التوجيهات التربوية في رسالة الإمام مالك إلى محمد بن مطرّف

Educational directives in the message of Imam Malik to Muhammad bin Mutref

د. عادل بن عيد الجهني


يتطرق البحث الحالي والذي هو بعنوان: (التوجيهات التربوية في رسالة الإمام مالك إلى محمد بن مطرّف) إلى استخلاص التوجيهات التربوية في رسالة الإمام مالك إلى محمد بن مطرّف، ولذا تتحدد مشكلة البحث في السؤال الرئيس التالي: ما التوجيهات التربوية المتضمنة في وصية الإمام مالك لابن مطرّف؟ وللإجابة عليه يسعى البحث إلى تحقيق الهدف الرئيسي التالي: التعرف على التوجيهات التربوية المتضمنة في وصية الإمام مالك يرحمه الله لابن مطرف، واستخدم الباحث المنهج الوصفي؛ والذي يقوم على وصف الموضوع وتفسيره وتحليله كما هو عليه في الواقع، من خلال أدبيات البحث.

وكان من أهم النتائج التي توصل لها البحث : أن رسالة الإمام مالك رحمه الله لابن مطرف تضمنت العديد من التوجيهات التربوية؛ كالحث على تقوى الله، وذكر صفات العالم التي ينبغي أن يتصف بها، ليكون أهلاً لأن يكون مصدراً للتلقي ومنبعاً للعلم والتعليم، وانتظمت تلك التوجيهات في صياغة حسنة رائقة متعددة الأساليب، والتي ضمنت بدورها إيصال أهداف الوصية وتحقيق غايتها، فاستعمل رحمه الله أسلوب التعريض والموعظة والترغيب والترهيب والإقناع، فتحققت الآثار المرجوة من تلك الوصية؛ من تقوية الصلة بالله تعالى، وتحقيق الاتباع الحقيقي لصاحب الشرع، والاحتياط في أمور الدين، فكانت الوصية في مجملها من الكلام القليل الألفاظ الوافر المعنى.


The current research, which is entitled (Imam Malik's Message to Muhammad Bin Matarif Educational Study), deals with the study of educational guidance in Imam Malik's letter to Muhammad bin Matarif, and therefore the research problem is determined in the next main question, What educational guidance is included in the will of Imam Malik by Ibn Matarif? To answer it, the research seeks to achieve the following main goal, to identify the educational directives included in the commandment of Imam Malik, may God have mercy on him, by Ibn Matarif, and the researcher used the descriptive method, which is based on describing the topic and its interpretation and analysis as it is in reality through the research literature.

One of the most important findings of the research was: The command of Imam Malik, may God have mercy on him, to Ibn Matarif included many educational directives such as urging the piety of God and mentioning the characteristics of the world that should be characterized to be deserving to be a source of reception and a source of science and education, and these directives were organized in a good formulation A clear multi-method, which in turn guaranteed the delivery of the goals of the will and the achievement of its purpose, so God's mercy used the method of exposure, exhortation, intimidation, intimidation and persuasion, so the desired effects of that command were achieved from strengthening the connection with God Almighty and achieving the true follower of the owner of the law and precaution in matters of religion, so the guardian In its entirety speak few words abundant meaning.

ابن أبي حاتم، أبو محمد عبد الرحمن بن محمد. "الجرح والتعديل". (ط1، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1952م).

ابن الأثير، أبو السعادات. "جامع الأصول". تحقيق: عبد القادر الأرنؤوط. (مكتبة الحلواني، 1970م).

ابن الجوزي، جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد. "المنتظم في تاريخ الأمم والملوك". (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1412هـ - 1992م).

ابن الجوزي، جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن علي. "تلبيس إبليس". (ط1، بيروت- لبنان: دار الفكر للطباعة والنشر، 1421هـ/ 2001م).

ابن الجوزي، جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن علي. "صفة الصفوة". تحقيق: أحمد بن علي. (القاهرة: مصر، دار الحديث، 1421هـ/2000م).

ابن القيم، محمد بن أبي بكر بن أيوب. "الفوائد". (ط2، بيروت- لبنان: دار الكتب العلمية، 1393 هـ - 1973م).

