خروجُ الخبرِ إلى مَعْنى الأَمرِ في الأُسْلُوبِ القُرْآنيِّ أسبابه وأغراضه

 

The Digression of Constatives to the Connotation of Imperative in the Qur'anic Genre: Its Causes and Objectives

د. حسن بن إبراهيم بن محمد قابور


الكلمات مفتاحية: أسلوب الخبر، أسلوب الأمر، الأسلوب القرآنيّ

بحث منشور

المستخلص

تُعنى هذه الدّراسة بالأساليب القرآنيّة التي قيل: إنّها خرجت من الأسلوب الخبريّ إلى معنى الأمر، ومحاولة تعرّف الأسباب التي أدّت إلى هذا القول، فانطلقتْ من عرض أقوال العلماء مفسّرين ونحويّين، ثمّ حلّلت آراءهم، قابلةً ما بدا لها قبوله ورادّة ما رأت أنّه بحاجة إلى ردّ، وخلصت إلى أنّ للمقامين: المقاليّ والمقاميّ أثرًا في القول بخروج الأسلوب من الخبر إلى معنى الأمر، وانتهت إلى تدوين عدد من فوائد القول بهذا الخروج، منها أنّ فيه تأكيدًا للدلالة على وجوب الأمر، وفيه درءَ بعض الشبهات التي أوردها بعض المشككين والطاعنين في كتاب الله عز وجل، وغيرها من الفوائد التي دوِّنت في خاتمة البحث.


Abstract

The present study aims to investigate the reasons behind the Qur’anic genres which was said to have digressed from the predicate genre to the imperative, and an attempt to discover the reasons behind this saying, hence, it started by presenting the opinions of the exegetes and the grammarians, and then analyzed those opinions, it sometimes agreed and other times disagreed with these sayings. And it concluded that both contexts, the situational and the verbal, have influence on the transition from predicate to imperative. And it culminated in recording several benefits of this transition, among them is the affirmation of connotation of the obligatory of the imperative, including responses to the misconceptions directed to the Glorious Quran by some confusionsists and skeptics, among other benefits that were noted in the conclusion.

Keywords: Constative genre, imperative genre, Qur’anic genre.


 

المصادر والمراجع

الآلوسي، أبو الفضل شهاب الدين، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، تحقيق ماهر حبوش وآخرين، دمشق: دار الرسالة العالمية، ط3، 1436هـ - 2015م.

الأزهريّ، خالد زين الدين بن عبد الله، التصريح بمضمون التّوضيح، تحقيق أ.د. عبد الفتاح بحيري إبراهيم، القاهرة: الزهراء للإعلام العربي، ط1 1418ه – 1997م.

الإسنوي، جمال الدين، الكوكب الدريّ فيما يتخرّج على الأصول النحويّة من الفروع الفقهيّة، تحقيق د. محمد حسن عواد، عمّان: دار عمار للنشر والتوزيع، ط1، 1426ه _ 2005م.

الأصفهاني، أبو القاسم محمد بن الحسين الراغب، المفردات في غريب القرآن، مكة المكرمة: مكتبة نزار مصطفى الباز.

أنيس، إبراهيم، من أسرار اللغة، القاهرة، مكتبة الأنجلو المصرية، ط3، 1966م.

البغوي، أبو محمد الحسين بن مسعود، معالم التّنزيل في تفسير القرآن، تحقيق: محمد بن عبد الله النمر وآخرين، القاهرة: دار طيبة للنشر والتوزيع، ط4، 1417ه-1997م.

البيتوشي، عبد الله بن محمد، الحفاية بتوضيح الكفاية، تحقيق د. طه صالح أمين آغا، بيروت: دار الكتب العلمية.

البيضاوي، ناصر الدين أبو سعيد، أنوار التنزيل وأسرار التأويل، تحقيق: محمد المرعشلي، بيروت: دار إحياء التراث، ط1، 1418ه.

ابن تيمية، تقي الدين أبو العباس، الجواب الصحيح لمن بدّل دين المسيح، تحقيق: عليّ بن حسن وآخرين، الرياض، دار العاصمة، ط2، 1419ه – 1999م.

الثعلبي، أبو إسحاق، الكشف والبيان عن تفسير القرآن، تحقيق خالد بن عون العنزي وآخرين، جدة: دار التفسير، ط1، 1436ه – 2015م.

الجاسم، محمود حسن، أثر السياق الخارجي في توجيه الدلالة التركيبية لدى مفسري القرآن الكريم، مجلة جامعة أم القرى لعلوم اللغات وآدابها، العدد (12)، ربيع الآخر 1435ه، فبراير 2014م.

الجرجاني، أبو بكر عبد القاهر بن عبد الرحمن، أسرار البلاغة، تحقيق محمود شاكر، جدة: دار المدني.

الجصّاص، أحمد بن علي، أحكام القرآن، تحقيق محمد صادق القمحاويّ، بيروت: دار إحياء التراث العربيّ، ط1، 1415ه.

·       ابن جني، أبو الفتح عثمان:

1-  الخصائص، تحقيق عبد الحميد هنداوي، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1421ه – 2001م.

2-  سر صناعة الإعراب، تحقيق حسن هنداوي، دمشق، دار القلم، ط2، 1413ه – 1993م.

3-  المحتسب في تبيين وجوه شواذّ القراءات والإيضاح عنها، تحقيق محمد عبد القادر عطا، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1419ه – 1998م.

