صيغ جموع التكسير في العربية بين تكامل النظام والثراء الدلالي دراسة صرفية دلالية على آيات القرآن الكريم

The Forms of Broken Plural in Arabic between the Integration of System and Semantic Enrichness A Semantic & Morphological study on the verses of the Noble Qur’an

د., سعيد بن محمد بن عيضة العمري

الكلمات مفتاحية: البنية، جموع التكسير، الثراء، الدلالة، القرآن الكريم، النظام.

بحث منشور

                                                                                                                                                          المستخلص:

أكد البحث، الذي جاء بعنوان: (صيغ جموع التكسير في العربية بين تكامل النظام والثراء الدلالي: دراسة صرفية دلالية على آيات القرآن الكريم) أهمية صيغ جموع التكسير المختلفة في تركيب الجملة، وأن تنوع الصيغ جاء قصد الدقة في الدلالة على المعاني المختلفة، وبيان بطلان الدعاوى التي تنادي بتجريد الصرف من صيغ جموع التكسير المختلفة، والرد على من ادعى من الصرفيين افتقاد وجاهة تقسيمها إلى جموع للقلة وأخرى للكثرة. وأن جموع التكسير سمة من سمات العربية، ونظام متكامل ومصدر من مصادر الثراء اللغوي والدلالي، ومظهر من مظاهر السعة الوظيفية للعربية، الذي انفردت به عن اللغات الأخرى. وقد اتبع البحث منهج التحليل الوصفي بأدواته وركائزه، تطبيقا على آيات القرآن الكريم، مسجلا في نهايته النتائج التى توصل إليها، ومن أهمها:

- أن جموع التكسير - على اختلاف صيغها - لها مكانة مهمة في معنى الجملة والتركيب اللغوي، ولا تنوب إحداها عن غيرها من صيغ جموع التكسير كما زعم بعض الباحثين.

- أن تنوع جموع التكسير مظهر من مظاهر الثراء الدلالي في العربية، فعن طريقها يجد الناظم والناثر مايناسبه لبناء نصه، فهي حالة تمثل نشاطا للبنية.

- لنا الحق في أن نقيس ما نحتاجه من غير العربية من الألفاظ المولدة على صيغ جموع التكسير، التي استقصاها القدماء، وفق قواعد الضبط العربي، وما وافق النظام اللغوي العربي.

- أن نظام كل لغة نابع من اللغة ذاتها ومقوماتها وخصائصها، وليس بالمقارنة بغيرها.

      وأوصى الباحث في نهاية البحث الباحثين بالإقبال على صيغ جموع التكسير ودراستها دراسة واعية، تكشف أبعاد توظيفها وفاعلية استخدامها؛ فهي مجال خصب للدراسة، والتجلية بكشف جماليات البنية الصرفية وتنوعها، ورفض التسليم بالمقولة التي تقول إن أغلبها خارج عن القياس.

الكلمات المفتاحية: البنية، جموع التكسير، الثراء، الدلالة، القرآن الكريم، النظام.

                                                                                                                                                            Abstract:

The research, which was titled: "The Forms of Broken Plural in Arabic between the Integration of System and Semantic Enrichness: A Semantic & Morphological study on the verses of the Noble Qur’an" confirmed the importance of different Forms of  Broken Plural in the syntax of the sentence, and that the diversity of the formulas was intended to be accurate in indicating the different meanings, and to explain the invalidity of the lawsuits calling for stripping the exchange of the formulas of the different fracturing groups, and the response to those who claim from the exchange groups lack of relevance Divide it into the multitudes for the few and the other for the many. And that the breaking masses are a feature of Arabic, an integrated system and a source of linguistic and semantic richness, and an aspect of the functional capacity of Arabic, which is unique to it from other languages. The research followed the descriptive analysis method with its tools and pillars, applying it to the verses of the Noble Qur’an, recording at the end of the results it reached. The different types of deconstructions has an important place in the meaning of the sentence and the linguistic structure, and none of them is a substitute for the other, as some researchers claim. - That the diversity of the taksir groups is a manifestation of the semantic richness in Arabic, because through it the organizer and the prose find what is suitable for the construction of his text, as it is a state that represents the activity of the structure. - We have the right to measure what we need from non-Arabic expressions generated on the formulas of the taksir plural, which the ancients investigated, in accordance with the rules of Arabic control, and what agreed with the Arabic linguistic system. - The system of each language stems from the language itself, its constituents and characteristics, and not in comparison with others. At the end of the research, the researcher recommended that researchers turn to fracking groups and study them consciously, revealing the dimensions of their employment and the effectiveness of their use. It is a fertile field for study and manifestation, and it refuses to accept the saying that most of it is beyond measure. 