ابن بطة، أبو عبد الله عبيد الله بن محمد العكبري. "الإبانة عن شريعة الفرقة الناجية". تحقيق: رضا معطي، وعثمان الأثيوبي، ويوسف الوابل. (الرياض: دار الراية للنشر والتوزيع، 1409هـ).

ابن تيمية، تقي الدين أبو العباس أحمد بن عبد الحليم الحراني. "مجموع الفتاوى". تحقيق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم. (المدينة النبوية: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، 1416هـ/ 1995م).

ابن حبان، محمد بن حبان بن أحمد التميمي. "الثقات". (ط1، الهند - حيدر آباد الدكن: دائرة المعارف العثمانية، 1973م).

ابن حجر، أحمد بن علي العسقلاني. "نتائج الأفكار". تحقيق: حمدي عبد المجيد السلفي. (ط2، دار ابن كثير، 1429هـ).

ابن سعد، أبو عبد الله محمد بن سعد بن منيع الهاشمي. "الطبقات الكبرى". تحقيق: محمد عبد القادر عطا. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1410هـ - 1990م).

ابن عبد البر، أبو عمر يوسف بن عبد الله. "التمهيد". تحقيق: مصطفى بن أحمد العلوي. (المغرب: وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامية، 1387هـ).

ابن عبد البر، أبو عمر يوسف بن عبد الله. "جامع بيان العلم وفضله". تحقيق: فواز أحمد زمرلي. (ط2، مؤسسة الريان - دار ابن حزم، 1424هـ).

ابن عساكر، أبو القاسم علي بن الحسن بن هبة الله. "تاريخ دمشق". تحقيق: عمرو بن غرامة العمروي. (دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، 1995م).

ابن فرحون، إبراهيم بن علي بن محمد اليعمري. "الديباج المذهب في معرفة أعيان علماء المذهب". تحقيق وتعليق: د. محمد الأحمدي أبو النور. (القاهرة: دار التراث للطبع والنشر). وحققه مأمون الجنان، منشورات دار الكتب العلمية، بيروت، الطبعة الأولى 1996م.

ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر بن أيوب بن سعد شمس الدين. "مفتاح دار السعادة ومنشور ولاية العلم والإرادة". (بيروت: دار الكتب العلمية).

ابن كثير، إسماعيل بن عمر. "البداية والنهاية". (بيروت: مكتبة المعارف، 1410هـ/ 1990م).

ابن مفلح، محمد بن مفلح بن محمد المقدسي. "الآداب الشرعية". تحقيق: شعيب الأرنؤوط. (بيروت: مؤسسة الرسالة، 1996م).

ابن مَنْجُويَه، أحمد بن علي بن محمد بن إبراهيم. "رجال صحيح مسلم". تحقيق: عبدالله الليثي. (ط1، بيروت، دار المعرفة، 1407هـ).

ابن نقطة، محمد بن عبد الغني بن أبي بكر. "التقييد لمعرفة رواة السنن والمسانيد". تحقيق: كمال يوسف الحوت. (ط1، دار الكتب العلمية، 1408 هـ - 1988م).

أبو حاتم، محمد بن حبان بن أحمد بن حبان البُستي. "مشاهير علماء الأمصار وأعلام فقهاء الأقطار". تحقيق: مرزوق علي إبراهيم. (ط1، المنصورة: دار الوفاء للطباعة والنشر والتوزيع، 1411هـ - 1991م).

أحمد، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل الشيباني. "مسند الإمام أحمد بن حنبل". تحقيق: شعيب الأرنؤوط - عادل مرشد، وآخرون. إشراف: د. عبد الله بن عبد المحسن التركي. (ط1، مؤسسة الرسالة، 1421هـ - 2001م).

الألباني، أبو عبد الرحمن محمد ناصر الدين. "ضعيف الجامع الصغير وزيادته". 

الألباني، أبو عبد الرحمن محمد ناصر الدين. "سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها". (ط1، مكتبة المعارف للنشر والتوزيع).

الألباني، ناصر الدين. "إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل". (ط2، بيروت: المكتب الإسلامي، 1405هـ، 1985م).