4-  المنصف (شرح الإمام أبي الفتح عثمان بن جني النحوي لكتاب التصريف للإمام أبي عثمان المازني النحوي البصري)، تحقيق إبراهيم مصطفى وعبد الله أمين، القاهرة: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي، ط1، 1373ه – 1954م.

5-  اللمع في العربية، تحقيق: حامد المؤمن، بيروت: عالم الكتب – مكتبة النهضة العربية، ط2، 1405ه-1985م

الجوجريّ، محمد بن عبد المنعم، شرح شذور الذّهب، تحقيق د. نواف بن جزاء الحارثي، المدينة المنورة: الجامعة الإسلامية، ط2، 1429ه – 2008م.

الجوزيّ، جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن، زاد المسير في علم التفسير، تحقيق عبد الرزاق المهديّ، بيروت: دار الكتاب العربي، ط1، 1422ه.

·       حسان، تمام:

1-  البيان في روائع القرآن، القاهرة: عالم الكتب، ط2، 1420ه – 2000م.

2-  اللغة العربية معناها ومبناها، الدار البيضاء: دار الثقافة، 1994م.

حسن، عرفة عبد المقصود، السياق في فكر سيبويه وعلاقته بالمكوّن التركيبيّ، شبكة الألوكة.

حسين، محمد، وناجي حسين، أسلوب الأمر غير الصريح وطرائقه في القرآن الكريم، مجلة كلية التربية والعلوم الإنسانية بجامعة البصرة، المجلد (25)، العدد (3)

·       الحلبي، أحمد بن يوسف (السمين):

1-  الدر المصون في علوم الكتاب المكنون، تحقيق د. أحمد الخراط، دمشق: دار القلم، ط21424ه – 2003م.

2-  عمدة الحفاظ في تفسير أشرف الألفاظ، تحقيق محمد باسل عيون السود، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1417ه – 1996م.

لحمادي، فطومة، السياق والنص استقصاء دور السياق في تحقيق التماسك النصيّ، مجلة كلية الآداب والعلوم الإنسانية والاجتماعية، جامعة محمد خيضر، بسكرة، الجزائر، العددان (2)، و(3)، جوان 2008م.

·       أبو حيان الأندلسي، محمد بن يوسف:

1-  البحر المحيط، تحقيق الشيخ عاد عبد المجيد وآخرين، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1422ه – 2001م.

2-  ارتشاف الضرب من لسان العرب، تحقيق د. رجب عثمان محمد، القاهرة: مكتبة الخانجي، ط1، 1418ه – 1998م.

ابن الخشاب، أبو محمد عبد الله بن أحمد، المرتجل في شرح الجمل، تحقيق علي حيدر، دمشق: دار القلم، ط1، 1392ه – 1972م.

الخلوتي، إسماعيل حقي، روح البيان، بيروت: دار الفكر.

الذبياني، ديوان النابغة الذبياني، تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم، القاهرة: دار المعارف، ط2، (د.ت)

الرازي، فخر الدين، مفاتيح الغيب (التفسير الكبير)، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1421ه – 2000م.

الزجّاج، أبو إسحاق إبراهيم بن السري، معاني القرآن وإعرابه، تحقيق د. عبد الفتاح شلبيّ، بيروت: عالم الكتب، ط1، 1408ه – 1988م.

الزجاجي، أبو القاسم، الإيضاح في علل النّحو، تحقيق د. مازن المبارك، بيروت: دار النفائس، ط5، 1406ه – 1986م.

الزركشي، بدر الدّين محمد بن عبد الله، البرهان في علوم القرآن، تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم، القاهرة: مكتبة دار التراث. 

·       الزّمخشريّ، أبو القاسم جار الله محمود:

1-   الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل، تحقيق محمد عبد السلام شاهين، بيروت: دار الكتب العلمية، ط4، 1427ه – 2006م.

2-  المفصل في صنعة الإعراب، تحقيق د. إميل بديع يعقوب، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1420ه -1999م.

الزهريّ، محمد بن مسلم، الناسخ والمنسوخ، تحقيق د. حاتم ضامن، بيروت: مؤسسة الرسالة، ط2، 1418ه – 1998م.

ابن السرّاج، أبو بكر، الأصول في النّحو، تحقيق د. عبد الحسين فتلي، بيروت: مؤسسة الرسالة، ط3، 1417ه – 1996م.

السمرقندي، أبو الليث نصر بن محمد، بحر العلوم، تحقيق د. محمود مطرحي، بيروت: دار الفكر.

السمعاني، أبو المظفر منصور بن محمد، تفسير القرآن، تحقيق ياسر بن إبراهيم وغنيم بن عباس، الرياض: دار الوطن، ط1، 1418ه – 1997م.

سيبويه، عمرو عثمان بن قنبر، كتاب سيبويه، تحقيق عبد السلام هارون، القاهرة: مكتبة الخانجي، ط3، 1408ه – 1988م.

السيرافيّ، أبو سعيد الحسن بن عبد الله، شرح كتاب سيبويه، تحقيق د. عبد المعطي قلعجي، القاهرة: شركة القدس للنشر والتوزيع.

السيوطي، جلال الدين، معترك الأقران في إعجاز القرآن، تحقيق أحمد شمس الدين، بيروت: دار الكتب العلمية، توزيع مكة المكرمة: دار الباز، ط1، 1408ه – 1988م.

ابن أبي شيبة، أبو بكر عبد الله بن محمد، المصنف في الحديث والآثار، تحقيق كمال يوسف الحوت، الرياض: مكتبة الرشد، ط1، 1409.

