توافق القراءات القرآنيّة وأثره في الترجيح الإعرابيّ لدى الآلوسي (ت 1270هـ) في كتابه روح المعاني


The Agreement Between the Qur’anic Readings and Its Impact on Linguistic Weighting According to Al- ?l?s? (d. 1270 AH) in the Book R?? Al-M?’?n?

د. حسن بن إبراهيم بن محمد قابور

الكلمات مفتاحية: الكلمات المفتاحية: توافق القراءات، الترجيح الإعرابي.

بحث منشور

                                                                                                                             المستخلص

عُنيت هذه الدّراسة بواحدٍ من المرّجحات الإعرابيّة الذي لم ينل حظّه من الدّراسة، فيما يعلم الباحثُ، وإن كان قد ورد متناثرًا لدى المفسّرين في توجيههم آيات كتاب الله عز وجلّ، ذلكم المرجّح هو الاقتناع بتوافق القراءات القرآنيّة، ولا سيّما التّوافق من حيث المعنى، وقد كان من أكثر المفسّرين عنايةً بهذا المرجّح شهاب الدّين الآلوسي (ت1270ه)، فجمعت الأوجه الإعرابية التي كان توافق القراءات مرجّحًا فيها، ودرستها، عارضًا إياها على آراء النحويين والمفسرين، مقسمًا هذه الأوجه إلى توجيه المذكور وتوجيه المقدّر، ثمّ خلصتُ إلى عددٍ من النتائج أبرزها أنّ الآلوسيَّ كان ذا قناعة كبيرةٍ بتوافق القراءات في توجيهه آيات القرآن الكريم، ولم يتخلَّ عن هذه القناعة إلا في مواطن يسيرة، وأنّ غالب مقصود الآلوسيّ بتوافق القراءات كان توافق القراءات معنى.

الكلمات المفتاحية: توافق القراءات، الترجيح الإعرابي.


                                                                                                                          Abstract

This study focused on one of the factors for preponderance in grammar parsing which has not been given adequate study to best of the researcher’s knowledge, although it has been mentioned scattered places by the exegetes in their analysis of the verses of the Book of Allaah –the Most High-. This factor for preponderance is the agreement of the Qur’anic readings, and among the exegetes that gave attention to this factor most is Shih?budd?n Al-?l?s? (d. 1270 AH). The researcher compiled the ways of grammatical parsing where there the agreement of Qur’anic readings is the factor for preponderance, and they were studied, and subjected to the opinions of the grammarians and the exegetes, and these ways were divided into the analysis of the mentioned and the analysis of the presumed, then the researcher concluded with a number of findings, of which the most significant include that: Al-?l?s? gave a great attention to stating the agreement of readings in the analysis of the verses of the Glorious Qur’an, and that the prevalent intention of Al-?l?s? by agreement of readings is the agreement of the readings in meaning.


المصادر والمراجع

الآلوسي، أبو الفضل شهاب الدين، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، تحقيق ماهر حبوش وآخرين، دمشق: دار الرسالة العالمية، ط3، 1436هـ - 2015م.

الأخفش، سعيد بن مسعدة، معاني القرآن، دراسة وتحقيق د. عبد الأمير محمد أمين، بيروت: عالم الكتب، ط1، 1405ه 1985م.

الأزهريّ، خالد زين الدين بن عبد الله، التصريح بمضمون التّوضيح، تحقيق أ.د. عبد الفتاح بحيري إبراهيم، القاهرة: الزهراء للإعلام العربي، ط1 1418ه 1997م.

الأزهري، محمد بن أحمد، معاني القراءات، تحقيق د. عيد مصطفى درويش، ود. عوض بن حمد القوزي، الرياض: مركز البحوث بجامعة الملك سعود، ط1، 1412ه 1991م.

الأستراباذي، رضي الدين محمد بن الحسن، شرح الرضي على الكافية، تصحيح وتعليق يوسف حسن عمر.

