مفعولُ المشيئةِ عندَ البلاغيين

Object of Will According the Rhetoricians

د. سلمان محمد حسن القرني

الكلمات مفتاحية: مفعول المشيئة، الذكر، الحذف، الغرابة، الغرض البلاغي.

بحث منشور

المستخلص

يتناول البحث (مفعول المشيئة) من وجهة بلاغية، ويسعى للوقوف على آراء البلاغيين حول مسائل هذا الدرس وتفريعاته، حيث أبان البحث عن مسالكهم في تلقي العلم، واختلاف مناط النظر.

وقام البحث على مطالب ثلاثة:

1-  مفعول المشيئة والبيان بعد الإبهام.

2-  (المشيئة) و(الشرط) شاهدُ الدرس.

3-  مفعول المشيئة الغريب.

وانتهى البحث إلى جملة من النتائج التي تؤكد في مجملها على الإفادة من جهود السابقين، مع أهمية تجديد النظر في مسائل العلم، وعدم الاستسلام للتقليد، وهو ما لوحظ في مناقشة بعض البلاغيين المعاصرين لمسائل هذا الموضوع.


Abstract

This research discusses (Object of Will According the Rhetoricia) from a critical rhetorical perspective. The research seeks to identify the rhetoricians' opinions on the issues of this lesson and its branches, as it showed their paths in receiving knowledge, and the different points of view.

The research consists of three topics:

1-      Object of will and clarification after ambiguity.

2-      (Will) and (Condition) as the core of the lesson.

3-      The strange object of will.

The research concluded with a number of findings that confirm the importance of benefitting from the efforts of the early scholars as well as the importance of reconsidering scholarly issues, and not giving to mere imitation, which is what was observed in the discussion of some contemporary rhetoricians regarding this topic.

Keywords: Object of will, remembrance, ellipsis, strangeness, rhetorical purpose

المصادر والمراجع

القرآن الكريم

البخاري، أبو عبدالله محمد بن إسماعيل، الجامع الصحيح المختصر، تحقيق: مصطفى ديب البغا، بيروت، دار ابن كثير، ط 3، 1407هـ 1987م.

التميمي، حيدر، التوجيه النحوي في كتاب أحكام القرآن، بيروت، دار الكتب العلمية، ط 1، 1429هـ 2008م.

التفتازاني، سعد الدين مسعود بن عمر، مختصر المعاني، بيروت، مؤسسة التاريخ العربي، 1424هـ 2004م.

التفتازاني، سعد الدين مسعود بن عمر، المطول، تحقيق: عبد الحميد هنداوي، بيروت، دار الكتب العلمية، ط 1، 1422هـ 2001م.

الجرجاني، عبد القاهر، دلائل الإعجاز، القاهرة، مكتبة الخانجي، ط5، 1424هـ 2004م.

الجعيد، إبراهيم علي، خصائص بناء الجملة القرآنية ودلالاتها البلاغية في تفسير التحرير والتنوير، رسالة دكتوراه، جامعة أم القرى، 1419هـ، 1999م.

ابن جني، أبو الفتح عثمان بن جني، المحتسب في تبيين وجوه شواذ القراءات والإيضاح عنها، الناشر وزارة الأوقاف - المجلس الأعلى للشئون الإسلامية، 1420هـ 1999م.

أبو حلوة، طلعت، حذف المفعول به بين عبد القاهر الجرجاني والخطيب القزويني، رؤية بلاغية نقدية، بحث مستل من مجلة كلية اللغة العربية بإيتاي البارود العدد 32، 1440هـ 2019م.

دراز، صباح عبيد دراز، السمات البلاغية في بيان النبوة، القاهرة، مكتبة وهبة، 1435هـ 2014م.

الدسوقي، محمد بن عرفة الدسوقي، حاشية الدسوقي، تحقيق د. خليل إبراهيم خليل، بيروت، دار الكتب العلمية، ط 1، 1423هـ 2002م.

ديوان البحتري، شرحه وعلَّق عليه محمد التونجي، بيروت، دار الكتاب العربي، ط1، 1414ه، 1994م.

ديوان الحطيئة، برواية وشرح ابن السكيت، تحقيق مفيد قميحة، بيروت، دار الكتب العلمية، ط 1، 1413ه، 1993م.

ديوان زهير بن أبي سلمى، تقديم: حنا نصر الحتي، بيروت، دار الكتاب العربي، 1482هـ 2007م.

ديوان سقط الزند للمعري، شرحه أحمد شمس الدين، بيروت، دار الكتب العلمية، 1990م.

ديوان الشريف الرضي، صحَّحه وقدَّم له: إحسان عباس، بيروت، دار صادر، 1994م.