الصبان، محمد بن علي، حاشية الصبان على شرح الأشموني لألفية ابن مالك، ومعه شرح الشواهد للعيني، تحقيق طه عبد الرؤوف سعد، القاهرة: المكتبة القومية.

الصنعاني، أبو بكر عبد الرزاق بن همام، المصنّف، تحقيق مركز البحوث وتقنية المعلومات – دار التأصيل، القاهرة: دار التأصيل، ط2، 1437ه – 2016م.

الطبريّ، محمد بن جرير، جامع البيان، بيروت: دار الفكر، 1405ه.

الظاهري، أبو المحاسن، النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة، القاهرة: دار الكتب.

ابن عاشور، محمد الطاهر بن محمد، التحرير والتنوير، تونس: دار سحنون للنشر والتوزيع، 1997م.

ابن العربي، محمد بن عبد الله، أحكام القرآن، تحقيق محمد عبد القادر عطا، بيروت: دار الكتب العلمية، ط3، 1424ه -2003م.

ابن عطيّة، أبو محمد عبد الحق بن غالب، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، تحقيق عبد السلام عبد الشافي محمد، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1422ه.

·       العكبري، أبو البقاء عبد الله بن الحسين:

1-  التبيان في إعراب القرآن، تحقيق سعد كريم الفقي، المنصورة: دار اليقين، ط1، 1422ه – 2001م.

2-  اللباب في علل البناء والإعراب، تحقيق غازي مختار طليمات، بيروت: دار الفكر المعاصر، ودمشق: دار الفكر، ط1، 1995 (إعادة 1422ه – 2001م)

العمر، خلود بنت عبد الله، أثر السياق اللغوي في تعدد الأوجه الإعرابية للأسماء دراسة نحوية لغوية لبعض من آي سورة البقرة، مجلة الشمال للعلوم الإنسانية، جامعة الحدود الشمالية، المجلد (2)، العدد (2)، 1438ه – 2017م.

العيني، بدر الدين محمد بن أحمد، المقاصد النحوية في شرح شواهد شروح الألفية المشهور بشرح الشواهد الكبرى، تحقيق أ.د. علي محمد فاخر وزميليه، القاهرة: دار السلام للطباعة والنشر، ط1، 1431ه – 2010م.

الغامدي، محمد بن ربيع، العلاقة بين الإعراب والمعنى في الدّرس النّحوي، بحث منشور في مجلة الطائف المجلد الثاني، العدد التاسع، جمادى الآخرة 1434ه – 2013م.

ابن فارس، أبو الحسين أحمد، الصاحبي في فقه اللغة العربية ومسائلها وسنن العرب في كلامها، تحقيق السيد أحمد صقر، القاهرة: مطبعة عيسى البابي الحلبي وشركاه.

الفارسيّ، أبو علي الحسن بن أحمد، الإغفال وهو المسائل المُصلَحة من كتاب معاني القرآن وإعرابه للزجاج، تحقيق د. عبد الله بن عمر الحاج إبراهيم، أبو ظبي: المجمع الثقافي، ط1، 1424ه – 2003م.

الفراء، أبو زكريا يحيى بن زياد، معاني القرآن، تحقيق محمد علي النجار، القاهرة: دار الكتب والوثائق القومية، ط2، 1422ه – 20025م.

الفراهيدي، الخليل بن أحمد، العين، تحقيق د. مهدي المخزومي، ود. إبراهيم السامرائي، بيروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1408ه – 1988م.

الفرزدق، همام بن غالب بن صعصعة، ديوان الفرزدق، بيروت: دار بيروت للطباعة والنشر، 1404ه – 1984م.

الفيروز آبادي، أبو طاهر مجد الدين، بصائر ذوي التّمييز في لطائف الكتاب العزيز، تحقيق محمد علي النجار، القاهرة: المجلس الأعلى للشؤون الإسلامية.

القدوري، أحمد بن محمد، التجريد، تحقيق د. محمد أحمد سراج، ود. علي جمعة، القاهرة: دار السلام، ط2، 1427ه – 2006م.

القرطبيّ، أبو عبد الله محمد بن أحمد، الجامع لأحكام القرآن، تحقيق أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، القاهرة: دار الكتب المصرية، ط2، 1384ه – 1964م.

القيسي، مكي بن أبي طالب، مشكل إعراب القرآن، تحقيق د. حاتم صالح الضامن، بيروت: مؤسسة الرسالة، ط4، 1408ه – 1988م.

الكرماني، تاج القراء محمود بن حمزة، غرائب التفسير وعجائب التأويل، تحقيق د. شمران سركال العجلي، جدة: دار القبلة للثقافة وبيروت: مؤسسة علوم القرآن، ط1 1408ه – 1988م.

الماتريدي، أبو منصور محمد بن محمد، تفسير الماتريدي (تأويلات أهل السنة)، تحقيق د. مجدي باسلوم، بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1426ه – 2005م.

الماورديّ، أبو الحسن علي بن محمد، تفسير الماوردي (النكت والعيون)، تحقيق السيد بن عبد المقصود، بيروت: دار الكتب العلمية.

 المبرد، أبو العباس محمد بن يزيد، المقتضب، تحقيق محمد عبد الخالق عضيمة، بيروت: عالم الكتب.

المجاشعيّ أبو الحسن علي بن فصال، شرح عيون الإعراب، تحقيق د. عبد الفتاح سليم، القاهرة: دار المعارف، ط1.