الألوسي، شهاب الدين محمود بن عبد الله الحسيني. "تفسير الألوسي". (بيروت: دار إحياء التراث).

البخاري، محمد بن إسماعيل الجعفي. "الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه (صحيح البخاري)". تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر. (ط1، دار طوق النجاة، 1422هـ).

البخاري، محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة. "التاريخ الكبير". (حيدر آباد – الدكن: دائرة المعارف العثمانية).

البيهقي، أحمد بن الحسين بن علي. "المدخل إلى السنن الكبرى". تحقيق: محمد ضياء الرحمن الأعظمي. (الكويت: دار الخلفاء للكتاب الإسلامي).

الترمذي، محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى. "الجامع الكبير، سنن الترمذي". تحقيق: بشار عواد معروف. (بيروت: دار الغرب الإسلامي، 1998م).

الجرجاني، أبو أحمد بن عدي. "الكامل في الضعفاء". تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود - علي محمد معوض. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1418هـ/ 1997م).

الجرجاني، علي بن محمد بن علي الزين الشريف. "التعريفات". تحقيق: جماعة من العلماء. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1403هـ -1983م).

الجصاص، أبو بكر أحمد بن علي الرازي. "أحكام القرآن". ضبطه وخرج آياته: عبدالسلام محمد علي شاهين. (دار الكتب العلمية).

الحميدان، إبراهيم بن صالح. "الإقناع والتأثير دراسة تأصيلية دعوية". (رسالة ماجستير، كلية الدعوة والإعلام بجامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية).

الخطيب البغدادي، أبو بكر أحمد بن علي بن ثابت بن أحمد بن مهدي. "تاريخ بغداد". تحقيق: د. بشار عواد معروف. (ط1، بيروت: دار الغرب الإسلامي، 2002م).

الخطيب البغدادي، أبو بكر أحمد بن علي بن ثابت. "الكفاية في علم الرواية". تحقيق: ماهر الفخل. (ط1، الدمام: دار ابن الجوزي، 1432هـ).

الخطيب البغدادي، أبو بكر أحمد بن علي بن ثابت. "المتفق والمفترق". تحقيق: د. محمد صادق آيدن الحامدي. (ط1، دمشق: دار القادري للطباعة والنشر والتوزيع، 1417هـ/ 1997م).

الذهبي، شمس الدين أبو عبد الله محمد. "سير أعلام النبلاء". تحقيق: مجموعة من المحققين بإشراف شعيب الأرنؤوط. (ط3، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1405هـ، 1985م).

السجستاني، أبو داود سليمان بن الأشعث. "سنن أبي داود". تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد. (صيدا – بيروت: المكتبة العصرية). وأيضا تحقيق: شعَيب الأرنؤوط - محَمَّد كامِل قره بللي الناشر: دار الرسالة العالمية الطبعة: الأولى، 1430 هـ - 2009 م عدد الأجزاء: 7

الشاطبي، إبراهيم بن موسى الغرناطي. "الاعتصام". تحقيق: سليم بن عيد الهلالي، دار ابن عفان. (ط1، السعودية: 1412هـ - 1992م).

الشيرازي، أبو اسحاق إبراهيم بن علي. "طبقات الفقهاء". تحقيق: إحسان عباس. (ط1، بيروت – لبنان: دار الرائد العربي، 1970).

الصفدي، صلاح الدين خليل بن أيبك بن عبد الله. "الوافي بالوفيات". تحقيق: أحمد الأرناؤوط وتركي مصطفى. (بيروت: دار إحياء التراث،1420هـ - 2000م).

الفيروز آبادي، مجد الدين أبو طاهر محمد بن يعقوب. "بصائر ذوي التمييز". تحقيق: محمد علي النجار. (القاهرة: المجلس الأعلى للشؤون الإسلامية).

الفيومي، أحمد بن محمد بن علي ثم الحموي، أبو العباس. "المصباح المنير في غريب الشرح الكبير". (بيروت: المكتبة العلمية).

