الحذف المشكل للحروف في شعر المتنبي (دراسة تركيبية دلالية)


The Problematic Deletion of the Letters in al-Mutanabb?’s Poetry: Structural Semantic Study

 

, ,

د., عبد الهادي بن مداوي بن أحمد آل مهدي

الكلمات مفتاحية: حذف، الحرف، المشكل، المتنبي، تركيبية، دلالية.

بحث منشور

المستخلص

هذا البحث بعنوان: "الحذف المشكل للحروف في شعر المتنبي (دراسة تركيبية دلالية)"، إذ يقوم على جمع بعض الأبيات للمتنبي التي فيها حذف الحرف، ولكن المقصود بالحذف ليس الحذف الطبيعي كالنون من المضاف أو الكلمات المنصوبة أو المجزومة بحذف الحرف، بل المقصود الحذف المشكل، المخالف في ظاهره للقاعدة، أو الذي فيه خلاف نحوي، ثم دراسة هذا الحذف ومسوغاته إن وجدت، وأثر ذلك على المعنى، ثم بيان سبب قول المتنبي به.

وحذف الحرف في هذا البحث يشمل حروف المباني وحروف المعاني، ولهذا فقد جعلت البحث في مبحثين، الأول: حذف حروف المباني، والثاني: حذف حروف المعاني.

Abstract

This study looks at a collection of some verses of said by al-Mutanabb? in which the Arabic letter was deleted. But this deletion does not mean the regular deletion such as the N?n from the genitive, the accusative case and the conformation of the word (tashkeel) by deleting the letter, but rather the diacritic deletion, which is apparently contrary to the grammar rule. The study, then, will examine this deletion and its justifications, and its impact on the meaning, then explaining why al-Mutanabb? adopted it. 

The deletion of the Arabic letter in this study includes the normal alphabet letters and meanings letters (prepositions). The study will divide into two sections: deletion of normal alphabet letters, and the deletion of the meaning letters.

Key words: deletion- letter - al-Mutanabb? - synthetic-semantic.


 

المصادر والمراجع

الأخطل، ديوانه تحقيق: مهدي محمد ناصر الدين، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط2، 1994م.

الأزهري، محمد بن أحمد، معاني القراءات، الناشر: مركز البحوث في كلية الآداب - جامعة الملك سعود، المملكة العربية السعودية، ط1، 1412هـ.

الأشموني، علي بن محمد، شرح الأشموني على ألفية ابن مالك، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، لبنان، ط1، 1419هـ.

الأصفهاني، عبد الله بن عبد الرحمن، الواضح في مشكلات شعر المتنبي، د.ط، د.ت، المكتبة الشاملة.

الإفليلي، إبراهيم بن محمد، شرح معاني شعر المتنبي، تحقيق: مصطفى عليان، مؤسسة الرسالة، بيروت، لبنان، ط:1، 1992م.

الألوسي، محمود، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني، الناشر: دار إحياء التراث العربي، بيروت، د.ط، د.ت، 1/ 164.

امرؤ القيس، ديوان امرئ القيس، تحقيق: عبد الرحمن المصطاوي، دار المعرفة، بيروت، لبنان، ط2، 2004م.

الأنباري، عبد الرحمن بن محمد، الإنصاف في مسائل الخلاف بين النحويين: البصريين والكوفيين، الناشر: المكتبة العصرية، ط1، 1424هـ.

البعيمي، إبراهيم بن سليمان، المنصوب على نزع الخافض في القرآن، الناشر: الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة، العدد: 116، 1422هـ.

البغدادي، عبد القادر، خزانة الأدب ولب لباب لسان العرب، تحقيق وشرح: عبد السلام محمد هارون، الناشر: مكتبة الخانجي، القاهرة، ط4، 1418هـ.

التنيسي، الحسن بن علي، المنصف للسارق والمسروق منه، تحقيق: عمر خليفة إدريس، الناشر: جامعة قات يونس، بنغازي، ط1، 1994م.