مجيد، محمود شاكر، ورود الخبر بمعنى الأمر والنهي عند الأصوليّين، ، مجلة جامعة تكريت للعلوم الإنسانية، مجلد (15)، عدد (9)، أيلول 2008م

المحاسبي، الحارث بن أسد، فهم القرآن ومعانيه، تحقيق حسين القوتلي، بيروت: دار الفكر، ط1، 1398ه.

محامدية سمية، دور السياق في تحديد الدلالة الوظيفية، رسالة ماجستير، جامعة محمد خيضر بسكرة، الجزائر، 1434ه، 2013م.

·       المراديّ، أبو محمد بدر الدين:

1-   توضيح المقاصد والمسالك بشرح ألفية ابن مالك، تحقيق أ.د. عبد الرحمن سليمان، بيروت: دار الفكر العربي، ط1، 1422ه – 2001م.

2-  الجنى الداني في حروف المعاني، تحقيق فخر الدين قباوة، ومحمد نديم فاضل، بيروت: دار الآفاق الجديدة، ط2، 1403ه – 1983م.

ابن منظور، أبو الفضل محمد بن مكرم، لسان العرب، بيروت: دار صادر، ط1.

النحاس، أبو جعفر أحمد بن محمد، إعراب القرآن، تحقيق د. زهير غازي زاهد، بيروت: عالم الكتب ومكتبة النهضة العربية، ط1، 1417ه – 1996م.

النسفي، أبو البركات، مدارك التنزيل وحقائق التأويل، تحقيق يوسف علي بديوي، بيروت: دار الكلم الطيب، ط1، 149ه – 1998م.

هاشم، عبد الهادي ثابت، الخبر الوارد بمعنى الأمر، دراسة أصولية تطبيقية، مجلة العلوم الشرعية، جامعة القصيم، مجلد (5)، عدد (2)، رجب 1433ه، مايو 2012م.

·       ابن هشام، جمال الدين عبد الله بن أحمد:

1-  أوضح المسالك إلى ألفية ابن مالك، تحقيق محمد محيي الدين عبد الحميد، بيروت: المكتبة العصرية، 142ه – 1999م.

2-  شرح شذور الذهب في معرفة كلام العرب، اعتنى بها محمد أبو الفضل عاشور، بيروت: دار إحياء التراث العربي، ط1، 1422ه – 2001م.

الهمذاني، المنتجب بن أبي العز، الكتاب الفريد في إعراب القرآن المجيد، تحقيق محمد نظام الدين الفتيح، المدينة المنورة: مكتبة دار الزمان، ط1، 1427ه – 2006م.

·       الواحدي، أبو الحسن علي بن أحمد:

1-  التفسير البسيط، تحقيق د. محمد بن صالح الفوزان وآخرين، الرياض: شركة العبيكان للتعليم، ط2، 1439ه – 2018م.

2-  الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، تحقيق صفوان عدنان داودي، دمشق: دار القلم، ط1، 1405ه.

ابن يعيش، أبو البقاء موفق الدين، شرح المفصل، بيروت: عالم الكتب.


 Bibliography

Al-Aaluusi, Abu Al-Fadl Shihaabudeen, “Ruuh Al-Ma’aani fi Tafseer Al-Qur’aan Al-‘Adheem”. Investigation: Maahir Habuus et al., (3rd ed., Damascus: Daar Al-Risaalah Al-‘Aalamiyyah, 1436 AH – 2015).

Al-Azhari, Khaalid Zainudeen bin ‘Abdillaah, “Al-Tasreeh bi Madmuun Al-Tawdeeh”. Investigation: Prof. ‘Abdul Fataah Buhayri Ibrahim. (1ed., Cairo: Al-Zahraa for Arabic Publicity, 1418 AH – 1997).

Al-Isnawi, Jamaaludeen, “Al-Kawkab Al-Duriy feemaa Yatakarraj ‘alaa Al-Usuul Al-Nahwiyyah min Al-Furuu’ Al-Fiqhiyyah”. Investigation: Dr. Muhammad Hassan ‘Awaad, (1st ed., Amman: Daar ‘Amaar for Publication and Distribution, 1426 AH – 2005).

Al-Asfahani, Abu Al-Qaasim Muhammad bin Al-Husain Al-Raagib, “Al-Mufradaat fi Gareeb Al-Qur’aan”. (Makkah: Maktabah Nizaar Mustafa Al-Baaz).

Anees, Ibrahim, “Min Asraar Al-Lugha”. (3rd ed., Cairo: Maktabah Al-Anjluu Al-Misriyyah, 1966).

Al-Bagawi, Abu Muhammad Al-Husain bin Mas’uud, “Ma’aalim Al-Tanzeel fi Tafseer Al-Qur’aan”. Investigation: Muhammad bin ‘Abdillaah Al-Namir et al., (4th ed., Cairo: Daar Taibah for Publication and Distribution, 1417 AH – 1997).

Al-Baytuushi, ‘Abdullaah bin Muhammad, “Al-Hafaayah bi Tawdeeh Al-Kifaayah”. Investigation: Dr. Taha Saalih Ameen Aagha. (Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah).

Al-Baydaawi, Naasirudeen Abu Sa’eed, “Anwaar Al-Tanzeer wa Asraar Al-Tahweel”. Investigation: Muhammad Al-Mir’ashli. (1st ed., Beirut: Daar Ihyaa Al-Turaath, 1418 AH).