ديوان طرفة بن العبد، تحقيق مهدي محمد ناصر الدين، بيروت، دار الكتب العلمية، ط3، 1423هـ 2002م.

الرازي، فخر الدين محمد بن عمر، نهاية الإيجاز في دراية الإعجاز، تحقيق: نصر الله حاجي مفتي أوغلى، بيروت، دار صادر، ط 1، 1424هـ 2004م

الزجاج، إعراب القرآن، المنسوب للزجاج، أبو إسحاق إبراهيم بن السري، تحقيق: إبراهيم الأبياري، دار الكتب الإسلامية، 1404هـ 1982م.

الزركشي، بدر الدين أبو عبدالله محمد بن بهادر، البرهان في علوم القرآن، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، بيروت، المكتبة العصرية، ط 1، 1425هـ 2004م.

السامرائي، فاضل صالح، معاني النحو، عمان الأردن، دار الفكر، ط 5، 1432هـ 2011م.

السبكي، بهاء الدين أبو حامد أحمد بن علي بن عبد الكافي، عروس الأفراح في شرح تلخيص المفتاح، تحقيق: خليل إبراهيم، بيروت، دار الكتب العلمية، ط 1، 1422هـ 2001م.

السيوطي، جلال الدين عبدالرحمن بن الكمال، شرح عقود الجمان في علم المعاني والبيان، (مصر، مطبعة مصطفى البابي الحلبي.

السيوطي، جلال الدين عبدالرحمن بن الكمال، الإتقان في علوم القرآن، تحقيق: حامد أحمد الطاهر البسيوني، القاهرة، دار الفجر، ط 2، 1430هـ 2009م.

الشبعان، علي، التذوق الأدبي، الدمام، مكتبة المتنبي، 1436هـ.

صمود، حمادي، التفكير البلاغي، أسسه وتطوره إلى القرن السادس، تونس، المطبعة الرسمية للجمهورية التونسية، 1981م.

طلحة، محمود، مبادئ تحليل الخطاب في التراث البلاغي العربي من خلال شروح التلخيص، عمان الأردن، دار كنوز المعرفة، ط1، 1440هـ 2019م

ابن عاشور، محمد الطاهر، التحرير والتنوير، تونس، دار سحنون للنشر والتوزيع، 1997م.

العباسي، عبد الرحيم بن أحمد، معاهد التنصيص على شواهد التلخيص، تحقيق محمد محي الدين عبد الحميد، بيروت، عالم الكتب، 1367هـ 1947م.

عبدالمطلب، محمد، البلاغة والأسلوبية، بيروت، مكتبة لبنان، ط 4، 2010م.

العصام، مخطوط الأطول للعصام، جامعة الملك سعود، الرقم العام 3217، ف 673/ 3، 20/ 12/ 1399هـ.

 العصام، إبراهيم بن عربشاه عصام الدين، الأطول، تحقيق: عبد الحميد هنداوي، بيروت، دار الكتب العلمية، ط 1، 1422هـ 2001 م.

عوني، حامد، المنهاج الواضح للبلاغة، القاهرة، مكتبة الجامعة الأزهرية.

فيود، بسيوني، علم المعاني دراسة بلاغية ونقدية لمسائل المعاني، القاهرة، مؤسسة المختار، ط 2، 1425هـ 2004م.

القزويني، محمد بن عبد الرحمن الخطيب، تلخيص المفتاح، قرأه وقَّدم له ياسين الأيوبي، بيروت، المكتبة العصرية، ط 1، 1423هـ 2002م.

الكوَّاز، محمد كريم، أبحاث في بلاغة القرآن الكريم، بيروت، مطبعة الانتشار العربي، ط 1، 2006م.

المغربي، أبو العباس أحمد بن محمد بن يعقوب، مواهب الفتاح في شرح تلخيص المفتاح، تحقيق: خليل إبراهيم خليل، بيروت، دار الكتب العلمية، ط 1، 2003هـ 2003م.

ملياني، محمد، جمالية الحذف من منظور الدراسات الأسلوبية، مجلة الكلمة، مجلة فصلية السنة التاسعة عشرة العدد 76، 1433هـ 2012م.

أبو موسى، محمد، خصائص التراكيب، القاهرة، مكتبة وهبة، ط 6، 1425هـ 2004م.

أبو موسى، محمد، آل حم غافر فصلت دراسة في أسرار البيان، القاهرة، مكتبة وهبة ط 1، 1430هـ 2009م.

الميداني، عبد الرحمن، البلاغة العربية أُسسها وعلومها وفنونها، دمشق، دار القلم، ط 2، 1428هـ 2007م.

ابن هشام، أبو محمد عبدالله جمال الدين الأنصاري، مغني اللبيب عن كتب الأعاريب، بيروت، دار الفكر، 1985م.