الثعالبي، عبد الملك بن محمد، أبو الطيب المتنبي وما له وما عليه، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، الناشر: مكتبة الحسين التجارية، القاهرة، د.ط، د.ت.

الجرجاني، علي بن عبد العزيز، الوساطة بين المتنبي وخصومه، تحقيق وشرح: محمد أبو الفضل إبراهيم، علي محمد البجاوي، الناشر: مطبعة عيسى البابي الحلبي، القاهرة، د.ت.

ابن حمدون، محمد بن الحسن، التذكرة الحمدونية، الناشر: دار صادر، بيروت، ط1، 1417هـ.

ابن جني، أبو الفتح عثمان:

الخصائص، تحقيق: محمد علي النجار، الناشر: عالم الكتب، بيروت، د.ط، د.ت.

سر صناعة الإعراب، الناشر: دار القلم، دمشق، ط1، 1985م.

اللمع في العربية، تحقيق: فائز فارس، الناشر: دار الكتب الثقافية، الكويت، 1972م.

المحتسب في تبيين وجوه شواذ القراءات والإيضاح عنها، الناشر: وزارة الأوقاف-المجلس الأعلى للشئون الإسلامية، ط1، 1420هـ.

المنصف شرح كتاب التصريف لأبي عثمان المازني، الناشر: دار إحياء التراث القديم، ط1، 1373هـ.

ابن الحاجب، عثمان بن عمر:

أمالي ابن الحاجب، دراسة وتحقيق: د. فخر صالح سليمان قدارة، الناشر: دار عمار - الأردن، دار الجيل بيروت، 1409هـ، د.ط.

 الكافية في علم النحو، تحقيق: صالح عبد العظيم الشاعر، الناشر: مكتبة الآداب، القاهرة، ط1، 2010م.

أبو حيان، محمد بن يوسف:

ارتشاف الضرب من لسان العرب، تحقيق وشرح ودراسة: رجب عثمان محمد، مراجعة: رمضان عبد التواب، الناشر: مكتبة الخانجي بالقاهرة، ط1، 1418هـ، 1/ 254.

التذييل والتكميل في شرح كتاب التسهيل، تحقيق: حسن هنداوي، الناشر: دار القلم - دمشق (من 1 إلى 5)، وباقي الأجزاء: دار كنوز إشبيليا، ط1.

ابن خالويه، الحسين بن أحمد، كتاب إعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم، الناشر: مطبعة دار الكتب المصرية، د.ط، 1360هـ.

الرضي، شرح الرضي على كافية ابن الحاجب، موقع يعسوب.

الزجاج، إبراهيم بن السري، معاني القرآن وإعرابه، تحقيق: عبد الجليل عبده شلبي، الناشر: عالم الكتب، بيروت، ط1، 1408هـ.

الزمخشري، محمود بن عمرو:

الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، الناشر: دار الكتاب العربي، بيروت، ط3، 1407هـ.

المفصل في صنعة الإعراب، تحقيق: علي بو ملحم، الناشر: مكتبة الهلال، بيروت، ط1، 1993م.

زهير بن أبي سلمى، ديوان زهير بن أبي سلمى، تحقيق: علي حسن فاعور، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط1، 1988م.

الزوزني، محمد بن الحسن، قشر الفسر، تحقيق: عبد العزيز المانع، الناشر: مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الإسلامية، الرياض، ط1، 1427هـ، 1/ 59.

ابن السراج، محمد بن سهل، الأصول في النحو، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، ط3، 1988م.

السمين الحلبي، أحمد بن يوسف، الدر المصون في علوم الكتاب المكنون، تحقيق: أحمد محمد الخراط، الناشر: دار القلم، دمشق.

سيبويه، عمرو بن عثمان، الكتاب، تحقيق: عبد السلام هارون، الناشر: مكتبة الخانجي، القاهرة، ط3، 1408هـ.

السيرافي، الحسن بن عبد الله، شرح كتاب سيبويه، تحقيق: أحمد حسن مهدلي، علي سيد علي، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط1، 2008م.

السيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر، الإتقان في علوم القرآن، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، الناشر: الهيئة المصرية العامة للكتاب، ط1، 1394هـ.

ابن الشجري، هبة الله بن علي، أمالي ابن الشجري: تحقيق: محمود محمد الطناحي، مكتبة الخانجي، القاهرة، ط:1، 1991م.

شوقي ضيف، الفن ومذاهبه في الشعر العربي، الناشر: دار المعارف، مصر، ط12، د.ت.

الصبان، محمد بن علي، حاشية الصبان على شرح الأشمونى لألفية ابن مالك، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، لبنان، ط1، 1417هـ.

طرفة بن العبد، ديوان طرفة بن العبد، تحقيق: مهدي محمد ناصر، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط:3، 2002م.

ابن عاشور، محمد الطاهر، التحرير والتنوير، الناشر: الدار التونسية للنشر، تونس، 1984م، د.ط.

ابن عبد ربه، العقد الفريد، لابن عبد ربه، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط: 1، 1404 هـ.

عبيد الأبرص، ديوانه، تحقيق: أحمد عدرة، دار الكتاب العربي، بيروت، لبنان، ط1، 1994م.

أبو عبيدة، معمر بن المثنى، مجاز القرآن، تحقيق: محمد فواد سزگين، الناشر: مكتبة الخانجى، القاهرة، ط1، 1381هـ.

ابن عصفور، علي بن مؤمن:

ضرائر الشعر لابن عصفور: تحقيق: السيد إبراهيم محمد، دار الأندلس للنشر والتوزيع، القاهرة، ط1، د.ت.

ضرائر الشعر، تحقيق: السيد إبراهيم محمد، الناشر: دار الأندلس للطباعة والنشر والتوزيع، ط1، 1980م.

ابن عطية، عبد الحق غالب، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، تحقيق: عبد السلام عبد الشافي محمد، الناشر: دار الكتب العلمية، لبنان، 1413هـ.

العكبري، عبد الله بن الحسين:

التبيين عن مذاهب النحويين البصريين والكوفيين، تحقيق: عبد الرحمن العثيمين، الناشر: دار الغرب الإسلامي، ط1، 1406هـ.

شرح ديوان المتنبي، تحقيق: مصطفى السقا، إبراهيم الإبياري وعبد الحفيظ شلبي، دار الفكر، بيروت، لبنان، ط:1، 2003م.

اللباب في علل البناء والإعراب، تحقيق: غازي مختار طليمات، الناشر: دار الفكر، دمشق، ط1، 1995م.

أبو علي الفارسي، الحسن بن أحمد، التعليقة على كتاب سيبويه، تحقيق: عوض القوزي، ط1، 1410هـ.

الفراء، يحيى بن زياد، معاني القرآن، تحقيق: أحمد يوسف النجاتي، محمد علي النجار، عبد الفتاح إسماعيل الشلبي، الناشر: دار المصرية للتأليف والترجمة، مصر، ط1، د.ت.

الفراهيدي، الخليل بن أحمد، الجمل في النحو، تحقيق: فخر الدين قباوة، ط5، 1416هـ.

ابن فورجة، محمد بن حمد، الفتح على أبي الفتح، تحقيق: عبد الكريم الدجيلي ، دار الشؤون الثقافية العامة، بغداد، العراق، ط2، 1987م.

ابن قتيبة، عبد الله بن مسلم، تأويل مشكل القرآن، إبراهيم شمس الدين، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان.

القيرواني، الحسن بن رشيق، العمدة في محاسن الشعر ونقده، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، دار الجيل، بيروت، لبنان، ط5، 1981م.

قيس بن الخطيم، ديوانه: تحقيق: ناصر الدين الأسد، دار صادر، بيروت، لبنان، د.ت.