القحطاني، سعيد بن علي بن وهف. "كيفية دعوة عصاة المسلمين إلى اللَّه تعالى في ضوء الكتاب والسنة". (الرياض: مطبعة سفير).

القحطاني، سعيد بن علي بن وهف. "الحكمة في الدعوة إلى الله". (ط1، السعودية: رسالة ماجستير، من جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، وزارة الشؤون الإسلامية والأوقاف والدعوة والإرشاد، 1423هـ).

القرطبي، أبو عبد الله محمد بن أحمد. "تفسير القرطبي". تحقيق: أحمد البردوني. (ط2، القاهرة: دار الكتب المصرية، 1964م).

القزويني، أبو عبد الله محمد بن يزيد ابن ماجة. "سنن ابن ماجه". تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي. (دار إحياء الكتب العربية - فيصل عيسى البابي الحلبي).

الكفوي، أبو البقاء. "الكليات". تحقيق: عدنان درويش. (بيروت: مؤسسة الرسالة).

البكري، محمد علي بن محمد بن علان. "دليل الفالحين". تحقيق: خليل مأمون شيحا. (ط1، بيروت: دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزيع، 1425 هـ).

المزي، يوسف بن عبد الرحمن بن يوسف (أبو الحجاج). "تهذيب الكمال في أسماء الرجال". تحقيق: بشار عواد معروف. (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1980م).

مسلم بن الحجاج أبو الحسين القشيري النيسابوري. "المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم (صحيح مسلم)". تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي. (بيروت: دار إحياء التراث العربي).

المناوي، محمد عبد الرؤوف بن تاج العارفين. "فيض القدير". (ط1، القاهرة: المكتبة التجارية، 1365هـ).

النووي، يحي بن شرف. "الأذكار". (ط1، دار ابن حزم للطباعة والنشر، 1425هـ- 2004م).

الهيثمي، أبو الحسن نور الدين علي بن أبي بكر بن سليمان. "مجمع الزوائد ومنبع الفوائد". تحقيق: حسام الدين القدسي. (القاهرة: مكتبة القدسي، 1414هـ/ 1994م).

اليحصبي، أبو الفضل القاضي عياض بن موسى. "ترتيب المدارك وتقريب المسالك". تحقيق: ابن تاويت الطنجي، عبد القادر الصحراوي، محمد بن شريفة، سعيد أحمد أعراب. (ط1، المحمدية – المغرب: مطبعة فضالة).

يحيى بن معين بن عون المري بالولاء البغدادي. "تاريخ ابن معين - رواية ابن محرز". تحقيق الجزء الأول: محمد كامل القصار. (ط1، مجمع اللغة العربية بدمشق، 1985م).

الميداني، عبدالرحمن حسن حنبكة. " البلاغة العربية أسسها وعلومها وفنونها ". (ط1، دار القلم، دمشق، 1416ه). 

الحازمي، خالد بن حامد. " اصول التربية الإسلامية". (ط1، دار عالم الكتب، 1420هـ).

مجاهد، صفاء على مجاهد. " أصول التربية الإسلامية والقضايا المعاصرة". (ط1 دار النشر الدولي، 1432ه).

سويد، محمد نور. " منهج التربية النبوية للطفل ". (ط6، دار ابن كثير، 1427ه). 


Ibn Abi Haatim، Abu Muhammad 'Abdur Rahmaan bin Muhammad. "Al-Jarh wa At-Ta'deel". (1st ed.، Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-'Arabi، 1952).

Ibn Al-Atheer، Abu As-Sa'aadaat. "Jaami' Al-Usuul". Investigation: 'Abdul Qaadir Al-Arnaout. (Maktabah Al-Halwaani، 1970).

Ibn Al-Jawzee، Jamaaluddeen Abu Al-Faraj 'Abdur Rahmaan bin 'Ali bin Muhammad. "Al-Muntadam fee Taareekh Al-Umam wa Al-Muluuk". (1st ed.، Beirut: Daar Al-Kutub Al-'Ilmiyyah، 1412 AH – 1992).

Ibn Al-Jawzee، Jamaaluddeen Abu Al-Faraj 'Abdur Rahmaan bin 'Ali bin Muhammad. "Talbees Iblees". (1st ed.، Beirut – Lebanon: Daar Al-Fikr for Printing and Publication، 1421 AH – 1992).