Bibliography

The Glorious Qur’an

Al-Bukhaari, Abu ‘Abdillaah Muhammad bin Isma’il, Al-Jaami’ Al-Saheeh Al-Mukhtasar, Investigation: Mustafa Deeb Al-Buga, Beirut: Daar Ibn Katheer, 3rd ed., 1407 AH – 1987.

Al-Tameemi, Hyderabad, Grammatical Direction in the Book titled Ahkaam, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1429 AH – 2008.

Al-Taftazaani, Sa’aduddeen Mas’uud bin ‘Umar, Mukhtasar Al-Ma’aani, Beirut, Muassasah Al-Taareekh Al-‘Arabi, 1424 AH – 2004.

Al-Taftazaani, Sa’aduddeen Mas’uud bin ‘Umar, Al-Mutawwal, Investigation: ‘Abdul Hameed Hindaawi, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1422 AH – 2001.

Al-Jurjaani, ‘Abdul Al-Qaahir, Dalaail Al-I’jaaz, Cairo, Maktabah Al-Khaanji, 5th ed., 1424 AH – 2004.

Al-Ja’eed, Ibrahim ‘Ali, Khasaais Benaa Al-Jumlah Al-Qur’aaniyyah wa Dalaalaatihaa Al-Balaagiyyah fee Tafseer Al-Tahreer wa Al-Tanweer, PhD dissertation, Umm Al-Qura University, 1419 AH – 1999.

Ibn Jinni, Abu Al-Fath ‘Uthman bin Jinni, Al-Muhtasib fi Tabyeen Wujuuh Shawaadh Al-Qiraa’aat wa Al-Eedooh ‘anha, Ministry of Awqaf – The Supreme Council for Islamic Affairs, 1420 AH – 1999.

Abu Hulwah, Tal’at, Hadf Al-Maf’uul bihi Bayna ‘Abdil Qaahir Al-Jurjaani Al-Khateeb Al-Qazweini, Ruhya Balaagiyyah Naqdiyyah, A research excerpted from Journal of Arabic Language in Eetaah Al-Baaruud, issue 32, 1440 AH – 2019.

Duraaz, Sabaah ‘Ubaid Duraaz, Al-Simaat Al-Balaagiyaah fee Bayaan Al-Nubuwwayh, Cairo, Maktabah Wahbah, 1435 AH – 2014.

Al-Dusuuqi, Muhammad bin ‘Arafah Al-Dusuuqi, Haashiyah A-Dusuuqi, Investigation: Khaleel Ibrahim Khaleel, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1423 AH – 2002.

Deewaan Al-Buhturi, annotated with commentary by Muhammad Al-Tuunji, Beirut, Daar Al-Kitaab Al-‘Arabi, 1st ed., 1414 AH – 1994.

Deewaan Al-Hutaiha with the narration and commentary of Ibn Al-Sakeet, investigation of Mufeed Qameeha, Beirut, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1413 AH – 1993.

Deewaan Zuhayr bin Abi Salmaa, introduction: Hanna Nasr Al-Hatti, Beirut, Daar Al-Kitaab Al-‘Arabi, 1482 AH – 2007.

Deewaan Saqat Al-Zand by Al-Ma’arri, annotated by Ahmad Shamsudeen, Beirut, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah,1990.

Deewaan Al-Shareef Al-Radiyy, corrected and introduced by: Ihsaan ‘Abaas Beirut, Daar Saadir, 1994.

Deewaan Tarafah bin Al-‘Abd, Investigation: Mahdi Muhammad Naasirudeen, Beirut, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 3rd ed., 1423 AH – 2002.

Al-Raazi, Fakhrudeen Muhammad bin ‘Umar, Nihaayah Al-Eejaaz fee Diraayah Al-I’jaaz, Investigation: Nasrullaah Haaji Mufti Ogele, Beirut, Daar Saadir, 1st ed., 1424 AH – 2004.

Al-Zajaaj, I’raab Al-Qur’aan attributed to Al-Zajaaj, Abu Ishaq Ibrahim bin Al-Sariyy, Investigation: Ibrahim Al-Abyaari, Daar Al-Kutub Al-Islaamiyyah, 1404 AH – 1982.

Al-Zarkashi, Badrudeen Abu ‘Abdillaah Muhammad bin Bahaadir, Al-Burhaan fi ‘Uluum Al-Qur’aan, Investigation: Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim, Beirut: Al-Maktabah Al-‘Asriyyah, 1st ed., 1425 AH – 2004.

Al-Saamraai, Faadil Saalih, Ma’aani Al-Nahw, Amman Jordan, Daar Al-Fikr, 5th ed., 1432 AH – 2011.

