaw? al-man??ah al-nafs?yah lad? ??lib?t al-mar?alah al-th?naw?yah. Majallat J?mi?at al-Malik Sa??d li-al-?Ul?m al-Tarbaw?yah wa-al-Ins?n?yah, 32(1), 1-28. (in Arabic)
Al-?Awdr?, S?rah ?Abd al-Fatt??. (2018). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? na?ar?yat al-tafk?r al-ibd??? f? ta?s?n mustaw? al-mur?nah lad? ??lib?t J?mi?at ???il. R?s?lah m?jist?r ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at ???il. (in Arabic)
Al-Law?j, Sut??? Sa?d Ra??m, wa-al-Aklab?, Mufli? bin Dakh?l bin Mufli? al-Sa?d?. (2023). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? intiq??? f? takhf?f ?addah al-?ugh?? al-ak?d?m?yah lad? ?ull?b al-dir?s?t al-?uly? bi-J?mi?at B?shah. Dir?s?t Tarbaw?yah wa-Nafs?yah, 121(1), 139-209. (in Arabic)
Al-Maj?l?, Mu?li? Muslim Mu??af?. (2023). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? intiq??? f? tanm?yah mah?r?t ab??d al-dhak?? al-r??? wa-fuq nam?dhaj “Wigglesworth” lad? al-mawh?b?n min ?ull?b al-j?mi??t. Majallat al-W???t li-al-Bu??th wa-al-Dir?s?t, 16(1), 576-607. (in Arabic)
Al-Mal??, S?m?yah ?Abdall?h. (2005). ta?d?d ?ahamm al-mushkil?t al-iqti??d?yah wa-al-?i???yah wa-al-ijtim???yah wa-al-nafs?yah al-murta?ah bi-ta?s?n naw??yah ?ay?h al-mar?ah al-mu??lah. R?s?lah m?jist?r ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at Damanh?r. (in Arabic)
Al-Rashd?n, ?Abdall?h Z?h?. al-tarbiyah wa-al-tanashshu?ah al-ijtim???. ?Amm?n: D?r W??il li-al-Nashr wa-al-Tawz??. (in Arabic)
Al-R?m?w?, Mu?ammad ??dah. (2004). m? huwa ?ilm al-nafs f? ?ilm al-nafs al-??mm? ta?r?r Mu?ammad ??dah al-R?m?w?. ?Amm?n: D?r al-Mas?rah li-al-Nashr wa-al-Tawz??. (in Arabic)
Al-Sam?r?, F??izah ?Abdall?h. (2014). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? na?ar?yat al-ma?n? f? ta?s?n mustaw? al-man??ah al-nafs?yah lad? ??lib?t J?mi?at al-Malik Sa??d. R?s?lah dukt?rah ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at al-Malik Sa??d. (in Arabic)
Al-Sayyid, S?m?yah Ma?m?d. (2016). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? na?ar?yat al-taghy?r?t al-mustaqbal?yah f? ta?s?n mustaw? al-mur?nah lad? ??lib?t J?mi?at ???il. R?s?lah dukt?rah ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at ???il. (in Arabic)
Al-Shar?f, ?Al??. (2015) fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? khaw?? al-shakh??yah al-mu?addadah li-dh?tih? li-tad??m al-man??ah al-nafs?yah wa-atharuhu ?al? khafd al-shu??r bi-al-ightir?b lad? ?ull?b al-j?mi??t al-Filas??n?yah. R?s?lah dukt?rah ghayr mansh?rah, J?mi?at al-Mans?rah. (in Arabic)
Al-?Uk?l?, Jabbar. (2017). al-man??ah al-nafs?yah lad? ?ull?b al-j?mi?ah wa-?al?qatuh? bi-al-wa?? bi-al-dh?t wa-al-?afw. Dir?s?t ?Arab?yah f? al-Tarbiyah wa-?Ilm al-Nafs, 81(5), 11-63. (in Arabic)
?Amr?, Ma?m?d, wa-Mah?, S?m?yah. (2013). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? na?ar?yat al-taghy?r?t al-mustaqbal?yah f? ta?s?n mustaw? al-mur?nah lad? ?ull?b J?mi?at ???il. R?s?lah dukt?rah ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at ???il. (in Arabic)
?Aql, ?Abdall?h Ma?m?d. (2010). dawr al-irsh?d al-intiq??? f? tanm?yat al-mur?nah lad? ?ull?b al-mar?alah al-th?naw?yah. R?s?lah dukt?rah ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at al-Mans?rah. (in Arabic)