ابن مالك، محمد بن عبد الله:

شرح الكافية الشافية لابن مالك، دراسة وتحقيق: عبد المنعم أحمد هريدي، الناشر: جامعة أم القرى مركز البحث العلمي وإحياء التراث الإسلامي كلية الشريعة والدراسات الإسلامية مكة المكرمة، ط1، 1402هـ.

شرح تسهيل الفوائد، تحقيق: عبد الرحمن السيد ومحمد بدوي المختون، الناشر: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، ط1، 1410هـ.

المبرد، محمد بن يزيد، المقتضب، تحقيق: محمد عبد الخالق عظيمة، الناشر: عالم الكتب، بيروت.

المرادي، حسن بن قاسم، الجنى الداني في حروف المعاني، تحقيق: فخر الدين قباوة ومحمد نديم فاضل، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط1، 1413هـ.

المتلمس الضبعي، ديوانه: تحقيق حسن كامل الصيرفي، معهد المخطوطات العربية، القاهرة، ط1، 1970م.

أبو المرشد المعري، تفسير أبيات المعاني من شعر أبي الطيب المتنبي، موقع الوراق، http://www.alwarraq.com.

المعري، أحمد بن عبد الله:

اللامع العزيزي شرح ديوان المتنبي، تحقيق: محمد سعيد المولوي، مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الإسلامية، ط1، 2008م.

معجز أحمد (شرح ديوان المتنبي)، تحقيق عبد المجيد دياب، دار المعارف، القاهرة، ط2، 1992م.

المهلبي، أحمد بن علي، المآخذ على شراح ديوان المتنبي، تحقيق: عبد العزيز بن ناصر المانع، مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الإسلامية، الرياض، ط:2، 2003م.

هارون، عبد السلام محمد،كناشة النوادر، الناشر: مكتبة الخانجي، ط1، 1405هـ.

ابن هشام، عبد الله بن يوسف:

أوضح المسالك إلى ألفية ابن مالك، دراسة وتحقيق: يوسف الشيخ محمد البقاعي، الناشر: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، د.ط، د.ت.

مغني اللبيب عن كتب الأعاريب، تحقيق، مازن المبارك، الناشر: دار الفكر، بيروت، ط6، 1985م.

الواحدي، علي بن أحمد:

التفسير البسيط، أصل تحقيقه في (15) رسالة دكتوراة بجامعة الإمام محمد بن سعود، ثم قامت لجنة علمية من الجامعة بسبكه وتنسيقه، الناشر: عمادة البحث العلمي - جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، ط1، 1430هـ.

شرح ديوان المتنبي، د.ط، د.ت، المكتبة الشاملة.

ابن يعيش، يعيش بن علي، شرح المفصل للزمخشري، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط1، 1422هـ.



Bibliography

Al-Akhtal, Deewaanihi, Investigation: Mahdi Muhammad Naasiruddeen, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut, Lebanon, 2nd ed., 1994.

Al-Azhari, muhamad bin 'ahmadu, maeani alqira'ati, alnaashir: markaz albuhuth fi kuliyat aladab - jamieat almalik saeud, almamlakat alearabiat alsaeudiati, 1st ed., 1412 AH.

Al-Ashmuni, ealiun bin muhamadi, sharah al'ashmuniu ealaa 'alfiat abn malk, alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut, lubnan, 1st ed., 1419 AH. 

Al-Asfahani, Abdullaah bin Abd alrahman, alwadih fi mushkilat shier almutanabi, du.ta, da.ti, almaktabat alshaamilati. 

Al-Iflili, Ibrahim bin muhamadi, sharh maeani shier almutanabi, tahqiqa: mustafaa ealyan, muasasat alrisalati, Beirut, lubnan, 1st ed., 1992.

Al'alusi, mahmud, ruh almaeani fi tafsir alquran aleazim walsabe almathani, alnaashir : dar 'iihya' alturath alearabi, Beirut.

Al-Anbari, Abdur Rahman bin muhamad, al-Insaf fi masayil alkhilaf bayn alnahwiiyna: albasariiyn walkufiiyn, alnaashir: almaktabat aleasriati, 1st ed., 1424 AH.