Key words: Structure, Broken Plural, Enrichness, Semantics, The Holy Quran, System.



                                                                                                                                            المصادر والمراجع:

القرآن الكريم

الإستراباذي، رضي الدين: شرح الشافية، بيروت، دار الكتب العلمية، ط: 1، 1982 م.

إسماعيل، عبد الرحمن: تيسير الصرف بمضمون كتاب شذا العرف في فن الصرف، مكة المكرمة، مكتبة إحياء التراث الإسلامي، ط1، د. ت.

الأشموني، أبو الحسن نور الدين علي بن محمد: شرح الأشموني، تحقيق: حسن محمد، بيروت، الكتب العلمية، ط: 1، 1998 م.

ابن الأنباري، أبو البركات: أسرار العربية، تحقيق محمد حسن شمس الدين، بيروت، دار الكتب العلمية، ط: 1، 1997 م.

أنيس، إبراهيم: أسرار العربية، القاهرة، مكتبة الأنجلو، ط: 3، 1966 م.

براجشتراشر، جوتهلف: التطور النحوي للغة العربية، ترجمة رمضان عبد التواب، القاهرة، مكتبة الخانجي، ط1، 1982 م

بشر، كمال: دراسات في علم اللغة، مصر، دار المعارف، ط: 9، 1986 م.

ابن جني، أبو الفتح عثمان: الخصاص: تحقيق عبد الحميد هنداوي، بيروت، دار الكتب العلمية ط1، 1421 هـ.

المحتسب في تبيين وجوه شواذ القراءات والإيضاح عنها، بيروت، دار الكتب العلمية، ط1، د. ت.

المنصف، تحقيق محمد عبد القادر أحمد عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، ط: 1، 1999 م.

حسن، عباس: النحو الوافي، مصر، دار المعارف، ط: 3، 4، د.ت.

الحملاوي، أحمد: شذا العرف في فن الصرف، الدمام، مكتبة المتنبي، ط: 1، 1442هـ.

أبو حيان، محمد بن يوسف: البحر المحيط، تحقيق عبد الرزاق المهدي، بيروت، دار إحياء التراث العربي، ط: 1، 1422 هـ.

أبو حيان، محمد بن يوسف: ارتشاف الضرب من لسان العرب، تحقيق رجب عثمان مجمد، القاهرة، مكتبة الخانجي، ط:1 ،1998م.

خير الله، ظاهر: المنهاج السوي في التخريج اللغوي، بيروت، مطبعة الاجتهاد، د.ط، 1928 م.

الذهبي، شمس الدين أبو عبد الله محمد: سير أعلام النبلاء، دار الحديث، القاهرة، 2006م.

الراجحي، عبده: التطبيق الصرفي، مصر، دار المعرفة الجامعية، ط: 2، د.ت.

راضي، العدوي محمد: الفروق الدلالية في أبنية الكثرة، مجلة العلوم والدراسات الإنسانية، جامعة المرج، العدد الأول، المجلد الأول، 2013 م.

الربعي، يوسف عطا: الوافي في قواعد الصرف العربي، لبنان، بيروت، الأهلية للنشر، ط: 1، 2010م.

الزاملي، مجيد خير الله: نظرات في جموع التكسير، بيروت، دار الكتب العلمية، ط1، 2016 م.