الأصبهاني، الحسين بن أحمد بن مهران، المبسوط في القراءات العشر، تحقيق سبع حمزة حاكي، جدة: دار القبلة للثقافة، وبيروت: مؤسسة علوم القرآن، ط2، 1408ه 1988م.

الباقولي، جامع العلوم علي بن الحسين:

جواهر القرآن ونتائج الصنعة، تحقيق د. محمد أحمد الدالي، دمشق: دار القلم، ط1، 1440ه 2019م.

كشف المشكلات وإيضاح المعضلات، تحقيق د. محمد أحمد الدالي، دمشق: مطبعة المصباح (من مطبوعات مجمع اللغة العربية بدمشق) 1415ه 1995م.

ابن جبارة، أبو القاسم يوسف بن علي، الكامل في القراءات العشر والأربعين الزائدة عليها، تحقيق جمال بن السيد رفاعي، القاهرة: مؤسسة سما للنشر والتوزيع، ط1، 1428ه -2007م.

ابن الجزري، شمس الدين أبو الخير، النشر في القراءات في العشر، تحقيق علي محمد الضباع، بيروت: دار الفكر.

ابن جني، أبو الفتح عثمان، المحتسب في تبيين وجوه شواذّ القراءات والإيضاح عنها، تحقيق محمد عبد القادر عطا، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1419ه 1998م.

الحلبي، أحمد بن يوسف (السمين)، الدر المصون في علوم الكتاب المكنون، تحقيق د. أحمد الخراط، دمشق: دار القلم، ط2142،4ه 2003م.

أبو حيان الأندلسي، محمد بن يوسف، البحر المحيط، تحقيق الشيخ عاد عبد المجيد وآخرين، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1422ه 2001م.

ابن خالويه، أبو الفتح محمد بن أحمد، إعراب القراءات السبع وعللها، تحقيق د. عبد الرحمن العثيمين، القاهرة: مكتبة الخانجي، ط1، 1413ه- 1993م.

الرازي، فخر الدين، مفاتيح الغيب (التفسير الكبير)، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1421ه 2000م.

الزجّاج، أبو إسحاق إبراهيم بن السري، معاني القرآن وإعرابه، تحقيق د. عبد الفتاح شلبيّ، بيروت: عالم الكتب، ط1، 1408ه 1988م.

الزجاجي، أبو القاسم، اللامات، تحقيق مازن المبارك، بيروت: دار الصلاح، ط2، 1412ه 1992م.

الزركشي، بدر الدّين محمد بن عبد الله، البرهان في علوم القرآن، تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم، القاهرة: مكتبة دار التراث. 

الزّمخشريّ، أبو القاسم جار الله محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل، تحقيق محمد عبد السلام شاهين، بيروت: دار الكتب العلمية، ط4، 1427ه 2006م.

سيبويه، عمرو عثمان بن قنبر، كتاب سيبويه، تحقيق عبد السلام هارون، القاهرة: مكتبة الخانجي، ط3، 1408ه 1988م.

السيرافيّ، أبو سعيد الحسن بن عبد الله، شرح كتاب سيبويه، تحقيق د. عبد المعطي قلعجي، القاهرة: شركة القدس للنشر والتوزيع.

الشوكاني، محمد بن علي، فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية، تحقيق وتعليق سعيد محمد اللحام، بيروت: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، ط2، 1414ه 1993م.

الصاعدي، إبراهيم بن سالم، التوجيهات النحوية للقراءات الشاذة في الدر المصون للسمين الحلبي: عرضًا وتأصيلًا ومناقشة، المدينة المنورة: الجامعة الإسلاميةط1، 1431ه 2010م.

الطبريّ، محمد بن جرير، جامع البيان، بيروت: دار الفكر، 1405ه.

ابن عاشور، محمد الطاهر بن محمد، التحرير والتنوير، تونس: دار سحنون للنشر والتوزيع، 1997م.

