العطف على معمولي عاملين مختلفين معنىً وعملاً

Conjunction on the Elements of Two Different Factors Meaningfully and Functionally

د. حسن بن كُرَيْدِم بن محمد الزبيدي

الكلمات مفتاحية: العطف- معمول– عاملين – حذف المضاف- حذف الجار.

بحث منشور

المستخلص:

يعرض هذا البحث لمسألة جواز العطف على معمولي عاملين معرِّفًا بها، ومُتتبِّعًا لاختلافِ النحاة فيها بين الجواز والمنع، واقتضى ذلك وجود مبحثين، الأول: التعريف بمسألة العطف على معمولي عاملين وبيان صورها وأحكامها، والثاني: مناقشة مذاهب النحاة في مسألة العطف على معمولي عاملين وتحليل الشواهد الواردة فيها، وسار البحث وفق المنهج الوصفي التحليلي، وتمّ التوصل إلى نتائج أهمها: ترجيحُ مسألة جواز العطف على معمولي عاملين؛ لكثرة الشواهد عليها من كلام العرب، وتأويلاتُ المانعين لشواهد جواز العطف على معمولي عاملين انطوت على تكلف بيِّن أخرج الكلام عن ظاهره وأوقع في التعقيد الذي لا مبرر له.


Abstract

This research presents the issue of the permissibility of conjunctions on the elements of two different factors, and traces the controversy between grammarians on its permissibility and prohibition.  This requires presenting two research points.

 The first one is to define conjunctions on the elements of two factors and illustrate its forms and functions.  The second is to discuss the schools of grammarians on the issue of coordinating conjunctions for two different factors and to analyze the evidences therein.  This research followed the descriptive analytical approach. The findings reached are as follows: the preponderance of the issue of the permissibility of conjunctions on the elements over two factors; due to the abundance of evidence on it from the words of the Arabs; and the interpretations of those who disagreed on the evidence of the permissibility of using conjunctions on the elements of two factors are laced with clear exaggeration which led to changing speech from its apparent meaning and causing a baseless complexity.

Key words:

Conjunction – element – two factors- deleting the additive – deleting al-jarr.


 

المصادر والمراجع

ابن الأثير، المبارك بن محمد. "البديع في علم العربية". تحقيق د. فتحي أحمد علي الدين. (ط1، مكة المكرمة: جامعة أم القرى 1420 ه).

ابن الحاجب، عثمان بن عمر. "الأمالي". تحقيق د. فخر صالح سليمان قدارة. (بيروت: دار الجيل 1409هـ)

ابن الخباز، أحمد بن الحسين. "توجيه اللمع". تحقيق أ. د. فايز زكي محمد دياب. (ط2، مصر: دار السلام للطباعة والنشر والتوزيع والترجمة 1428 هـ - 2007 م).

ابن السراج، محمد بن السري. "الأصول في النحو". تحقيق عبد الحسين الفتلي. (بيروت: مؤسسة الرسالة).

ابن الناظم بدر الدين، محمد بن محمد. "شرح ابن الناظم على ألفية ابن مالك". تحقيق محمد باسل عيون السود. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية1420 هـ - 2000م).

ابن قتيبة، عبد الله بن مسلم. "أدب الكاتب". تحقيق محمد الدالي. (مؤسسة الرسالة).

ابن مالك، محمد بن عبد الله. "شرح تسهيل الفوائد". تحقيق: د. عبد الرحمن السيد و د. محمد بدوي المختون. (ط1، هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان 1410هـ).

ابن هشام، عبد الله بن يوسف. "مغني اللبيب عن كتب الأعاريب". تحقيق د. مازن المبارك ومحمد علي حمد الله. (ط5، دمشق: دار الفكر).

ابن ولاد التميمي، أحمد بن محمد. "الانتصار لسيبويه على المبرد" تحقيق د. زهير عبد المحسن سلطان. (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة 1416هـ - 1996م).

ابن يعيش، يعيش بن علي بن يعيش. "شرح المفصل للزمخشري". تقديم: الدكتور إميل بديع يعقوب. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية1422 هـ - 2001 م).