Al-Subki, Bahaahudeen Abu Haamid Ahmad bin ‘Ali bin ‘Abdil Kaafi, ‘Aruus Al-Afraah fi Sharh Talkhees Al-Miftaah, Investigation: Khaleel Ibrahim, Beirut, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1422 AH – 2001.

Al-Suyuuti, Jalaaludeen ‘Abdur Rahmaan bin Al-Kamaal, Sharh ‘Uquud Al-Jumaan fi ‘Ilm Al-Ma’aani wa Al-Bayaan, Egypt: Al-Halabi Mustafa Al-Baabi Press.

Al-Suyuuti, Jalaaludeen ‘Abdur Rahmaan bin Al-Kamaal, Al-Itqaan fi ‘Uluum Al-Qur’aan, Investigation: Haamid Ahmad Al-Taahir Al-Basyuuni, Cairo, Daar Al-Fajr, 2nd ed., 1430 AH – 2009.

Al-Shab’aan, ‘Ali, Al-Tadawwuq Al-Adabi, Dammam, Maktabah Al-Mutanabbi, 1436 AH.

Sumuud, Hamaadi, Rhetorical Thought, Its Foundations and Development till the Sixth Century, Tunisia, The Office Press of Tunisia Republic, 1981.

Talhat, Mahmuud, Principles of Speech Analysis in the Arabic Rhetorical Heritage from the Commentaries on Al-Takhees, Amman Jordan, Daar Kunuuz Al-Ma’rifah, 1st ed., 1440 AH – 2019.

Ibn ‘Aashuur, Muhammad Al-Taahir, Al-Tahreer wa Al-Tanweer, Tunisia, Daar Sahnuun for Publication and Distribution, 1997.

Al-‘Abaasi, ‘Abdul Raheem bin Ahmad, Ma’aahid Al-Tansees ‘alaa Shawaahid Al-Talkhees, Investigation: Muhammad Muhyiddeen ‘Abdul Hameed, Beirut, ‘Aalam Al-Kutub, 1367 AH – 1947.

 ‘Abdul Mutallib, Muhammad, Al-Balaaga wa Al-Usluubiyyah, Beirut, Maktabah Lubnaan, 4th ed., 2010.

Al-Esaam, Manuscript of Al-Atwal by Esaam, King Saud University, General no: 3217 f 673/ 3, 20/12/1399 AH.

Esaam, Ibrahim bin ‘Arbashaah Esaamuddeeen, Al-Atwal, Investigation: ‘Abdul Hameed Hindaawi, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 1422 AH – 2001.

 ‘Awni, Haamid, Al-Minaaj Al-Waadih lil Balaaga, Cairo, Maktabah Al-Jaami’ah Al-Azhariyyah.

Fuyuud, Basyouni, ‘Ilm Al-Ma’aani Diraasah Balaagiyyah wa Naqdiyyah li Masaail Al-Ma’aani, Cairo, Muassasah Al-Mukhtaar, 2nd ed., 1425 AH – 2004.

Al-Qazweini, Muhammad bin ‘Abdir Rahmaan Al-Khateeb, Talkhees Al-Miftaah, Read and introduced by Yaseen Al-Ayuubi, Beirut, Al-Maktabah Al-‘Asriyyah, 1st ed., 1423 AH – 2002.

Al-Kawwaaz, Muhammad Kareem, Researches in the Rhetoric of the Noble Qur’an. Beirut, Al-Intishaar Al-‘Arabi Press, 1st ed., 2006.

Al-Magribi, Abu Al-‘Abbas Ahmad bin Muhammad bin Ya’quub, Mawaahib Al-Fattaah fi Sharh Talkhees Al-Miftaah, Investigation: Khaleel, Beirut, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1st ed., 2003.

Milyaani, Muhammad, Jamaaliyyah Al-Hadf min Mandhuur Al-Diraasaat Al-Usluubiyyah, Journal of Al-Kalimah, Periodical journal, year 19, issue 76, 1433 AH – 2012.

Abu Musa, Muhammad, Khasaais Al-Taraakeeb, Cairo, Maktabah Wahbah, 6th ed., 1425 AH – 2004.

Abu Musa, Muhammad, Alif Laam Haa Meem Gaafir Fusilat A Study on the Secrets of Rhetoric, Cairo, Maktabah Wahba, 1st ed., 1430 AH – 2009.

Al-Meedaani, ‘Abdul Rahmaan, Al-Balaaga Al-‘Arabiyyah Ususuha wa ‘Uluumuha wa Funuunuha, Damascus, Daar Al-Qalam, 2nd ed., 1428 AH – 2007.

 Ibn Hishaam, Abu Muhammad ‘Abdullaah Jamaaludeen Al-Ansaari, Mugni Al-Labeeb ‘an Kutub Al-A’aareeb, Beirut, Daar Al-Fikr, 1985.