Albaeimi, Ibrahim bin sulayman, almansub ealaa naze alkhafid fi alqurani, alnaashir: aljamieat al'iislamiat bialmadinat almunawarati, aleadadu: 116, 1422 AH. 

Albaghdadi, Abd alqadir, khizanat al'adab walab libab lisan alearabi, tahqiq washarha: Abd alsalam muhamad harun, alnaashir: maktabat alkhanji, alqahirati, 4th ed., 1418 AH. 

Altinisi, alhasan bin eulay, almunsif lilsaariq walmasruq minhu, tahqiqu: eumar khalifat 'iidris, alnaashir: jamieat qat yunis, Benghazi, 1st ed., 1994. 

Althaealibi, eabd almalik bin muhamad, 'abu altayib almutanabiy wama lah wama ealayhi, tahqiqu: muhamad muhyi aldiyn eabd alhamid, alnaashir: maktabat alhusayn altijariatu, alqahirat, du.ta, da.t. 

Aljirjani, eali bin eabd aleaziza, alwisatat bayn almutanabiy wakhusumihi, tahqiq washarha: muhamad 'abu alfadl 'iibrahim, eali muhamad albijawi, alnaashir: matbaeat eisaa albabi alhalabi, alqahirati, da.t. 

Abn jini, 'abu alfath euthman: alkhasayisi, tahqiq : muhamad ealii alnajaar, alnaashir : ealim alkutab, bayrut, du.ti, di.t. 

Siru sinaeat al'iierabi, alnaashir : dar alqalami, dimashqa, 1st ed., 1985. 

Allamae fi alearabiati, tahqiq : fayiz faris, alnaashir : dar alkutub althaqafiati, alkuayti, 1972. 

Almuhtasib fi tabyin wujuh shawadhi alqira'at wal'iidah eanha, alnaashir: wizarat al'awqaf-almajlis al'aelaa lilshuyuwn al'iislamiati, 1st ed., 1420 AH. 

Almunsif sharh kitab altasrif li'abi euthman almazni, alnaashir: dar 'iihya' alturath alqadimi, 1st ed., 1373 AH. 

Abn alhajibi, euthman bn eumri: 'amaliun aibn alhajibi, dirasat watahqiqu: du. fakhr salih sulayman qadaratu, alnaashir: dar eamaar - al'urdun, dar aljil - bayrut, 1409 AH, du.ti. 

Alkafiat fi eilm alnuhu, tahqiqu: salih eabd aleazim alshaaeiri, alnaashir: maktabat aladab, alqahiratu, 1st ed., 2010. 

Abu hayan, muhamad bin yusuf: artishaf aldarb min lisan alearabi, tahqiq washarh wadirasatu: rajab euthman muhamadu, murajaeata: ramadan eabd altawabi, alnaashir: maktabat alkhanji bialqahirati, 1st ed., 1418, 1/ 254. 

Altadhyil waltakmil fi sharh kitab altashili, tahqiqu: hasan hindawi, alnaashir: dar alqalam - dimashq (min 1 'iilaa 5), wabaqi al'ajza'i: dar kunuz 'iishbilya, ta1. 

Aibn khaluayhi, alhusayn bin 'ahmada, kitab 'iierab thalathin suratan min alquran alkarim, alnaashir: matbaeat dar alkutub almisriati, du.ti, 1360 AH. 

Alradi, sharh alradii ealaa kafiat abn alhajibi, mawqie yaesub. 

Alzujaji, 'iibrahim bin alsiri, maeani alquran wa'iierabuhu, tahqiqu: eabd aljalil eabduh shalbi, alnaashir: ealim alkutab, bayrut, 1st ed., 1408 AH. 

Alzumakhshari, mahmud bin eamrw: alkashaf ean haqayiq ghawamid altanzilu, alnaashir: dar alkitaab alearabii, bayrut, 3rd ed., 1407 AH. 

Almufasal fi saneat al'iierabi, tahqiqu: eali bu malham, alnaashir: maktabat alhilal, bayrut, 1st ed., 1993. 