أبو الفتح، عثمان بن جني "الخصائص". تحقيق محمد علي النجار. (ط4، القاهرة: الهيئة المصرية العامة للكتاب).

أبو الفتح، عثمان بن جني. "المحتسب في تبيين وجوه شواذ القراءات والإيضاح عنها". (وزارة الأوقاف، المجلس الأعلى للشئون الإسلامية1420هـ- 1999م).

أبو الفداء، إسماعيل بن علي. "الكناش في فني النحو والصرف". تحقيق: الدكتور رياض بن حسن الخوام. (بيروت: المكتبة العصرية للطباعة والنشر2000 م).

أبو حيان، محمد بن يوسف. "ارتشاف الضرب من لسان العرب". تحقيق رجب عثمان محمد. (ط1، القاهرة: مكتبة الخانجي 1418 هـ - 1998 م).

أبو حيان، محمد بن يوسف. "البحر المحيط". تحقيق صدقي محمد جميل. (بيروت: دار الفكر1420 هـ).

أبو حيان، محمد بن يوسف. "التذييل والتكميل في شرح كتاب التسهيل". تحقيق: د. حسن هنداوي (ط1، دمشق: دار القلم ودار كنوز إشبيليا).

أبو طالب، المفضل بن سلمة. "الفاخر". تحقيق عبد العليم الطحاوي. (ط1، دار إحياء الكتب العربية1380هـ).

الاستراباذي محمد بن الحسن. "شرح الرضي على كافية ابن الحاجب". تحقيق د. يوسف محمد عمر. (ليبيا: جامعة قار يونس 1395- 1975م).

الجرجاني، علي بن محمد. "التعريفات". (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية 1403-1983م).

"ديوان أبي النجم العجلي". تحقيق محمد أديب عبد الواحد. (دمشق: مجمع اللغة العربية).

"ديوان أبي دؤاد الإيادي". تحقيق أنوار محمود الصالحي و د. أحمد هاشم السامرائي. (ط1، دار العصماء1431هـ).

"ديوان الأعور الشني". تحقيق ضياء الدين الحيدري. (ط1، بيروت: مؤسسة المواهب للطباعة والنشر1419هـ).

"ديوان الفرزدق". شرح وضبط علي فاعور. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية1407).

"ديوان النابغة الجعدي". تحقيق واضح الصَّمد. (ط1 بيروت: دار صادر1989م).

"ديوان النابغة الجعدي". تحقيق واضح الصَّمد. (ط1 بيروت: دار صادر1989م).

"ديوان جران العود النميري". رواية أبي سعيد السكري. (ط1، القاهرة: دار الكتب المصرية1350هـ).

"ديوان جرير". تحقيق الدكتور نعمان محمد أمين طه. (ط3، دار المعارف).

الزجاج، إبراهيم بن السري. "معاني القرآن وإعرابه". تحقيق: عبد الجليل عبده شلبي. (ط1، بيروت: عالم الكتب 1408هـ - 1988م).

السمين الحلبي، أحمد بن يوسف. "الدر المصون في علوم الكتاب المكنون" تحقيق: الدكتور أحمد محمد الخراط. (دمشق: دار القلم).

السُّهَيلي، عبد الرحمن بن عبد الله. "نتائج الفكر في النَّحو". (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية 1412 – 1992م).

سيبويه، عمرو بن عثمان "الكتاب". تحقيق عبد السلام محمد هارون. (ط3، القاهرة: مكتبة الخانجي 1408هـ - 1988م).

السيرافي أبو سعيد، الحسن بن عبد الله. "شرح كتاب سيبويه". تحقيق أحمد حسن مهدلي، علي سيد علي. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية2008 م).

السيرافي، يوسف بن الحسن. "شرح أبيات سيبويه". تحقيق الدكتور محمد علي الريح هاشم. (القاهرة: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع1394 هـ - 1974م).

السيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر. "همع الهوامع في شرح جمع الجوامع". تحقيق عبد الحميد هنداوي. (القاهرة: المكتبة التوفيقية).

الصبان، محمد بن علي "حاشية الصبان على شرح الأشموني لألفية ابن مالك". (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية 1417 هـ -1997م).