Ibn Al-Jawzee، Jamaaluddeen Abu Al-Faraj 'Abdur Rahmaan bin 'Ali bin Muhammad. "Sifah As-Safwah". Investigation: Ahmad bin 'Ali. (Cairo: Egypt، Daar Al-Hadeeth، 1421 AH – 2000).

Ibn Al-Qayyim، Muhammad bin Abi Bakr bin Ayyuub. "Al-Fawaaid". (2nd ed.، Beirut – Lebanon: Daar Al-Kutub Al-'Ilmiyyah، 1393 AH – 1973).

Ibn Battah، Abu 'Abdillaah 'Ubaydullaah bin Muhammad Al-'Akburi. "Al-Ibaanah 'an Sharee'atil Firqah An-Naajiyah". Investigation: Ridaa Mu'tee، and 'Uthmaan Al-Ethiyuubi. And Yusuf Al-Waabil. (Riyadh: Daar Ar-Raayah for Publication and Distribution، 1409 AH).

Ibn Taimiyyah، Taqiyyuddeen Abu Al-'Abbaas Ahmad bin 'Abdul Haleem Al-Harraani. "Majmuu' Al-Fataawa". Investigation: 'Abdur Rahmaan bin Muhammad bin Qaasim. (Madinah: King Fahd Complex for the Printing of the Noble Qur'aan، 1416 AH – 1995).

Ibn Hibbaan، Muhammad bin Hibbaan bin Ahmad At-Tameemi. "Ath-Thiqaat". (1st ed.، India – Hyderabad: Daairah Al-Ma'aarif Al-'Uthmaaniyyah، 1973).

Ibn Hajar، Ahmad bin 'Ali Al-'Asqalaani. "Nataaij Al-Afkaar". Investigation: Hamdi 'Abdul Majeed As-Salafi. (2nd ed.، Daar Ibn Khatheer، 1429 AH).

Ibn Sa'ad، Abu 'Abdillaah Muhammad bin Sa'ad bin Manee' Al-Haashimi. "At-Tabaqaat Al-Kubraa". Investigation: Muhammad 'Abdul Qaadir 'Ataa. (1st ed.، Beirut: Daar Al-Kutub Al-'Ilmiyyah، 1410 AH – 1990).

Ibn 'Abdil Barr، Abu 'Umar Yusuf bin 'Abdillaah. "At-Tamheed". Investigation: Mustafa bin Ahmad Al-'Alwi. (Morocco: Ministry of General Endowments and Islamic Affairs، 1387 AH).

Ibn 'Abdil Barr، Abu 'Umar Yusuf bin 'Abdillaah. "Jaami' Bayaan Al-'Ilm wa Fadlihi". Investigation: Fawaaz Ahmad Zamarli. (2nd Muassasah Ar-Rayaan – Daar Ibn Hazm، 1424 AH).

Ibn 'Asaakir، Abu Al-Qaasim 'Ali bin Al-Hassan bin Hibbatullan. "Taareekh Dimashqi". Investigation: 'Amr bin Garaamah Al-'Amruwi. (Daar Al-Fikr for Printing and Publication and Distribution، 1995).

Ibn Farhuun، Ibrahim bin 'Ali bin Muhammad Al-Ya'muri. "Ad-Deebaaj Al-Mudhib fee Ma'rifah A'yaan 'Ulamaa Al-Madhab". Investigation and Commentary: Dr. Muhammad Al-Ahmadi Abu An-Nuur. (Cairo: Daar At-Turaath for Printing and Publication).

Ibn Qayyim Al-Jawzi، Muhammad bin Abi Bakr bin Ayyuub bin Sa'ad Shamsudden. "Miftaah Daar As-Sa'aadah wa Manshuur Wilaayah Al-'Ilm wa Al-Iraada". (Beirut: Daar Al-Kutub Al-'Ilmiyyah).

Ibn Khatheer، Isma'eel bin 'Umar. "Al-Bidaayah wa An-Nihaayah". Beirut: Maktabah Al-Ma'aarif، 1410 AH – 1990).