Alzuwzani, muhamad bin alhasani, qashshr alfusr, tahqiqu: eabd aleaziz almaniei, alnaashir: markaz almalik faysal lilbuhuth waldirasat al'iislamiati, alrayad, 1st ed., 1427 AH, 1/ 59. 

Aibn alsaraji, muhamad bin sahla, al'usul fi alnuhuw, alnaashir : muasasat alrisalati, bayrut, 3rd ed., 1988. 

Alsamin alhalbi, 'ahmad bin yusif, aldiri almasun fi eulum alkitaab almaknuna, tahqiqu: 'ahmad muhamad alkharati, alnaashir: dar alqalami, dimashqu. 

Sibwyhi, eamru bin euthman, alkitabi, tahqiqu: eabd alsalam harun, alnaashir: maktabat alkhanji, alqahirati, 3rd ed., 1408 AH. 

Alsiyrafi, alhasan bin eabd allah, sharh kitab sibwyhi, tahqiqu: 'ahmad hasan mahdili, eali sayid eulay, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 1st ed., 2008. 

Alsuyuti, eabd alrahman bin 'abi bakr, al'iitqan fi eulum alqurani, tahqiqu: muhamad 'abu alfadl 'iibrahim, alnaashir : alhayyat almisriat aleamat lilkitabi, 1st ed., 1394 AH. 

Abn alshajari, hibat allh bin eulay, 'amaliun abn alshajari: tahqiqu: mahmud muhamad altanahi, maktabat alkhanji, alqahirati, 1st ed., 1991. 

Shawqi dayfa, alfani wamadhahibuh fi alshier alearabii, alnaashir: dar almaearifi, masr, 12th ed., da.t. 

Alsabaan, muhamad bin eulay, hashiat alsabaan ealaa sharh al'ashmunaa li'alfiat abn malk, alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut, lubnan, 1st ed., 1417 AH. 

Abn eashur, muhamad altaahir, altahrir waltanwiru, alnaashir : aldaar altuwnusiat lilnashri, tunis, 1984 AH, du.ti, 10/ 259. '

Abu eubaydata, mueamar bin almuthanaa, majaz alqurani, tahqiqu: muhamad fawad sazgyn, alnaashir: maktabat alkhanjaa, alqahirati, 1st ed., 1381 AH. 

Abn eusfura, ealiin bin muman: darayir alshier liabn eusfuri: tahqiqu: alsayid 'iibrahim muhamad , dar al'andalus lilnashr waltawzie , alqahiratu, 1st ed., da.t. 

Darayir alshaera, tahqiqu: alsayid 'iibrahim muhamadu, alnaashir: dar al'andalus liltibaeat walnashr waltawziei, 1st ed., 1980. 

Aibn eatiat, eabd alhaqi ghalibu, almuharir alwajiz fi tafsir alkitaab aleaziza, tahqiq : eabd alsalam eabd alshaafi muhamad, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, lubnan, 1413 AH. 

Aleakbiri, eabd allh bin alhusayn: altabyin ean madhahib alnahawiiyn albasariiyn walkufiiyn, tahqiqu: eabd alrahman aleuthaymin, alnaashir: dar algharb al'iislami, 1st ed., 1406 AH. 

Sharah diwan almutanabi, tahqiq : mustafaa alsaqaa, 'iibrahim al'iibyari w eabd alhafiz shilabi, dar alfikri, bayrut, lubnan , 1st ed. , 2003. 

Allibab fi eilal albina' wal'iierabi, tahqiq : ghazi mukhtar talaymatin, alnaashir : dar alfikri, dimashqa, 1st ed., 1995. 

Abu eali alfarisi, alhasan bin 'ahmadu, altaeliqat ealaa kitab sibwyhi, tahqiqu: eiwad alqawzi, 1st ed., 1410 AH. 