Ibn Taimiyyah, Taqiudeen Abu Al-‘Abbas, “Al-Jawaab Al-Saheeh liman Baddala Deen Al-Maseeh”. Investigation: ‘Ali bin Hassan et al., (2nd ed., Riyadh: Daar Al-‘Aasimah, 1419 AH – 1999).

Al-Jaasim, Mahmuud Hassan, ‘Athar Al-Siyaaq Al-Khaariji fi Tawjeeh Al-Dalaalah Al-Tarkeebiyyah Ladaa Mufassiri Al-Qur’aan Al-Kareem, Umm Al-Qura University Journal for Sciences of Languages and Literature, Issue (12), Rabi-ul-Awwal 1435 AH, February 2014.

Al-Jurjaani, Abu Bakr ‘Abdul Qaahir bin ‘Abdul Rahmaan, “Asraar Al-Balaaga”. Investigation: Mahmuud Shaakir. (Jeddah: Daar Al-Madani).

Al-Jassaas, Ahmad bin ‘Ali, “Ahkaam Al-Qur’aan”. Investigation: Muhammad Saadiq Al-Qamhaawi. (1st ed., Beirut: Daar Ihyaa Al-Turaath Al-‘Arabi, 1415 AH).

·         Ibn Jinni, Abu Al-Fath ‘Uthman:

1.      “Al-Khasaais”. Investigation: ‘Abdul Hameed Hindaawi. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1421 AH – 2001).

2.      “Sirr Sinaa’a Al-I’raab”. Investigation: Hassan Hindaawi. (2nd ed., Damascus: Daar Al-Qalam, 1413 AH – 1993).

3.      “Al-Muhtasib fi Tabyeen Wujuuh Shawaadh Al-Qiraa’aat wa Al-Eedooh ‘Anha”. Investigation: Muhammad ‘Abdul Qaadir ‘Ataa. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1419 AH – 1998).

4.      “Al-Munsif (Sharh Al-Imam Abi Al-Fath ‘Uthman bin Jinni Al-Nahwi li Kitaab Al-Tasreef li Al-Imam Al-Maazini Al-Nahwi Al-Basri”. Investigation: Ibrahim Mustafa and ‘Abdullaah Ameen. (1st ed., Cairo: Sharikah Maktabah Mustafa Al-Baabi Al-Halabi, 1373 AH – 1954).

5.      ”Al-Luma’ fi Al-‘Arabiyyah”. Investigation: Haamid Al-Muhmin. (2nd ed., Beirut: ‘Aalam Al-Kutub – Maktabah Al-Nahdah Al-‘Arabiyyah, 1405 AH – 1985).

Al-Jujariy, Muhammad bin ‘Abdil Mun’im, “Sharh Shuduur Al-Dahab”. Investigation: Dr. Nuwaaf bin Jazaa Al-Haarithi. (2nd ed., Madinah; Islamic University, 1429 AH – 2008).

Al-Jawzi, Jamaaludeen Abu Al-Faraj ‘Abdul Rahmaan, “Zaad Al-Maseer fi ‘Ilm Al-Tafseer”. Investigation: ‘Abdul Razaaq Al-Mahdi. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kitaab Al-‘Arabi, 1422 AH).

·         Hassaan, Tamaam:

1.      “Al-Bayaan fi Rawaai’ Al-Qur’aan”. (2nd ed., Cairo: ‘Aalam Al-Kutub, 1420 AH – 2000).

2.      “Al-Lugha Al-‘Arabiyyah Ma’naaha wa Mabnaaha”. (Casablanca: Daar Al-Thaqaafah, 1994).

Hassan, ‘Arabiyyah ‘Abdul Maqsoud, “Al-Bayaan fi Fikr Seebawayh wa ‘Alaaaqatihi bi Al-Mukawwan Al-Tarekeebi”. (Aloukah Network).

Husain, Muhammad wa Naaji Husain, “Usluub Al-Amr Ghar Al-Sareeh wa Taraaifihi fi Al-Qur’an Al-Kareem”. Journal of Faculty of Education and Humanities at Basra University, vol (25), issue (3).

·         Al-Halabi, Ahmad bin Yusuf (Al-Sameen):

1.      “Al-Durr Al-Masoun fi ‘Uluum Al-Kitaab Al-Maknoun”. Investigation: Dr. Ahmad Al-Kharaat. (2nd ed., Damascus: Daar Al-Qalam, 1424 AH – 2003).

2.      “Umdah Al-Huffaaz fi Tafseer Ashraf Al-Alfaaz”. Investigation: Muhammad Baasil ‘Uyuun Al-Suud. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutuub Al-‘Ilmiyyah, 1417 AH – 1996).

Al-Hamaadi, Futuumah, “Al-Siyaaq wa Al-Nass Istiqsaa Dawr Al-Siyaaq fi Tahqeeq Al-Tmaasuq Al-Nasiyy”. Journal of Faculty of Arts and Humanities and Social Sciences, Muhammad Khayder University. Biskra, Algeria, issues (2) and (3),  June 2008.

·         Abu Hayyaan Al-Andaaluusi, Muhammad bin Yusuf:

1.      “Al-Bahr Al-Muheet”. Investigation: Shaykh ‘Aad ‘Abdul Majeed et al., (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1422 AH – 2001).

2.      “Irtishaaf Al-Darb min Lisaan Al-‘Arab”. Investigation: Dr. Rajab ‘Uthmaan Muhammad. (1st ed., Cairo: Maktabah Al-Khaanji, 1418 AH – 1998).