Ibn Muflih، Muhammad bin Muflih bin Muhammad Al-Maqdisi. "Al-Aadaab Ash-Shar'iyyah". Investigation: Shu'aib Al-Arnaout. (Beirut: Muassasah Ar-Risaalah، 1996).

Ibn Manhuwaih، Ahmad bin 'Ali bin Muhammad bin Ibrahim. "Rijaal Saheeh Muslim". Investigation: 'Abdullaah Al-Laythi. (1st ed.، Beirut: Daar Al-Ma'rifah، 1407 AH).

Ibn Nuqtah، Muhammad bin 'Abdil Ganiyy bin Abi Bakr. "At-Taqyeed li Ma'rifah Ruwaat As-Sunan wa Al-Masaaneed". Investigation: Kamaal Yusuuf Al-Huut. (1st ed.، Daar Al-Kutub Al-'Ilmiyyah، 1408 AH – 1988).

Abu Haatim، Muhammad bin Hibbaan bin Ahmad bin Hibbaan Al-Busti. "Mashaaheer 'Ulamaa Al-Amsaar wa A'laam Fuqahaa Al-Aqtaar". Investigation: Marzuuq 'Ali Ibrahim. (1st ed.، Al-Mansuurah: Daar Al-Wafaa for Printing and Publication and Distribution، 1411 AH – 1991).

Ahmad، Abu 'Abdillaah Ahmad bin Muhammad bin Hamabal Ash-Shaybaani. "Musnad Al-Imaam Ahmad bin Hambal". Investigation: Shu'aib Al-Arnaout – 'Aadil Murshid، et al. Investigation: Dr. 'Abdullah bin 'Abdil Muhsin At-Turki. (1st ed.، Muassasah Ar-Risaalah، 1421 AH – 2001).

Al-Albaani، Abu 'Abdir Rahmaan Muhammad Naasiruddeen. "Da'eef Al-Jaami' As-Sageer wa Ziyaadaatihi".

Al-Albaani، Abu 'Abdir Rahmaan Muhammad Naasiruddeen. "Silsilah Al-Ahaadeeth As-Saheeha wa Shay min Fiqhihaa wa Fawaaidiha". (1st ed.، Maktabah Al-Ma'aarif for Publication and Distribution).

Al-Albaani، Naasiruddeen. "Irwaa Al-Ghaleel fee Takhreej Ahaadeeth Manaar As-Sabeel". (2nd ed.، Beirut: AL-MAktab Al-Islaami، 1405 AH – 1985).

Al-Aluusi، Shihaabuddeen Mahmud bin 'Abdillaah Al-Husaini. "Tafseer Al-Aluusi". (Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath).

Al-Bukhaari، Muhammad bin Isma'il Al-Ju'fi. "Al-Jaami' Al-Musnad As-Saheeh Al-Mukhtasar min Umuur Rasuulillaah –sallallaah 'alayhi wa sallam- wa Sunanihi wa Ayyaamihi (Saheeh Al-Bukhaari)". Investigation: Muhammad Zuhaer bin Naasir An-Naasir. (1st ed.، Daar Tawq An-Najaah، 1422 AH).

Al-Bukhaari، Muhammad bin Isma'il Al-Ju'fi. "At-Taareekh Al-Kabeer". (Hyderabad: Daairah Al-Ma'aarif Al-'Uthmaaniyyah).

Al-Baihaqi، Ahmad bin Al-Husain bin 'Ali. "Al-Madkal ila As-Sunan Al-Kubra". Investigation: Muhammad Diyaa-ur-Rahmaan Al-A'dhami. (Kuwait: Daar Al-Khulafaa lil Kitaab Al-Islaami).

Tirmidhi، Muhammad bin 'Isa bin Sawrah bin Musa. "Al-Jaami' Al-Kabeer، Sunan At-Tirmidhi". Investigation: Bashaar 'Awaad Ma'ruuf. (Beirut: Daar Al-Gharb Al-Islaami، 1998).