الطبراني، سليمان بن أحمد. "المعجم الأوسط". تحقيق طارق عوض الله وعبد المحسن الحسيني. (القاهرة: دار الحرمين).

العسكري أبو هلال، الحسن بن عبد الله "جمهرة الأمثال". تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم. (بيروت: دار الفكر).

العكبري، عبد الله بن الحسين. "التبيين عن مذاهب النحويين البصريين والكوفيين". تحقيق د. عبد الرحمن العثيمين. (ط1، دار الغرب الإسلامي1406هـ - 1986م).

العيني، محمود بن أحمد. "المقاصد النحوية في شرح شواهد شروح الألفية". تحقيق أ. د. علي محمد فاخر، وآخرون. (ط1، القاهرة: دار السلام للطباعة والنشر1431هـ - 2010م).

الفارسي، الحسن بن أحمد. "التعليقة على كتاب سيبويه". تحقيق د. عوض القوزي. (ط1 1410هـ).

الفارسي، الحسن بن أحمد. "الحجة للقراء السبعة". تحقيق بدر الدين قهوجي وبشير جويجابي. (ط2، دمشق: دار المأمون للتراث 1413هـ - 1993م).

الفارسي، الحسن بن أحمد. "المسائل العسكريات في النحو العربي". تحقيق د. علي جابر المنصوري. (عمان: الدار العلمية الدولية للنشر والتوزيع 2002 م).

المبرد، محمد بن يزيد. "الكامل في اللغة والأدب". تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم. (ط3، القاهرة: دار الفكر العربي 1417هـ - 1997م).

المبرد، محمد بن يزيد. "المقتضب". تحقيق. محمد عبد الخالق عظيمة. (بيروت: عالم الكتب).

ابن عطية، محمد بن عطية "المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز". تحقيق: عبد السلام عبد الشافي محمد. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية 1422 هـ.

المعري أبو العلاء، أحمد بن عبد الله "اللامع العزيزي شرح ديوان المتنبي". تحقيق محمد سعيد المولوي. (ط1، مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الإسلامية1429هـ - 2008م).

الميداني، أحمد بن محمد. "مجمع الأمثال". تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد. (بيروت: دار المعرفة).

ناظر الجيش، محمد بن يوسف. "تمهيد القواعد بشرح تسهيل الفوائد". تحقيق أ. د. علي محمد فاخر وآخرون. (ط1 القاهرة: دار السلام للطباعة والنشر والتوزيع والترجمة 1428هـ).

النَّحاس، أحمد بن محمد. "إعراب القرآن". تعليق عبد المنعم خليل إبراهيم. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية1421هـ).


Bibliography

abin al'athira, almubarak bin muhamadi. "albadie fi eilm alearabiati". tahqiq du. fathi 'ahmad eali aldiyn. (ta1, makat almukaramati: jamieat 'ami alquraa 1420 hu).

abn alhajibi, euthman bn eumri. "al'amalii". tahqiq du. fakhr salih sulayman qadarata. (birut: dar aljil 1409h)

abin alkhabazi, 'ahmad bin alhusayni. "tawjih allimae". tahqiq 'a. da. fayiz zaki muhamad diab. (ta2, masra: dar alsalam liltibaeat walnashr waltawzie waltarjamat 1428 hi - 2007 mi).

abin alsaraji, muhamad bn alsuri. "al'usul fi alnahu". tahqiq eabd alhusayn alfatli. (birut: muasasat alrisalati).

abn alnaazim badr aldiyn, muhamad bin muhamad. "shrah abn alnaazim ealaa 'alfiat abn malk". tahqiq muhamad basil euyun alsuwdu. (ta1, bayrut: dar alkutub aleilmiati1420 hi - 2000 mi).

abn qutaybata, eabd allh bin muslimi. "'adab alkatibi". tahqiq muhamad aldaali. (muasasat alrisalati).

abin malik, muhamad bin eabd allah. "shrh tashil alfawayidi". tahqiqu: da. eabd alrahman alsayid w da. muhamad badawi almakhtuna. (ta1, hajr liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielan 1410h).

abin hisham, eabd allh bin yusif. "mghni allabib ean kutub al'aearib". tahqiq du. mazin almubarak wamuhamad eali hamd allah. (ta5, dimashqa: dar alfikri).

abn wilad altamimi, 'ahmad bin muhamad. "alaintisar lisibwih ealaa almubardi" tahqiq du. zuhayr eabd almuhsin sultan. (ta1, bayrut: muasasat alrisalat 1416h - 1996mu).

abin yaeishu, yaeish bin ealiin bin yaeish. "shrah almufasal lilzumakhshiri". taqdimu: alduktur 'iimil badie yaequba. (tu1, bayrut: dar alkutub aleilmiati1422 hi - 2001 mi).