ابن العربي، محمد بن عبد الله، أحكام القرآن، تحقيق محمد عبد القادر عطا، بيروت: دار الكتب العلمية، ط3، 1424ه -2003م.

الفارسيّ، أبو علي الحسن بن أحمد، الحجة للقراء السبعة، تحقيق بدر الدين قهوجي، بشير جويجاني، دمشق وبيروت: دار المأمون للتراث، ط2، 1413ه 1993م.

الفراء، أبو زكريا يحيى بن زياد، معاني القرآن، تحقيق محمد علي النجار، القاهرة: دار الكتب والوثائق القومية، ط2، 1422ه 20025م.

القيسي، مكي بن أبي طالب، مشكل إعراب القرآن، تحقيق د. حاتم صالح الضامن، بيروت: مؤسسة الرسالة، ط4، 1408ه 1988م.

ابن مالك، جمال محمد بن عبد الله، شرح التسهيل، تحقيق د. عبد الرحمن السيد، ود. محمد بدوي المختون، القاهرة: هجر للطباعة والنشر، ط1، 1410ه 1990م.

المبرد، محمد بن يزيد، المقتضب، تحقيق محمد عبد الخالق عضيمة، بيروت: عالم الكتب.

ابن مجاهد، السبعة في القراءات، تحقيق د. شوقي ضيف، القاهرة: دار المعارف، ط2، 1400ه.

ابن أبي مريم، نصر بن علي، الكتاب الموضح في وجوه القراءات وعللها، تحقيق ودراسة د. عمر حمدان الكبيسي، جدة: الجماعة الخيرية لتحفيظ القرآن الكريم، ط1، 1414ه -1993م

مكرم، عبد العال سالم، أثر القراءات القرآنية في الدراسات النحوية، الكويت: مؤسسة علي جراح الصباح.

الموزعي، محمد بن علي، مصابيح المغاني في حروف المعاني، دراسة وتحقيق د. عائض بن نافع العمري، القاهرة: دار المنار، ط1، 1414ه 1993م.

ناظر الجيش، محب الدين محمود بن يوسف، تمهيد القواعد بشرح تسهيل الفوائد، دراسة وتحقيق د. علي محمد فاخر وآخرين، القاهرة: دار السلام للطباعة والنشر، ط1، 1428ه 2007م.

النحاس، أبو جعفر أحمد بن محمد، إعراب القرآن، تحقيق د. زهير غازي زاهد، بيروت: عالم الكتب ومكتبة النهضة العربية، ط1، 1417ه 1996م.

النسفي، أبو البركات، مدارك التنزيل وحقائق التأويل، تحقيق يوسف علي بديوي، بيروت: دار الكلم الطيب، ط1، 149ه 1998م.

ابن هشام، جمال الدين عبد الله بن أحمد:

أوضح المسالك إلى ألفية ابن مالك، تحقيق محمد محيي الدين عبد الحميد، بيروت: المكتبة العصرية، 142ه 1999م.

مغني اللبيب عن كتب الأعاريب، تحقيق وشرح د. عبد اللطيف الخطيب، الكويت: المجلس الوطني للثقافة والفنون والآداب، ط1، 1421ه 2000م.

الهمذاني، المنتجب بن أبي العز، الكتاب الفريد في إعراب القرآن المجيد، تحقيق محمد نظام الدين الفتيح، المدينة المنورة: مكتبة دار الزمان، ط1، 1427ه 2006م.

الواحدي، أبو الحسن علي بن أحمد، التفسير البسيط، تحقيق د. محمد بن صالح الفوزان وآخرين، الرياض: شركة العبيكان للتعليم، ط2، 1439ه 2018م.


Bibliography

Al-Aaluusi, Abu Al-Fadl Shihaabudeen, “Ruuh Al-Ma’aani fi Tafseer Al-Qur’aan Al-‘Adheem”. Investigation: Maahir Habuus et al., (3rd ed., Damascus: Daar Al-Risaalah Al-‘Aalamiyyah, 1436 AH – 2015).