Al-Jarjaani، Abu Ahmad bin 'Adiyy. "Al-Kaamil fee Ad-Du'afaa". Investigation: 'Aadil Ahmad 'Abdul Mawjood – 'Ali Muhammad Mu'awwad. (1st ed.، Beirut: Daar Al-Kutub Al-'Ilmiyyah، 1418 AH – 1997).

Al-Jarjaani، 'Ali bin Muhammad bin 'Ali Az-Zayn Ash-Shareef. "At-Ta'reefaat". Investigation: A group of scholars، (1st ed.، Beirut: Daar Al-Kutub Al-'Ilmiyyah، 1403 AH -1983).

Al-Jassaas، Abu Bakr Ahmad bin 'Ali Ar-Raazi. "Ahkaam Al-Qur'aan". Correction: 'Abdus Salaam 'Ali Shaaheen. (Daar Al-Kutub Al-'Ilmiyyah).

Al-Humaydaan، Ibrahim bin Saalih. "Al-Iqnaa' wa At-Tahtheer Diraasatun Ta'seeliyyah Da'wiyyah". (Master's thesis، Faculty of Da'awah and Media in Imam Muhammad bin Sa'ud Islamic University).

Al-Khateeb Al-Bagdaadi، Abu Bakr Ahmad bin 'Ali bin Thaabit. "Al-Kifaayah fee 'Ilm Ar-Riwaayah". Investigation: Maahir Al-Fakhl. (1st ed.، Dammam: Daar Ibn Al-Jawzi، 1432 AH).

Al-Khateeb Al-Bagdaadi، Abu Bakr Ahmad bin 'Ali bin Thaabit. "Al-Kifaayah fee 'Ilm Ar-Riwaayah". Investigation: Maahir Al-Fakhl. (1st ed.، Dammam: Daar Ibn Al-Jawzi، 1432 AH).

Al-Khateeb Al-Bagdaadi، Abu Bakr Ahmad bin 'Ali bin Thaabit. "Al-Muttafiq wa Al-Muftariq". Investigation: Dr. Muhammad Saadiq Aydaan Al-Haamidi. (1st ed.، Damascus: Daar Al-Qaadiri for Printing and Publication and Distribution، 1417 AH – 1997).

Ad-Dahabi، Shamsuddeen Abu 'Abdillaah Muhammad. "Siyar A'laam An-Nubalaa". Investigation: A group of investigators under the supervision of Shu'aib Al-Arnaout. (3rd ed.، Beirut: Muassasah Ar-Risaalah، 1405 AH – 1985).

As-Sijistaani، Abu Daawuud Sulaiman bin Al-Ash'ath. "Sunan Abi Daawuud". Investigation: Muhammad Muhyiddeen 'Abdul Hameed. (Saidah – Beirut: Al-Maktabah Al-'Asriyyah).

Ash-Shaatibi، Ibrahim bin Musa Al-Garnaati. "Al-I'tisaam". Investigation: Saleem bin 'Eid Al-Hilaali، Daar Ibn 'Affaan. (1st ed.، Saudi Arabia: 1412 AH – 1992).

Ash-Sheeraazi، Abu Ishaq Ibrahim bin 'Ali. "At-Tabaqaat Al-Fuqahaa". Investogation: Ihasaan 'Abaas. (1st ed.، Beirut – Lebanon: Daar Ar-Raaid Al-'Arabi، 1970).

As-Safadi، Salaahuddeen Khaleel bin Abeek bin Abdullaah. "Al-Waafi bi Al-Wafiyyaat". Investigation: Ahmad Al-Arnaout and Turki Mustafa. (Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath، 1420 AH – 2000).

Al-Fayrouz Abaadi، Majduddeen Abu Taahir Muhammad bin Ya'quub. "Basaair Dawi A-Tamyeez". Investigation: Muhammad 'Ali An-Najaar. (Cairo: Supreme Council for Islamic Affairs).

Al-Fayyuumi، Ahmad bin Muhammad bin 'Ali Al-Hamawi، Abu Al-'Abaas. "Al-Misbaah Al-Muneer fee Ghareeb Ash-Sharh Al-Kabeer". (Beirut: Al-Maktabah Al-'Ilmiyyah).