الزجاجي، أبو القاسم: الجمل في النحو، تحقيق: علي توفيق الحمد، الأردن، دار الأمل، د. ط، د. ت،

الزمخشري، جار الله: الأنموذج في النحو، تحقيق حسني عبد الجليل يوسف، القاهرة، مكتبة الآداب، ط: 1، 1990 م.

الزمخشري، جار الله: المفصل، تحقيق: خالد إسماعيل حسان، القاهرة، مكتبة الآداب، ط: 2، 2009 م.

الزمخشري، جار الله: الكشاف، دار إحياء التراث العربي، د.ك، ط1، 1997 م.

السامرائي، إبراهيم: التطور اللغوي التاريخي، من مطبوعات معهد البحوث والدراسات العربية، القاهرة، 1966 م.

أبو السعود، عباس: الفيصل في ألوان الجموع، مصر، دار المعارف، د.ط، 1971 م، ص 320.

سيبويه، بشر بن قنبر: الكتاب، تحقيق عبد السلام هارون، بيروت، دار الجيل، د: ط، د. ت.

شاهين، عبد الصبور: المنهج الصوتي للبنية العربية، بيروت، ارسالة، ط: 1، 1974 م.

الصابوني، محمد علي: صفوة التفاسير، مكتبة جدة، دار القلم، ط5، 1406هـ.

الطبري، محمد بن جرير: جامع البيان، بيروت، دار الكتب العلمية، د.ط. د.ت.

طربية، آدما: معجم الجموع في اللغة العربية، مكتبة لبنان ناشرون، ط: 1، 2003م.

ابن عبد ربه، أبو عمر أحمد بن محمد: العقد الفريد، بيروت، دار الكتب العلمية، د.ط، 1984م.

الفارسي، أبو علي: المسائل الحلبيات، تحقيق حسن هنداوي، دمشق، دار القلم، ط: 1، 1987 م.

التكملة، تحقيق الدكتور كاظم بحر المرجان، بيروت، عالم الكتب، ط: 2، 1999م.

أبو الفتوح، محمد: علم الصرف دراسة وصفية، القاهرة، دار المعارف، ط: 1، 1986 م.

القرطبي، محمد بن أحمد بن أبي بكر: الجامع لأحكام القرآن"تفسير القرطبي"، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، دار الكتب المصرية، القاهرة، ط2، 1964م.

القفطي، جمال الدين أبو الحسن علي: إخبار العلماء بأخبار الحكماء، تحقيق: إبراهيم شمس الدين، دار الكتب العلمية، بيروت، 2005م.

ابن كثير، أبو الفداء إسماعيل: تفسير القرآن العظيم، دار طيبة، ط2، 1999 م.

الكفوي، أبو البقاء أيوب بن موسى: الكليات، بيروت، مؤسسة الرسالة، ط2، 1998 م.

محمد، انتصار عبد الله عبد القادر: آراء القدماء والمحدثين في جمع التكسير دراسة صرفية، جريدة رسالة العلماء، السودان، ع 22، 2015 م .

المرادي، أبو محمد بدر الدين: توضيح المقاصد والمسالك بشرح ألفية ابن مالك، تحقيق عبد الرحمن علي سليمان، القاهرة، دار الفكر العربي، ط: 1، 2001م.

ابن منظور، محمد: لسان العرب، دار صادر، بيروت، د.ت.

الوراق، محمود: عيون الأخيار، بيروت، المكتبة العصرية، ط1، د.ت.

                                                                                                                                                         Bibliography

TThe Glorious Qur’aan.

Al-Istirbaadi, Radiyyudeen: Sharh Al-Shaafiyyah, Beirut, Daar Al-Kutub Al- ‘Ilmiyyah, 1st ed., 1982.

Isma’il, ‘Abdul Rahmaan: Tayseer Al-Sarf bi Madmuun Kitaab Shadaa Al- ‘Arf fi Fann Al-Sarf, Makkah, Maktabah Ihyaa Al-Turaath Al-Islaami, 1st ed., N.D.