Al-Akhfash, Saeed bin Masada, Ma’aany Al-Qur’aan, a study and investigation by Dr. Abdul Amir Muhammad Amin, Beirut: ‘Aalam Al-Kutub, 1st Edition, 1405 AH - 1985 AD.

Al-Azhari, Khaalid Zainudeen bin ‘Abdillaah, “Al-Tasreeh bi Madmuun Al-Tawdeeh”. Investigation: Prof. ‘Abdul Fataah Buhayri Ibrahim. (1st ed., Cairo: Al-Zahraa for Arabic Publicity, 1418 AH – 1997).

Al-Azhari, Muhammad bin Ahmed, Ma’aany Al-Qiraa’aat, an investigation by Dr. Eid Mustafa Darwish, and Dr. Awad bin Hamad Al-Qawzi, Riyadh: Research Center at King Saud University, 1st edition, 1412 AH - 1991 AD.

Al-Astrabadhi, Radhi al-Din Muhammad ibn al-Hasan, Sharh Al-Radiy ‘alaa Al-Kaafiyyah, corrected and commentary: by Yusuf Hassan Omar.

Al-Asbhani, Al-Hussein bin Ahmed bin Mahran, Al-Mabsout fi Al-Qiraa’aat Al-‘Ashr, investigated by Seven Hamza Haki, Jeddah: Dar Al-Qiblah for Culture, and Beirut: The Qur’an Sciences Foundation, 2nd edition, 1408 AH - 1988 AD.

Al-Baaquuli, ‘Ali bin Al-Husayn:

Jawaahir Al-Qur’aan wa Nataaij Al-San’ah, investigation by: Dr. Muhammad Ahmad al-Dali, Damascus: Dar al-Qalam, 1st edition, 1440 AH - 2019 CE.

Kashf Al-Mushkilaat wa Eedooh Al-Mu’dalaat, Investigation: Dr. Muhammad Ahmad Al-Daali, Damascus: Al-Misbaah Press (from the publications of the Arabic Language Council, Damascus).

Ibn Jabara, Abu Al-Qasim Yusuf bin Ali, Al-Kamil fi Al-Qiraa’aat Al-‘Ashr wa Al-Arba’een, investigation by Jamal bin Al-Sayed Rifai, Cairo: Sama Foundation for Publishing and Distribution, 1st edition, 1428 AH-2007 AD.

Ibn al-Jazari, Shams al-Din Abu al-Khair, Al-Nashr fi Al-Qiraa’aat Al-‘Ashr, investigated by Ali Muhammad al-Dabaa', Beirut: Dar al-Fikr.

Ibn Jinni, Abu Al-Fath ‘Uthman, “Al-Muhtasib fi Tabyeen Wujuuh Shawaadh Al-Qiraa’aat wa Al-Eedooh ‘Anha”. Investigation: Muhammad ‘Abdul Qaadir ‘Ataa. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1419 AH – 1998).

Al-Halabi, Ahmed bin Youssef (Al-Sameen), Al-Durr Al-Masoon fi ‘Uloum Al-Kitaab Al-Maknoun, investigation by Dr. Ahmed Al-Kharrat, Damascus: Dar Al-Qalam, 2142, 4 AH - 2003 AD.

Ibn Khalawayh, Abu Al-Fath Muhammad bin Ahmad, I’raab Al-Qiraa’aat Al-Sab’ wa ‘Ilaliha, investigation by Dr. Abdul Rahman Al-Othaimeen, Cairo: Al-Khanji Library, 1st edition, 1413 AH - 1993 AD.

Al-Razi, Fakhr Al-Din, Mafateeh Al-Gayb (Al-Tafseer Al-Kabeer), Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiya, 1st edition, 1421 AH - 2000 AD.