Al-Qahtaani، Sa'eed bin 'Ali bin Wahf. "Kayifiyyah Da'watil 'Usaat Ila Allaah Ta'aala fee Dawh Al-Kitaab wa As-Sunnah". (Riyadh: Matba'ah Safeer).

Al-Qahtaani، Sa'eed bin 'Ali bin Wahf. "Al-Hikmah fee Ad-Da'wah Ila Allaah". (1st ed.، Saudi Arabia: Master's thesis at Imam Muhammad bin Sa'ud Islamic University، Ministry of Islamic Affairs، Endowment، Da'awah and Guidance، 1423 AH).

Al-Qurtubi، Abu 'Abdillaah Muhammad bin Ahmad. "Tafseer Al-Qurtubi". Investigation: Ahmad Al-Burduuni. (2nd ed.، Cairo: Daar Al-Kutub Al-Misriyyah، 1964).

Al-Qazweeni، Abu 'Abdillaah Muhammad bin Yazeed Ibn Maajah. "Tafseer Al-Qurtubi". Investigation: Muhammad Fuad 'Abdul Baaki. (Daar Ihyaa Al-Kutub Al-'Arabiyyah –Faisal 'Isa Al-Baabi Al-Halabi).

Al-Kafawi، Abu Al-Baqaa. "Al-Kulliyyaat". Investigation: 'Adnaan Darweish. (Beirut: Muassasah Ar-Risaalah). 

Al-Bakri، Muhammad 'Ali bin Muhammad 'Allaan. "Daleel Al-Faaliheen". Investigation: Khaleel Mahmuun Sheeha. (1st ed.، Beirut: Daar Al-Ma'rifah for Printing and Publication and Distribution، 1425 AH).

Al-Mizzi، Yusuf bin 'Abdir Rahmaan bin Yusuf (Abu Al-Hajjaaj). "Tahdeeb Al-Kamaal fee Asmaa Ar-Rijaal". Investigation: Bashaar 'Awaad Ma'ruuf. (1st ed.، Beirut: Muassasah Ar-Risaalah، 1980).

Muslim bin Al-Hajaaj Abu Al-Husain Al-Qushayri An-Naisaabuuri. "Al-Musnad As-Shaheeh Al-Muhtasar bi Naql Al-'Aql 'an Al-'Adl ila Rosuulil Laah –salla Allaah 'alayhi wa sallam- (Saheeh Muslim)". Investigation: Muhammad Fuad 'Abdul Baaki. (Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-'Arabi).

Al-Munaawi، Muhammad 'Abdir Rauf bin Taaj Al-'Aarifeen. "Fayd Al-Qadeer". (1st ed.، Cairo: Al-Maktabah At-Tijaariyyah، 1365 AH).

An-Nawawi، Yahya bin Sharaf. "Al-Adhkaar". (1st ed.، Daar Ibn Hazm for Printing and Publication، 1425 AH – 2004).

Al-Haythami، Abu Al-Hassan Nuuruddeen 'Ali bin Abi Bakr bin Sulaiman. "Majma' Az-Zawaaid wa Mamba' Al-Fawaaid". Investigation: Hussaamuddeen Al-Qudsi. (Cairo: Maktabah Al-Qudsi، 1414 AH – 1994).

Al-Yahsubi، Abu Al-Fadl Al-Qaadi 'Iyad bin Musa. "Tarteeb Al-Madaarik wa Taqreeb Al-Masaalik'. Investigation: Ibn Taaweet At-Tanji، 'Abdul Qaadir As-Sahraawi، Muhammad bin Shareefah، Sa'eed Ahmad A'raab. (1st ed.، Muhammadiyyah – Morocco: Matba'a Fudaalah).

Yahya bin Ma'een bin 'Awn Al-Bagdaadi. "Taareekh Ibn Ma'een –Riwaayah Ibn Mihriz". Investigation of the first volume: Muhammad Kaamil Al-Qusaar. (1st ed.، Arabic Language Council in Damascus، 1985).

The field، Abdul Rahman Hassan Hanbaka. "Arabic rhetoric is its foundations، sciences and arts." (1st floor، Dar Al-Qalam، Damascus، 1416 AH).