Bu?rus, ??fi?. (2008). al-tak?dum wa-al-?i??ah al-nafs?yah li-al-?ifl. ?Amm?n: D?r al-May?irah li-al-Nashr wa-al-Tawz?? wa-al-?ib??ah. (in Arabic)
Cooper, Robert. (2009). al-man??ah al-nafs?yah: kayfa tataghalab ?al? al-mushkil?t wa-al-?u??b?t f? ?ay?tik. Tarjamat: A?mad ?Abd al-Q?dir. D?r al-Shur?q. (in Arabic)
Corey, Gerald. (2012). na?ar?yah wa-mum?rasah al-mash?rah wa-al-?il?j al-nafs?. Tarjamat Sam? ?Abd al-Ghaff?r ?ass?n. al-Q?hirah: D?r al-Fikr al-?Arab?. (in Arabic)
Duny?, A?mad al-Badaw? Ibr?h?m al-Dusuq? ?asan. (2023). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? intiq??? li-tanm?yat al-sul?k al-tawk?d? lad? ?aynat min tal?m?dh al-mar?alah al-i?d?d?yah ?u??y? al-tanmurr al-madrass?. Majallat Kull?yat al-Tarbiyah, 90(2), 1-46. (in Arabic)
Far?d, ?Al??. (2015), fa??l?yat Barn?maj irsh?d? f? tad??m ni??m al-man??ah al-nafs?yah wa-fuq khaw?? al-shakh??yah al-mu?addadah li-khafd al-shu??r bi-al-ightir?b al-nafs? lad? ?ull?b al-j?mi??t al-Filas??n?yah, R?s?lah dukt?rah ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at al-Mans?rah. (in Arabic)
Fatimah al-Zahr??, ?Abdall?h Mu?ammad. (2021). al-Barn?maj al-irsh?d? al-intiq??? li-tanm?yat mustaw? al-man??ah al-nafs?yah lad? zawj?t al-mush?rik?n f? al-?add al-jan?b?. R?s?lah m?jist?r ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at al-Malik Sa??d. (in Arabic)
F?yid, Jam?l ?A??yah. (2007) As?l?b al-mu??malah al-w?l?d?yah ka-mutaghayyir w?si? bayn al-khaw?? al-miz?j?yah wa-al-mushkil?t al-sul?k?yah lad? a?f?l al-r??ah, al-Mu?tamar al-Sanaw? al-R?bi? ?Ashar - al-Irsh?d al-Nafs? min Ajl al-Tanm?yah f? ?il al-J?dah al-Sh?milah - Mi?r, al-mujallad al-awwal, 347-408. (in Arabic)
?al?wah, B?simah. (2011) dawr al-w?lidayn f? takw?n al-shakh??yah al-ijtim???yah ?ind al-abn??, dir?sah mayd?n?yah f? mad?nat Dimashq. Majallat J?mi?at Dimashq, al-mujallad (27), al-?adad (3), 91-109. (in Arabic)
?amd, N?dirah. (2021). athar Barn?maj irsh?d? f? tanm?yat al-man??ah al-nafs?yah lad? ?ull?b al-j?mi?ah. Majallat al-?Ul?m al-Tarbaw?yah wa-al-Nafs?yah, al-Jam??yah al-?Ir?q?yah li-al-?Ul?m al-Tarbaw?yah wa-al-Nafs?yah, 146, 245-280. (in Arabic)
?amm?d, Aym?n. (2019). fa??l?yat Barn?maj q??im ?al? al-irsh?d al-intiq??? li-taqw?yat al-man??ah al-nafs?yah lad? al-?ull?b al-muta?aththir?n bi-al-j?mi?ah. Majallat al-Irsh?d al-Nafs?, J?mi?at ?Ayn Shams, 59, 69-118. (in Arabic)
J?bir, R?niy? ?Abd al-Mu?sin, wa-Raf?q, Rash? ?Abd al-Fatt??. (2017). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? na?ar?yat al-taghy?r?t al-mustaqbal?yah f? ta?s?n mustaw? al-mur?nah lad? ??lib?t J?mi?at ???il. Majallat J?mi?at ???il li-al-Bu??th al-Tarbaw?yah wa-al-Ins?n?yah, 8(2), 1-30. (in Arabic)
Keegan, Robert. (2006). ta?awwur al-dh?t: dal?l lil-mustash?r?n wa-al-mu??lij?n. Tarjamat ?Abdall?h ?Abd al-Ra?m?n al-Mu?sin. al-Riy??: D?r al-Mul??a?ah li-al-Nashr wa-al-Tawz??. (in Arabic)
Khal?f, ?am?dah. (2020). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? nafs? d?n? li-ta?s?n al-man??ah al-nafs?yah lad? mu??b? f?rus k?r?n? al-mustajadd “k?f?d-19”. Majallat Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at Kafr al-Shaykh, 20(4), 221-266. (in Arabic)