Al-Zajjaaj, Abu Ishaq Ibrahim bin Al-Sarri, “Ma’aani Al-Qur’aan wa I’raabihi”. Investigation: Dr. ‘Abdul Fattaah Shalabi. (1st ed., Beirut: ‘Aalam Al-Kutub, 1408 AH – 1988).

Al-Zajaji, Abu Al-Qasim, Al-Laamaat, investigated by Mazen Al-Mubarak, Beirut: Dar Al-Salah, 2nd edition, 1412 AH - 1992 AD.

Al-Zarkashi, Badrudeen Muhammad bin ‘Abdillaah, “Al-Burhaan fi ‘Uluum Al-Qur’aan”. Investigation: Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim. (Cairo: Maktabah Daar Al-Turaath).

Al-Zamakshari, Abu Al-Qaasim Jaarullaah Mahmuud, “Al-Kashaaf ‘an Haqaaiq Gawaamid Al-Tanzeel wa ‘Uyuun Al-Aqaaweel fi Wujuuh Al-Tahweel”. Investigation: Muhammad ‘Abdul Salaam Shaaheen. (4th ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1427 AH – 2006).

Seebawayh, ‘Amr ‘Uthman bin Qunbur, “Kitaab Seebawayh”. Investigation: ‘Abdul Salam Haaroun. (3rd ed., Cairo: Maktabah Al-Khaanji, 1408 AH – 1988).

Al-Seeraafi, Abu Sa’eed Al-Hassan bin ‘Abdillaah, “Sharh Kitaab Seebawayh”. Investigation: Dr. Abdul Mu’ti Qal’aji. (Cairo: Al-Quds Company for Publication and Distribution).

Al-Shawkani, Muhammad bin Ali, Fath al-Qadeer, Al-Jaami’ Bayna Fannay Al-Riwaayah wa Al-Diraayah, investigation and commentary by: Saeed Muhammad al-Lahham, Beirut: Dar al-Fikr for printing, publishing and distribution, 2nd edition, 1414 AH - 1993 AD.

Al-Sa'idi, Ibrahim bin Salem, Grammatical Interpretations for the Odd Readings in Durr Al-Masun by Al-Sameen Al-Halabi: Presentation, Origination and Discussion, Al-Madinah Al-Munawwarah: The Islamic University, Volume 1, 1431 AH - 2010 AD.

Al-Tabari, Muhammad bin Jareer, “Jaami’ Al-Bayaan”. (Beirut: Daar Al-Fikr, 1405 AH).

Ibn ‘Aashour, Muhammad Al-Taahir bin Muhammad, “Al-Tahreer wa Al-Tanweer”. (Tunisia: Daar Suhnuun for Publication and Distribucation, 1997).

Ibn Al-‘Arabi, Muhammad bin ‘Abdillaah, “Ahkaam Al-Qur’aan”. Investigation: Muhammad ‘Abdul Qaadir ‘Ataa. (3rd ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1424 AH – 2003).

Al-Farsi, Abu Ali Al-Hassan bin Ahmed, Al-Hujjah lil Qurraa Al-Sab’a, investigation by: Badr Al-Din Kahwaji, Bashir Goujani, Damascus and Beirut: Dar Al-Ma'moun for Heritage, 2nd edition, 1413 AH - 1993 AD.

Al-Farra', Abu Zakariya Yahya bin Ziyad, Ma’aany Al-Qur'an, edited by: Muhammad Ali Al-Najjar, Cairo: Dar Al-Kutub and National Documents, 2nd edition, 1422 AH - 2025 AD.

Al-Farnawani, Hani Abdel-Maqsoud, On the Origins of the Syntax of the Qur’an (Arabic), Dammam, Al-Mutanabi Library, 2nd edition, 1439 AH - 2018 AD.

Al-Qaisi, Makki bin Abi Talib, Mushkil I’raab Al-Qur’an, investigation by: Dr. Hatem Salih Al-Damen, Beirut: Al-Resala Foundation, 4th edition, 1408 AH - 1988 AD.