Al-Ashmouni, Abu Al-Hassan Nuurudeen ‘Ali bin Muhammad: Sharh Al-Ashmouni, Investigation: Hassan Muhammad, Beirut, Al-Kutub Al- ‘Ilmiyyah, 1st ed., 1998.

Ibn Al-Anbaari, Abu Al-Barakaat: Asraar Al-‘Arabiyyah, Investigation: Muhammad Hassan Shamsudeen, Beirut, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1997.

Anees, Ibrahim: Asraar Al- ‘Arabiyyah, Cairo, Al-Anglo Library, 3rd ed., 1966.

Braggstracher, Gotthelf: The Evolution of Grammar in Arabic Language (Arabic), translated by Ramadan Abdel-Tawab, Cairo, Al-Khanji Library, 1st Edition, 1982.

Bishr, Kamaal: Studies in Linguistics (Arabic), Daar Al-Ma’aarif, 9th ed., 1986.

Ibn Jinni, Abu Al-Fath ‘Uthmaan: Al-Khasaais: Investigation: ‘Abul Hameed Hindaawi, Beirut, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1421 AH.

Al-Muhtasib fi Tabyeen Wujuuh Shawaadh Al-Qiraa’aat wa Al-Eedooh ‘Anhaa, Beirut, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1999.

Al-Munsif, Investigation: Muhammad ‘Abdul Qaadir Ahmad ‘Ataa, Beirut, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1999.

Hassan, ‘Abaas: Al-Nahw Al-Waafi, Egypt, Daar Al-Ma’aarif, 3rd ed., N.D.

Al-Hamlaawi, Ahmad: Shadaa Al-‘Arf fi Fann Al-Sarf, Dammam, Maktabah Al-Mutanabbi, 1st ed., 1442 AH.

Abu Hayyaan, Muhammad bin Yusuf: Al-Bahr Al-Muheet, Investigation: ‘Abdul Razaaq Al-Mahdi, Beirut, Daar Ihyaa Al-Turaath Al-‘Arabi, 1st ed., 1998.

Abu Hayyaan, Muhammad bin Yusuf: Al-Bahr Al-Muheet, Irtishaaf Al-Darb min Lisaan Al-‘Arab, Investigation: Rajab Uthman Muhammad, Cairo, Maktabah Al-Khaanji, 1st ed., 1998.

Khayrullaah, Dhaahir: Al-Minhaaj Al-Sawiyy fi Al-Takhreej Al-Lugawiyy, Beirut, Al-Ijtihaad Press, N.E., 1928.

Al-Dhahabi, Shamsudeen Abu ‘Abdillaah Muhammad: Siyar A’laam Al-Nubalaa, Daar Al-Hadeeth, Cairo, 2006.

Al-Raajihi, ‘Abdou: Al-Tatbeeq Al-Sarfi, Egypt, Daar Al-Ma’rifah Al-Jaami’iyyah, 2nd ed., N.D.

Raadi, Al- ‘Adawi Muhammad: Al-Furuuq Al-Dalaaliyyah fi Abniyah Al-Kathrah, Journal of Science and Humanities, Al-Maraj University, 1st issue, volume 1, 2013.

Al-Rib’i, Yusuf ‘Ataa: Al-Waafi fi Qawaa’id Al-Sarf Al-‘Arabi, Lebanon, Beirut, Al-Ahliyyah for Publication, 1st ed., 2010.

Al-Zaamili, Majeed Khayrullah: Nadharaat fi Jumuu’ Al-Takseer, Beirut, Daar Al-Kutub Al- ‘Ilmiyyah, 1st ed., 2016.

Al-Zajaaji, Abu Al-Qaasim: Al-Jumal fi Al-Nahw, Investigation: ‘Ali Tawfeeq Al-Hamd, Jordan, Daar Al-Amal, N.E, N.D.

Al-Zamakshari, Jaarullaah: Al-Anmuudaj fi Al-Nahw, Investigation: Husni ‘Abdul Jaleel Yusuf, Cairo, Maktabah Al-Aadaab, 1st ed., 1990.

Al-Zamakshari, Jaarullaah: Al-Mufassal, Investigation: Khaalid Isma’il Hassaan, Cairo, Maktabah Al-Aadaab, 2nd ed., 2009.