Ibn Al-Khashaab, Abu Muhammad ‘Abdullaah bin Ahmad, “Al-Murtajal fi Sharh Al-Jamal”. Investigation: ‘Ali Haydar. (1st ed., Damascus: Daar Al-Qalam, 1392 AH – 1982).

Al-Khalwati, Isma’il Haqqi, “Ruuh Al-Bayaan”. (Beirut: Daar Al-Fikr).

Al-Dhubyaan, “Deewaan Al-Naabigah Al-Dhubyaani”. Investigation: Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim. (2nd ed., Cairo: Daar Al-Ma’aarif, N.D).

Al-Zajjaaj, Abu Ishaq Ibrahim bin Al-Sarri, “Ma’aani Al-Qur’aan wa I’raabihi”. Investigation: Dr. ‘Abdul Fattaah Shalabi. (1st ed., Beirut: ‘Aalam Al-Kutub, 1408 AH – 1988).

Al-Zajaaj, Abu Al-Qaasim, “Al-Eedooh fi ‘Ilal Al-Nahw”. Investigation: Dr. Maazin Al-Mubaarak. (5th ed., Beirut: Daar Al-Nafaais, 1406 AH – 1986).

Al-Zarkashi, Badrudeen Muhammad bin ‘Abdillaah, “Al-Burhaan fi ‘Uluum Al-Qur’aan”. Investigation: Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim. (Cairo: Maktabah Daar Al-Turaath).

·         Al-Zamakshari, Abu Al-Qaasim Jaarullaah Mahmuud:

1.      “Al-Kashaaf ‘an Haqaaiq Gawaamid Al-Tanzeel wa ‘Uyuun Al-Aqaaweel fi Wujuuh Al-Tahweel”. Investigation: Muhammad ‘Abdul Salaam Shaaheen. (4th ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1427 AH – 2006).

2.      “Al-Mufassal fi Sinaa’at Al-I’raab”. Investigation: Dr. Emil Badi’ Ya’qub. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1420 AH – 1999).

Al-Zuhri, Muhammad bin Muslim, “Al-Nasikh wa Al-Mansuukh”. Investigation: Dr. Haatim Daamin. (2nd ed., Beirut: Muassasah Al-Risaalah, 1418 AH – 1998).

Ibn Al-Sarraaj, Abu Bakr, “Al-Usuul fi Al-Nahw”. Investigation: Dr. ‘Abdul Husain Fatli. (3rd ed., Beirut: Al-Risaalah Foundation, 1417 AH – 1996).

Al-Samarqandi, Abu Al-Layth Nasr bin Muhammad, “Bahr Al-‘Uluum”. Investigation: Dr. Mahmuud Mitrahi. (Beirut: Daar Al-Fikr).

Al-Sam’aani, Abu Al-Muzaffar Mansour bin Muhammad, “Tafseer Al-Qur’aan”. Investigation: Yaasin bin Ibrahim and Ganeem bin ‘Abaas. (1st ed., Riyadh: Daar Al-Watan, 1418 AH – 1997).

Seebawayh, ‘Amr ‘Uthman bin Qunbur, “Kitaab Seebawayh”. Investigation: ‘Abdul Salam Haaroun. (3rd ed., Cairo: Maktabah Al-Khaanji, 1408 AH – 1988).

Al-Seeraafi, Abu Sa’eed Al-Hassan bin ‘Abdillaah, “Sharh Kitaab Seebawayh”. Investigation: Dr. Abdul Mu’ti Qal’aji. (Cairo: Al-Quds Company for Publication and Distribution).

Al-Suyuuti, Jalaaludeen, “Mu’tarak Al-Aqraan fee I’jaaz Al-Qur’aan”. Investigation: Ahmad Shamsudeen. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, distributed by Makkah: Daar Al-Baaz, 1408 AH – 1988).

Ibn Abi Shaybah, Abu Bakr Abdullaah bin Muhammad, “Al-Musannaf fi Al-Hadigth wa Al-Aathaar”. Investigation: Kamaal Yusuf Al-Hout. (1st ed., Riyadh: Maktabah Al-Rushd, 1409 AH).

Al-Sabaan, Muhammad bin ‘Ali, “Haashiyah Al-Sabaan ‘ala Sharh Al-Ashmouni li Alfiyyah Ibn Maalik, with Sharh Shawaahid Al-‘Aini”. Investigation: Taaha ‘Abdul Rauf Sa’d. (Cairo: Al-Maktabah Al-Qawmiyyah).

Al-San’aani, Abu Bakr ‘Abdul Razaaq bin Humaam, “Al-Musannaf”. Investigation: Center for Research and Information Technology – Daar Al-Tahseer. (2nd ed., Cairo: Daar Al-Tahseel, 1437 AH – 2016).

Al-Tabari, Muhammad bin Jareer, “Jaami’ Al-Bayaan”. (Beirut: Daar Al-Fikr, 1405 AH).

Al-Zaahiri, Abu Al-Mahaasin, “Al-Nujuum Al-Zaahirah fi Muluuk Misr wa Al-Caahirah”. (Cairo: Daar Al-Kitaab).

Ibn ‘Aashour, Muhammad Al-Taahir bin Muhammad, “Al-Tahreer wa Al-Tanweer”. (Tunisia: Daar Suhnuun for Publication and Distribucation, 1997).