Ibn Malik, Jamal Muhammad bin Abdullah, Sharh Al-Tasheel, investigation by Dr. Abdul Rahman Al-Sayed, and Dr. Muhammad Badawi al-Makhtoon, Cairo: Hajar for printing and publishing, 1st edition, 1410 AH - 1990 AD.

Al-Mubarrid, Muhammad bin Yazid, Al-Muqtadab, investigation by: Muhammad Abd al-Khaliq Azimah, Beirut: ‘Aalam Al-Kutub.

Ibn Mujahid, Al-Sab’a fi Al-Qiraa’aat, investigation by Dr. Shawqi Dhaif, Cairo: Dar Al-Maarif, 2nd edition, 1400 AH.

Ibn Abi Maryam, Nasr Bin Ali, Al-Kitaab Al-Muwaddih ma Wujuuh Al-Qiraa’aat wa ‘Ilaliha, investigation and study by: Dr. Omar Hamdan Al-Kubaisi, Jeddah: The Charitable Group for the Memorization of the Noble Qur’an, 1st edition, 1414 AH-1993 AD.

Makram, Abd Al-Aal Salem, The Impact of Quranic Readings on Syntactic Studies (Arabic), Kuwait: Ali Jarrah Al-Sabah Foundation.

Al-Muza'i, Muhammad bin Ali, Misbah Al-Ma’aany fi Huruuf Al-Ma’aany, a study and investigation by: Dr. Ayed bin Nafie Al-Omari, Cairo: Dar Al-Manar, 1st edition, 1414 AH - 1993 AD.

Nazir Al-Jaysh, Moheb El-Din Mahmoud Ben Youssef, Tamheed Al-Qawaa’id bi Sharh Tasheel Al-Fawaaid, Study and Investigation by: Dr. Ali Muhammad Fakher and others, Cairo: Dar Al-Salam for printing and publishing, 1st edition, 1428 AH - 2007 AD.

Al-Nahhas, Abu Jaafar Ahmed bin Muhammad, I’raab Al-Qur’aan, investigation by: Dr. Zuhair Ghazi Zahed, Beirut: The World of Books and the Arab Renaissance Library, 1st edition, 1417 AH - 1996 AD.

Al-Nasafi, Abu Al-Barakat, Madaarik Al-Tanzeel wa Haqaaqiq Al-Tahweel, investigation by Yusuf Ali Budaiwi, Beirut: Dar Al-Kalam Al-Tayyib, 1st edition, 149 AH - 1998 AD.

Ibn Hishaam, Jamaaludeen ‘Abdullaah bin Ahmad:

“Awdah Al-Masaalik Ilaa Alfiyyah Ibn Maalik”. Investigation: Muhammad Muhyiddeen ‘Abdul Hameed. (Beirut: Al-Maktabah Al-‘Asriyyah, 1429 – 1999).

“Sharh Shuduur Al-Dahab fi Ma’rifah Kalaam Al-‘Arab”. Cared for by: Muhammad Abu Al-Fadl ‘Aashuur. (1st ed., Beirut: Daar Ihyaa Al-Turaath Al-‘Arabi, 1422 AH – 2001).

Al-Hamadaani, Al-Muntakhab bin Abi Al-‘Izz, “Al-Kitaab Al-Fareeb fi I’raab Al-Qur’aan Al-Majeed”. Investigation: Muhammad Nidhaamudeen Al-Fateeh. (1st ed., Madinah: Maktabah Daar Al-Zamaan, 1427 AH – 2006).

Al-Waahidi, Abu Al-Hassan ‘Ali bin Ahmad, “Al-Tafseer Al-Baseet”. Investigation: Dr. Muhammad bin Saalih Al-Fawzaan et al., (2nd ed., Riyadh: Sharikah Al-Obeikan lil Ta’leem, 1439 AH – 2018).