Khursh?d, S?rah. (2020). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? mabn? ?al? na?ar?yat al-ta?awwul?t f? tanm?yat al-man??ah al-nafs?yah lad? al-mu??b?n bi-al-ijh?d. Majallat al-?Ul?m al-Ins?n?yah wa-al-Ijtim???yah, 28(3), 99-112. (in Arabic)
Mas?al, R?bi?ah. (2018). al-man??ah al-nafs?yah wa-?al?qatuh? bi-kull min al-kif??ah al-mihn?yah wa-al-?ugh?? al-mihn?yah lad? al-??mil?n bi-al-jih?z al-id?r? bi-al-dawlah. Majallat Qit?? al-Dir?s?t al-Ins?n?yah, J?mi?at al-Azhar, 22, 1165-1238. (in Arabic)
Mu?ammad, A?mad wa-?Al?, Wal?? wa-Mu?ammad, Asm??. (2022). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? ?Istr?t?j?y?t tan??m al-anf???l?t li-ta?s?n al-man??ah al-nafs?yah lad? al-mur?hiq?n. Majallat Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at Ban? Suwayf, 19(112), 191-220. (in Arabic)
Mu?ammad, Hud?. (2020). al-?al?qah bayna al-man??ah al-nafs?yah wa-al-shu??r bi-al-wi?ma lad? ?aynat min ?umah?t al-a?f?l dhaw? al-i??qah al-?aql?yah al-bas??ah. Majallat al-Ba?th al-?Ilm? f? al-?d?b, J?mi?at ?Ayn Shams, 21(4), 229-270. (in Arabic)
Mu?ammad, ?Im?n wa-?Abd al-?am?d, ?Azzah wa-L?sh?n, Thury?. (2016). al-man??ah al-nafs?yah lad? ?umah?t al-a?f?l al-mu??q?n ?aql?an al-q?bil?n li-al-ta?allum wa-?al?qatuh? bi-al-kif?yah al-ijtim???yah lad? abn??ihim. Dir?s?t Tarbaw?yah wa-Ijtim???yah, J?mi?at ?ulw?n, 22(3), 435-486. (in Arabic)
Mu?ammad, ?al??. (2021). ?Is??m?t al-man??ah al-nafs?yah al-munabb??ah bi-al-taghallub ?al? i??ir?b m? ba?d al-?adma lad? al-muta??f?n min f?rus k?r?n? COVID-19. Majallat al-?Ul?m al-Tarbaw?yah wa-al-Dir?s?t al-Ins?n?yah, J?mi?at Ta?izz Far? al-Turba, 19, 302-355. (in Arabic)
Murs?, Kam?l ?Ibr?h?m. (2000). al-sa??dah wa-tanm?yah al-?i??ah al-nafs?yah - al-juz? al-awwal. al-Q?hirah: D?r al-Nashr lil-J?mi??t. (in Arabic)
Rizq, ?Izzah ?asan Mu?ammad. (2023). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? intiq??? tak?mul? f? khafd al-tashawh?t al-ma?rif?yah wa-ta?s?n al-?um?d al-ak?d?m? lad? ?ull?b al-dir?s?t al-?uly? bi-J?mi?at al-?Ar?sh: dir?sah. (in Arabic)
Sakhs?kh, Ma?m?d ?Abd al-Fatt??. (2014). fa??l?yat Barn?maj irsh?d? q??im ?al? na?ar?yat al-taghy?r?t al-mustaqbal?yah f? ta?s?n mustaw? al-mur?nah lad? ?ull?b J?mi?at ???il. R?s?lah dukt?rah ghayr mansh?rah, Kull?yat al-Tarbiyah, J?mi?at ???il. (in Arabic)
S?lim?n, al-Shaym??. (2021). al-man??ah al-nafs?yah wa-?al?qatuh? bi-kull min tas?m? al-dh?t wa-qalaq al-?udw? bi-f?rus k?r?n? al-mustajadd Covid-19 lad? mu?allim? mar?alah al-ta?l?m al-as?s? ?al? ?aw? ba?? al-mutaghayyir?t al-d?m?ghr?f?yah. Majallat al-Ba?th al-?Ilm? f? al-Tarbiyah, J?mi?at ?Ayn Shams, 22(3), 367-402. (in Arabic)
Tawf?q, Marwah. (2021). al-man??ah al-nafs?yah wa-al-ta??f? al-nafs? kamutnabb?? bi-al-shu??r bi-al-tam?suk wa-al-amal lad? a???? hay?at al-tadr?s bi-al-j?mi?ah dhaw? al-i??bah bi-f?rus k?r?n? k?f?d-19. al-Majallah al-Mi?r?yah li-al-Dir?s?t al-Nafs?yah, al-Jam??yah al-Mi?r?yah li-al-Dir?s?t al-Nafs?yah, 113(31), 369-408. (in Arabic)
Zagh?r, ?us?m. (2019). ta?th?r Barn?maj irsh?d? q??im ?al? al-tafk?r al-ij?b? f? tanm?yat al-man??ah al-nafs?yah lad? ?ull?b al-j?mi??t. Majallat al-Bu??th al-Tarbaw?yah wa-al-Nafs?yah, 20(4), 231-249. (in Arabic)

ثالثًا: المراجع الأجنبية:

Barbanell, L. (2009). Breaking the Addiction to Please: Goodbye Guilt. Jason Aronson.