Ibn Al-‘Arabi, Muhammad bin ‘Abdillaah, “Ahkaam Al-Qur’aan”. Investigation: Muhammad ‘Abdul Qaadir ‘Ataa. (3rd ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1424 AH – 2003).

Ibn ‘Atiyyah, Abu Muhammad ‘Abdul Haq bin Gaalib, “Al-Muharrar Al-Wajeez fi Tafseer Al-Kitaab Al-‘Azeez”. Investigation: ‘Abdul Salam ‘Abdul Shaafi Muhammad. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1422 AH).

·            Al-‘Ukbari, Abu Al-Baqaa ‘Abdullaah bin Al-Husain:

1.         “Al-Tibyaan fi I’raab Al-Qur’aan”. Investigation: Sa’d Kareem Al-Faqqi. (1st ed., Al-Mansoura: Daar Al-Yaqeen, 1422 AH – 2001)

2.         “Al-Lubaab fi ‘Ilal Al-Binaa wa Al-I’raab”. Investigation: Gaazi Mukhtaar Tulaymaat. (1st ed., Beirut: Daar Al-Fikr Al-Mu’aasir, and Damascus: Daar Al-Fikr, 1995, reprinted in 1422 AH – 2001).

Al-‘Umar, Khaluud bint ‘Abdillaah, “Athar Al-Siyaaq Al-Lugawi fee Ta’addud Al-Awjuh Al-I’raabiyyah lil Asmaa Diraasah Nahwiyyah Lugawiyyah liba’d min Aay Suurah Al-Baqarah”. Journal of the North for Humanities, University of Northern Boarders, vol (2), issue (2), 1438 AH – 2017.

Al-‘Aini, Badrudeen Muhammad bin Ahmad, “Al-Maqaasid Al-Nahwiyyah fi Sharh Shawaahid Shuruuh Al-Alfiyyah popular as Sharh Al-Shawaahid Al-Kubra”. Investigation: Prof. ‘Ali Muhamamd Faakhir et al., (1st ed., Cairo: Daar Al-Salaam for Printing and Publication, 1431 AH – 2010).

Al-Gaamidi, Muhammad bin Rabee’, “Al-‘Alaaqa Bayna Al-I’raab wa Al-Ma’naa fi Al-Dars Al-Nahwi”. A paper published in Taif Journal, Volume 2, issue 7, Jumaada Al-Aakhira, 1434 AH – 2013.

Ibn Faaris, Abu Al-Husain Ahmad, “Al-Saahibi fi Fiqh Al-Lugha Al-‘Arabiyyah wa Masaailiha wa Sunan Al-‘Arab fi Kalaamiha”. Investigation: Al-Seyyid Ahmad Saqar. (Cairo: Isa Al-Baabi Al-Halabi Print co).

Al-Faarisi, Abu ‘Ali Al-Hassan bin Ahmad, “Al-Igfaal wa Huwa Al-Masaail Al-Muslaha fi Kiaab Al-Ma’aani Al-Qur’aan wa I’raabihi li Al-Zajaaj”. Investigation: Dr. ‘Abdullaah bin ‘Umar Al-Haaj Ibrahim. (1st ed., Abu Dhabi: The Cultural Council, 1424 AH – 2003).

Al-Faraa, Abu Zakariyyah Yahya bin Ziyaad, “Ma’aani Al-Qur’aan”. Investigation: Muhammad ‘Ali Al-Najaar. (2nd ed., Cairo: Daar Al-Kutub wa Al-Wathaaiq Al-Qawmiyyah, 1422 AH – 2002).

Al-Faraheedi, Al-Khaleel bin Ahmad:

Al-‘Ayn”. Investigation: Dr. Mahdi Al-Makhzoumi, and Dr. Ibrahim Al-Saamraai. (Beirut: Muassasah Al-A’lami for Publications, 1408 AH – 1988).

Al-Farazdaq, Humaam bin Gaalib bin Sa’sa’a, “Dewaan Al-Farazdaq”. (Beirut: Daar Beirut for Printing and Publication, 1404 AH – 1984).

Al-Fayrouzabaadi, Abu Taahir Majdudeen, “Basaair Dawi Al-Tamyeez fi Lataaif Al-Kitaab Al-‘Azeez”. Investigation: Muhammad ‘Ali Al-Najaar. (Cairo: The Supreme Council for Islamic Affairs).

Al-Quduuri, Ahmad bin Muhammad, “Al-Tajreed”. Investigation: Dr. Muhammad Ahmad Siraaj, And Dr. ‘Ali Jum’ah. (2nd ed., Cairo: Daar Al-Salaam, 1427 AH – 2006).

Al-Qurtubi, Abu ‘Abdillaah Muhammad bin Ahmad, “Al-Jaami’ li Ahkaam Al-Qur’aan”. Investigation: Ahmad Al-Barduuni and Ibrahim Utaifis. (2nd ed., Cairo: Daar Ak-Kutub Al-Misriyyah, 1384 AH – 1964).

Al-Qaysi, Makki bin Abi Taalib, “Mushkil I’raab Al-Qur’aan”. Investigation: Dr. Haatim Saalim Al-Daamin. (4th ed., Beirut: Muassasah Al-Risaalah, 1408 AH – 1988).

Al-Karmaani, Taaj Al-Quraa Mahmuud bin Hamzah, “Garaaib Al-Tafseer wa ‘Ajaaib Al-Tahweel”. Investigation: Dr. Shamraan Sarkaan Al-‘Ujaili. (1st ed., Jeddah: Daar Al-Qablah for Culture, Beirut: Mu’assah ‘Uluum Al-Qur’aan, 1408 AH – 1988).