Alfara'i, yahyaa bin ziad, maeani alqurani, tahqiqu: 'ahmad yusif alnajati, muhamad eali alnajaar, eabd alfataah 'iismaeil alshalbi, alnaashir: dar almisriat liltaalif waltarjamati, misr

Alfarahidi, alkhalil bn 'ahmadu, aljamal fi alnuhu, tahqiqu: fakhr aldiyn qabawatu, 5th ed., 1416 AH. 

Aibn furjata, muhamad bin hamd, alfath ealaa 'abi alfath, tahqiqu: eabd alkarim aldijili , dar alshuwuwn althaqafiat aleamati, baghdad, aleiraqi, 2nd ed., 1987. 

Abn qutaybata, eabd allh bin muslami, tawil mushkil alqurani, 'iibrahim shams aldiyn, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan. 

Alqayrawani, alhasan bin rashiqi, aleumdat fi mahasin alshier wanaqdihi, tahqiqu: muhamad muhyi aldiyn eabd alhamidi, dar aljili, birut, lubnan, 5th ed., 1981. 

Abn malik, muhamad bin eabd allah: sharh alkafiat alshaafiat liabn malk, dirasat watahqiq : eabd almuneim 'ahmad hiraydi, alnaashir : jamieat 'umi alquraa markaz albahth aleilmii wa'iihya' alturath al'iislamii kuliyat alsharieat waldirasat al'iislamiat makat almukaramat, 1st ed., 1402 AH. 

Sharh tashil alfawayida, tahqiqu: eabd alrahman alsayid wamuhamad badawi almakhtuni, alnaashir: hajr liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielani, ta1, 1410h. 

Almubardi, muhamad bin yazidi, almuqtadab, tahqiqa: muhamad eabd alkhaliq eazimatu, alnaashir: ealim alkutab, bayrut. 

Almuradi, hasan bin qasama, aljinaa aldaanii fi huruf almaeani, tahqiqu: fakhr aldiyn qabawat wamuhamad nadim fadil, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 1st ed., 1413 AH. 

Abu almurshid almaeri, tafsir 'abyat almaeani min shier 'abi altayib almutanabi, mawqie alwaraqi, http://www.alwarraq.com. 

Almaeri, 'ahmad bin eabd allah: allaamie aleaziziu sharh diwan almutanabi, tahqiqa: muhamad saeid almulawi, markaz almalik faysal lilbuhuth waldirasat al'iislamiati, 1st ed., 2008. 

Muejiz 'ahmad (shrah diwan almutanabi), tahqiq eabd almajid diab , dar almaearifi, alqahirati, 2nd ed., 1992. 

Almuhlabi, 'ahmad bin eulay, almakhidh ealaa shirah diwan almutanabi, tahqiqu: eabd aleaziz bin nasir almanae, markaz almalik faysal lilbuhuth waldirasat al'iislamiati, alriyad , 2nd ed., 2003. 

Harun, eabd alsalam muhamad,kinashat alnawadar, alnaashir: maktabat alkhanji, 1st ed., 1405 AH. 

Abn hishami, eabd allh bin yusuf: 'awdah almasalik 'iilaa 'alfiat aibn malk, dirasat watahqiqu: yusif alshaykh muhamad albiqaeii, alnaashir: dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei, du.ti, di.t. 

Mughaniy allabib ean kutub al'aearib, tahqiqu, mazin almubaraki, alnaashir : dar alfikri, bayrut, 6th ed., 1985. 

Alwahidi, eali bin 'ahmadu: altafsir albasiti, 'asl tahqiqih fi (15) risalat dukturat bijamieat al'iimam muhamad bin saeud, thuma qamat lajnat eilmiat min aljamieat bisabkih watansiqihi, alnaashir: eimadat albahth aleilmii - jamieat al'iimam muhamad bn sueud al'iislamiati, 1st ed., 1430 AH. 

Sharah diwan almutanabi, du.ta, da.ti, almaktabat alshaamilati. aibn yaeishu, yaeish bin eulay, sharah almufasal lilzumakhshiri, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 1st ed., 1422 AH.