Al-Zamakshari, Jaarullaah: Al-Kashaaf, Daar Ihyaa Al-Turaath Al- ‘Arabi, 1st ed., 1997.

Al-Saamraai, Ibrahim: Historical Linguistic Evolution (Arabic), publications of Institute of Researches and Arabic Studies, Cairo, 1966.

Abu Al-Su’uud, Abaas: Al-Faisal fi Alwaan Al-Jumuu’, Egypt: Daar Al-Ma’aarif, N.E., 1971.

Seebawayh, Bishr bin Qunbur: Al-Kibaab, Investigation: ‘Abdul Salam Haaroun, Beirut, Daar Al-Jeel.

Shaheen, ‘Abdul Sabuur: The Phonetic Approach to the Arabic Structure (Arabic), Beirut, Risaalah, 1st ed., 1974.

Al-Saabuuni, Muhammad ‘Ali: Safwah Al-Tafaseer, Maktabah Jeddah, Daar Al-Qalam, 5th ed., 1406 AH.

Al-Tabari, Muhammad bin Jareer: Jaami’ Al-Bayaan, Beirut, Daar Al-Kutub, N.E., N.D.

Tareebah, Aadama: Mu’jam Al-Jumuu’ fi Al-Lugha Al-‘Arabiyyah, Maktabah Lubnaan Naashiruun, 1st ed., 2003.

Ibn ‘Abdil Rabbi, Abu ‘Umar Ahmad bin Muhammad: Al-‘Aqd Al-Fareed, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, N.E., 1984.

Al-Faarisi, Abu’Ali: Al-Masaail Al-Halabiyyaat, Investigation: Hassan Hindaawi, Damascus, Daar Al-Qalam, 1st ed., 1987.

Al-Takmilah: Investigation: Dr. Kaadhim Bahr Al-Marjaan, Beirut, ‘Aalam Al-Kutub, 2nd ed., 1999.

Abu Al-Futuuh, Muhammad: The Science of Etymology: Descriptive Study. Cairo, Daar Al-Ma’aarif, 1st ed., 1986.

Al-Qurtubi, Muhammad bin Ahmad bin Abi Bakr: Al-Jaami’ li Ahkaam Al-Qur’aan, “Tafseer Al-Qurtubi”. Investigation: Ahmad Al-Bardouni and Ibrahim Utaifis, Daar Al-Kutub Al-Misriyyah, Cairo, 3rd ed., 1964.

Al-Qifti, Jamaaluddeen Abu Al-Hassan ‘Ali: Ikhbaar Al-‘Ulamaa bi Akhbaar Al-Hukamaa, Investigation: Ibrahim Shamsudeen, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut, 2005.

Ibn Katheer, Abu Al-Fidaa Isma’eel: Tafseer Al-Qur’aan Al-‘Adheem, Daar Taibah, 2nd ed., 1999.

Al-Kafawi, Abu Al-Baqaa Ayyub bin Musa: Al-Kuliyyaat, Beirut, Muassasah Al-Risaalah, 2nd ed., 1998.

Muhammad, Intisaar ‘Abdullaah ‘Abdul Qaadir: Aaraa Al-Qudamaa wa Al-Muhadditheen min Jam’ Al-Taktheer Diraasah Sarfiyyah, Risaalatul ‘Ulamaa Newspaper, Sudan, issue 22, 2015.

Al-Muraadi, Abu Muhammad Badrudeen: Tawdeeh Al-Maqaasid wa Al-Masaalik bi Sharh Alfiyyah Ibn Maalik, Investigation: ‘Abdul Rahmaan ‘Ali Sulaymaan, Cairo, Daar Al-Fikr Al’Arabi, 1st ed., 2001.

Ibn Mandhuur, Muhammad: Lisaan Al-‘Arabi, Daar Saadir, Beirut, N.D.

Al-Warraaq, Mahmuud: ‘Uyuun Akhbaar, Beirut, Al-Maktabah Al-‘Asriy