'abu alfatah, euthman bin jini "alkhasayisi". tahqiq muhamad eali alnajaar. (ta4, alqahirati: alhayyat almisriat aleamat lilkitabi).

'abu alfatah, euthman bin jini. "almuhtasib fi tabyin wujuh shawadhi alqira'at wal'iidah eanha". (wizarat al'awqafi, almajlis al'aelaa lilshuyuwn al'iislamiati1420hi- 1999mu).

'abu alfida'i, 'iismaeil bin eulay. "alkinash fi faniy alnahw walsarfi". tahqiqu: alduktur riad bin hasan alkhawama. (birut: almaktabat aleasriat liltibaeat walnashri2000 mi).

'abu hayan, muhamad bin yusif. "artishaf aldarb min lisan alearabi". tahqiq rajab euthman muhamadu. (ta1, alqahirati: maktabat alkhanji 1418 hi - 1998 mi).

'abu hayan, muhamad bin yusifa. "albahr almuhita". tahqiq sidqi muhamad jimil. (birut: dar alfikri1420 hi).

'abu hayan, muhamad bin yusif. "altadhyil waltakmil fi sharh kitab altashili". tahqiqu: du. hasan hindawi(ta1, dimashqa: dar alqalam wadar kunuz 'iishbilya).

'abu talib, almufadal bin salamata. "alfakhir". tahqiq eabd alealim altahawi. (ta1, dar 'iihya' alkutub alearabiati1380h).

alastirabadhii muhamad bin alhasan. "shrah alradi ealaa kafiat aibn alhajib". tahqiq du. yusif muhamad eumr. (libia: jamieat qar yunis 1395- 1975ma).

aljirjani, ealiin bin muhamadi. "altaerifati". (tu1, bayrut: dar alkutub aleilmiat 1403-1983ma).

"diwan 'abi alnajm aleajli". tahqiq muhamad 'adib eabd alwahidi. (dimashqa: majmae allughat alearabiati).

"diwan 'abi duaad al'iiadiu". tahqiq 'anwar mahmud alsaalihii w du. 'ahmad hashim alsaamaraayiy. (ta1, dar aleasma'i1431h).

"Diwan al'aewar alshani". tahqiq dia' aldiyn alhidri. (ta1, bayrut: muasasat almawahib liltibaeat walnashri1419h).

"Diwan alfirzdaqa". sharh wadabt ealiin faeur. (tu1, bayrut: dar alkutub aleilmiati1407).

"Diwan alnaabighat aljaedi". tahqiq wadih alssamd. (t1 birut: dar sadri1989ma).

"Diwan alnaabighat aljaedi". tahqiq wadih alssamd. (t1 birut: dar sadri1989ma).

"Diwan jaraan aleud alnimiri". riwayat 'abi saeid alsukari. (ti1, alqahirata: dar alkutub almisriati1350h).

"Diwan jirir". tahqiq alduktur nueman muhamad 'amin tah. (ta3, dar almaearifi).

alzujaji, 'iibrahim bin alsiri. "meani alquran wa'iierabuhi". tahqiqu: eabd aljalil eabduh shalbi. (ta1, bayrut: ealim alkutub 1408h - 1988mi).

alsamin alhalbi, 'ahmad bin yusif. "aldr almasuwn fi eulum alkitaab almaknuna" tahqiqu: alduktur 'ahmad muhamad alkharati. (dimashqa: dar alqilmi).

alssuhayly, eabd alrahman bin eabd allahi. "natayij alfikr fi alnnahw". (tu1, bayrut: dar alkutub aleilmiat 1412 - 1992mu).