Al-Maaturidi, Abu Mansour Muhammad bin Muhammad, ‘Tafseer Al-Maaturidi (Tahweelaat Ahl Al-Sunnah)”. Investigation: Dr. Majdi Baasluum. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1426 AH – 2005).

Al-Maawardi, Abu Al-Hassan ‘Ali bin Muhammad, “Tafseer Al-Maawardi (Al-Nukat wa Al-‘Uyuun)”. Investigation: Al-Seyyid bin ‘Abdul Maqsoud. (Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah).

Al-Mubarrid, Abu Al-‘Abbas Muhammad bin Yazeed, “Al-Muqtadab”. Investigation: Muhammad ‘Abul Khaaliq ‘Adeemah. (Beirut: ‘Aalim Al-Kutub).

Al-Majaashi’I, Abu Al-Hassan ‘Ali bin Fasaal, “Sharh ‘Uyuun Al-I’raab”. Investigation: Dr. ‘Abdul Fataah Saleem. (1st ed., Cairo: Daar Al-Ma’aarif).

Majeed, Mahmuud Shaakir, “Wuruud Al-Khabar bi Ma’naa Al-Amr wa Al-Nahy ‘Inda Al-Usuuliyyeen”. University of Tikrit Journal for Humanities, vol. (15), issue (9), April 2008.

Al-Muhaasibi, Al-Haarith bin Asad, “Fahm Al-Qur’aan wa Ma’aaneehi”. Investigation: Husain Al-Quutili. (1st ed., Beirut: Daar Al-Fikr, 1398 AH).

Mahaamadiyyah Samiyyah, “Dawr Al-Siyaaq fee Tahdeed Al-Dalaalah Al-Wadheefiyyah”. (Master’s thesis, Muhammad Khaydir University in Biskrah, Algeria, 1434 AH, 2013).

·         Al-Muraadi, Abu Muhammad Badrudeen:

1.      “Tawdeeh Al-Maqaasid wa Al-Masaalik bi Sharh Alfiyyah Ibn Maalik”. Investigation: Prof. ‘Abdul Rahmaan Sulaymaan. (1st ed., Beirut: Daar Al-Fikr Al-‘Arabi, 1422 AH – 2001).

2.      “Al-Jinni Al-Daani fi Huruuf Al-Ma’aani”. Investigation: Fakhrudeen Qubaawah, and Muhammad Nadeem Faadil. (2nd ed., Beirut: Daar Al-Aafaaq Al-Jadeedah, 1403 AH – 1983).

Ibn Mandhuur, Abu Al-Fadl Muhammad bin Makram, “Lisaan bin Makram”. (1st ed., Beirut: Daar Saadir).

Al-Nahaas, Abu Ja’far Ahmad bin Muhammad, “I’raaf Al-Qur’aan”. Investigation: Dr. Zuhayr Gaazi Zaahid. (1st ed., Beirut: ‘Aalim Al-Kutub wa Maktabah Al-Nahda Al’Arabiyyah, 1417 AH – 1996).

Al-Nasafi, Abu Al-Barakaat, “Madaarik Al-Tanzeel wa Haqaaiq Al-Tahweel”. Investigation: Yusuf ‘Ali Badeewi. (1st ed., Beirut: Daar AL-Kalim Al-Tayyib, 1439 AH – 1998).

Haashim, ‘Abdul Haadi Thaabit, “Al-Khayr Al-Waarid bi Ma’naa Al-Amr, Diraasah Usuuliyyah Tatbeeqiyyah”, Journal of Islamic Legal Sciences, Qassim University, Vol. (5), issue (2), Rajab 1433 AH – May 2012.

·         Ibn Hishaam, Jamaaludeen ‘Abdullaah bin Ahmad:

1.      “Awdah Al-Masaalik Ilaa Alfiyyah Ibn Maalik”. Investigation: Muhammad Muhyiddeen ‘Abdul Hameed. (Beirut: Al-Maktabah Al-‘Asriyyah, 1429 – 1999).

2.      Sharh Shuduur Al-Dahab fi Ma’rifah Kalaam Al-‘Arab”. Cared for by: Muhammad Abu Al-Fadl ‘Aashuur. (1st ed., Beirut: Daar Ihyaa Al-Turaath Al-‘Arabi, 1422 AH – 2001).

Al-Hamadaani, Al-Muntakhab bin Abi Al-‘Izz, “Al-Kitaab Al-Fareeb fi I’raab Al-Qur’aan Al-Majeed”. Investigation: Muhammad Nidhaamudeen Al-Fateeh. (1st ed., Madinah: Maktabah Daar Al-Zamaan, 1427 AH – 2006).

·         Al-Waahidi, Abu Al-Hassan ‘Ali bin Ahmad:

1.      “Al-Tafseer Al-Baseet”. Investigation: Dr. Muhammad bin Saalih Al-Fawzaan et al., (2nd ed., Riyadh: Sharikah Al-Obeikan lil Ta’leem, 1439 AH – 2018).

2.      “Al-Wajeez fee Tafseer Al-Kitaab Al-‘Azeez”. Investigation: Safwaan ‘Adnaan Daawudi. (1st ed., Damascus: Daar Al-Qalam, 1405 AH).

Ibn Ya’eesh, Abu Al-Baqaa Muwaffaqudeen, “Sharh Al-Mufassal”. (Beirut: ‘Aalam Al-Kutub).