Bhardwaj, K., & Agrawal, G. (2015). Concept and Applications of Psycho-immunity (defense against mental illness): Importance in mental health Scenario. Online Journal of Multidisciplinary Research, 1(3), 6-15.
Bona, K. (2014). An exploration of the psychological immune system in Hungarian gymnasts. (Master’s thesis, University of Jyv?skyl?).
Bonanno, G. A. (2004). Loss, trauma, and human resilience: Have we underestimated the human capacity to thrive after extremely aversive events? American Psychologist, 59(1), 20–28.
Choochom, O. (2019). The effectiveness of self-development intervention for developing and enhancing psychological resilience among Thai elderly. Journal of Health Research, 33(4), 287-296.
Connor, K. M., & Davidson, J. R. (2003). Development of a new resilience scale: The Connor?Davidson resilience scale (CD?RISC). Depression and Anxiety, 18(2), 76-82.
Deci, E., & Ryan, R. (2010). Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. Plenum Press.
Denckla, C. A., Cicchetti, D., Kubzansky, L. D., Seedat, S., Teicher, M. H., Williams, D. R., & Koenen, K. C. (2020). Psychological resilience: An update on definitions, a critical appraisal, and research recommendations. European Journal of Psychotraumatology, 11(1), 1822064.
Dubey, A., & Shahi, D. (2011). Psychological Immunity and coping strategies: a study on medical professionals. Indian Journal of Social Science Researchers, 8(1), 36-47.
Gombor, A. (2009). Burnout in Hungarian and Swedish Emergency Nurses: Demographic Variables, Work-Related Factors, Social Support, Personality, and Life Satisfaction as Determinants of Burnout. (Ph.D. dissertation, University of E?tv?s Lor?nd, Hungary).
Gupta, A., & Nebhinani, N. (2006). Psychological immunity: A concept revisited. Indian Journal of Psychiatry, 48(2), 105-109.
Ilgan, A., Helvaci, M., Yapar, B., & Yapar, S. (2013). Examining perceived family support and family environment under different boundary conditions. Mevlana International Journal of Education (MIJE), 3(2), 123-138.
Kagan, H. (2006). The Psychological Immune System: A New Look at Protection and Survival. Library of Congress Control Number: 2005908995.
Luthar, S. S., Cicchetti, D., & Becker, B. (2000). The construct of resilience: A critical evaluation and guidelines for future work. Child Development, 71(3), 543-562.
Masten, A. S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56(3), 227–238.
Olah, A., Nagy, H., & Toth, K. (2010). Life expectancy and Psychological immune competence in different cultures. ETC: Empirical Text and Culture Research, 4, 102-108.
Stack, D. M., Parrilla, R., & Torppa, M. (2014). The role of psychological resilience in coping with learning disabilities: A follow-up study from late adolescence to adulthood. Learning Disabilities Research & Practice, 29(1), 25-36.
Voitk?ne, S. (2004). Goal Directedness in Relation to Life Satisfaction, Psychological Immune System, and Depression in First-semester University Students in Latvia. Baltic Journal of Psychology, 5(2), 19-30.
Witbooi, S. (2013). The role of psychological counselling in the lives of families of children with developmental disabilities at an academic hospital. South African Journal of Psychology, 43(4), 498-509.