sibwyhi, eamru bin euthman "alkitabi". tahqiq eabd alsalam muhamad harun. (ta3, alqahirati: maktabat alkhanji 1408h - 1988ma).

alsirafi 'abu saeid, alhasan bin eabd allah. "shrah kitab sibwyh". tahqiq 'ahmad hasan mahdili, eali sayid eali. (ta1, bayrut: dar alkutub aleilmiati2008 mi).

alsirafi, yusif bin alhasani. "shrah 'abyat sibwyhi". tahqiq alduktur muhamad eali alriyh hashim. ( alqahirata: dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei1394 hi - 1974mi).

alsyuti, eabd alrahman bin 'abi bakr. "hamae alhawamie fi sharh jame aljawamiei". tahqiq eabd alhamid hindawi. (alqahirati: almaktabat altawfiqiatu).

alsabaan, muhamad bin ealiin "hashiat alsabaan ealaa sharh al'ashmunii li'alfiat abn malk". (ta1, bayrut: dar alkutub aleilmiat 1417 ha -1997mi).

altabrani, sulayman bin 'ahmadu. "almuejam al'awsata". tahqiq tariq eiwad allah waeabd almuhsin alhusayni. (alqahirata: dar alharmini).

aleaskariu 'abu hilali, alhasan bin eabd allah "jamharat al'amthiali". tahqiq muhamad 'abu alfadl 'iibrahim. (birut: dar alfikri).

aleakbiri, eabd allh bin alhusayni. "altabyin ean madhahib alnahawiiyn albasariiyn walkufiiyni". tahqiq du. eabd alrahman aleuthaymin. (ta1, dar algharb al'iislamii1406hi - 1986mi).

aleayni, mahmud bin 'ahmadu. "almaqasid alnahwiat fi sharh shawahid shuruh al'alfiati". tahqiq 'a. da. eali muhamad fakhar, wakhrun. (ta1, alqahirata: dar alsalam liltibaeat walnashri1431h - 2010ma).

alfarsi, alhasan bin 'ahmadu. "altaeliqat ealaa kitab sibwyh". tahqiq da. eiwad alqawzi. (ta1 1410h).

alfarsi, alhasan bin 'ahmadu. "alhujat lilquraa' alsabeati". tahqiq badr aldiyn qahwaji wabashir juyjabi. (ta2, dimashqa: dar almamun lilturath 1413h - 1993mi).

alfarsi, alhasan bin 'ahmadu. "almasayil aleaskariaat fi alnahw alearabii". tahqiq da. eali jabir almansuri. (eman: aldaar aleilmiat aldawliat lilnashr waltawzie 2002 mi).

almubardi, muhamad bin yazida. "alkamil fi allughat wal'adba". tahqiq muhamad 'abu alfadl 'iibrahimi. (ta3, alqahirata: dar alfikr alearabii 1417h - 1997mu).

almubardi, muhamad bin yazid. "almuqtadabi". tahqiqu. muhamad eabd alkhaliq eazimatun. (birut: ealim alkitab).

abin eatiat, muhamad bin eatia "almuharir alwajiz fi tafsir alkitaab aleaziza". tahqiqu: eabd alsalam eabd alshaafi muhamad.( ta1, bayrut: dar alkutub aleilmiat 1422 hu.

almaeariy 'abu aleala', 'ahmad bin eabd allh "allaamie aleazizi sharh diwan almutanabi". tahqiq muhamad saeid almulawi. (ta1, markaz almalik faysal lilbuhuth waldirasat al'iislamiati1429h - 2008mu).

almaydani, 'ahmad bin muhamad. "majmae al'amthiali". tahqiqu: muhamad mahyaa aldiyn eabd alhamid. (birut: dar almaerifati).

nazir aljaysh, muhamad bin yusif. "tamhid alqawaeid bisharh tashil alfawayidi". tahqiq 'a. da. eali muhamad fakhir wakhrun. (ta1 alqahirati: dar alsalam liltibaeat walnashr waltawzie waltarjamat 1428h).

alnnahas, 'ahmad bin muhamad. "'iierab alqurani". taeliq eabd almuneim khalil 'iibrahim. (ta1, bayrut: dar alkutub aleilmiati1421h).