بلاغة تشبيه الجمع، دراسة في شعر المعلقات

Rhetoric of the Plural Simile, A Study in the Poetry of Muallaqaat

د. حمد بن عبد الله سعد العوفي

الكلمات مفتاحية: تشبيه الجمع، المعلقات، الأغراض البلاغية.

بحث منشور

المستخلص

البحث بعنوان (بلاغة تشبيه الجمع، دراسة في شعر المعلقات)، ويَدْرُسُ البحث أحد أنواع التشبيه من حيث التعدد، وهو تشبيه الجمع، والذي يتعدد فيه المشبه به دون المشبه، محاولا إبراز الأغراض البلاغية التي كانت وراء هذا التعدد، وقد انطلق البحث من الدراسات النظرية لهذا النوع من التشبيه، ثم دراسة تطبيقية مكمِّلة للدراسة النظرية في شعر المعلقات؛ لاستخراج الأغراض البلاغية لتشبيه الجمع، انطلاقا من النص، لا من الغرض البلاغي.

ويحاول البحث الإجابة على سؤال فحواه: لماذا لجأ البليغ إلى تعديد المشبه به في الجملة التشبيهية؟ مع أنَّ الأصل أنْ يكون واحدا، وأنْ يكون هذا الواحد مؤديّا لغرض التشبيه؛ لذا فهذا التعدد خالف الأصل في التشبيه، وهذا التعدد واقع في الجزء المتخيل من عملية التشبيه، فالأمر واسع أمام البليغ. ثم ما الغرض البلاغي الذي جعل البليغ يلجأ إلى التعدد؟.

وقد اتخذ البحث شعر المعلقات ميدانا لدراسة هذا النوع من التشبيه، واستخراج الأغراض البلاغية، وذلك لمكانة شعر المعلقات في البلاغة العربية، ولِقِدَم نصوصها وبُعْدِهَا عن التأثر بالثقافات الأخرى، وقد بلغت شواهد تشبيه الجمع في شعر المعلقات سبعة شواهد.

وجاء البحث في مقدمة، وتمهيد وأربعة مباحث، قُسِّمت حسب الأغراض البلاغية لتشبيه الجمع، وهي: المبحث الأول: التفصيل في الصورة التشبيهية. المبحث الثاني: إخراج التشبيه من الابتذال إلى الغرابة. المبحث الثالث: التنويع في الصورة التشبيهية. المبحث الرابع: التفنن في طُرُقِ الأداء، وخُتِمَ بخاتمة فيها أبرز النتائج.


Abstract

The research is titled (Rhetoric of simile plural, a study in the poetry of mu'allaqat), and the research studies one of the types of simile in terms of multiplicity, which is the plural metaphor, in which there are multiple likenesses without the analogy, trying to highlight the rhetorical purposes that were behind this multiplicity, and the research started from theoretical studies for this type of simile, then an applied study that is complementary to the theoretical study in the poetry of Muallaqaat: To extract the rhetorical purposes of simulating the plural from the text, not from the rhetorical purpose.

The research tries to answer the question of its content: Why did the rhetorician resort to multiplying the analogy in the simile sentence? Although the original is to be one, and that this one performs the purpose of the simile; Therefore, this multiplicity contradicts the original analogy, and this multiplicity is located in the imagined part of the simile process, so the matter is wide before the rhetoric. Then what is the rhetorical purpose that made the rhetoric resort to pluralism?

The research has taken the poetry of the mu’allaqat as a field for studying this type of simile and extracting rhetorical purposes, due to the position of the mu’allaqat poetry in the Arabic rhetoric, and for the antiquity and distance of its texts from being influenced by other cultures.

The research came in an introduction, an introduction and four sections, which were divided according to the rhetorical purposes of simulating the plural, which are: The first topic: the detail in the analogical image. The second topic: Taking the metaphor from vulgar to strange. The third topic: diversification in the analogous image. The fourth topic: Proficiency in methods of performance, and it was concluded with a conclusion with the most prominent results.

Key words: plural metaphors, mu’allaqaat, rhetorical objects.


 

المصادر والمراجع:

ابن الأثير، ضياء الدين، المثل السائر، تحقيق: أحمد الحوفي، وبدوي طبانة، القاهرة: دار نهضة مصر.

ابن جني، أبو الفتح عثمان، الخصائص، تحقيق: محمد علي النجار، مصر: دار الكتب المصرية، 1381ه.

ابن دريد، محمد بن الحسن، جمهرة اللغة، تحقيق: رمزي منير، بيروت: دار العلم للملايين، 1987م.

ابن سيدة، علي بن إسماعيل، المخصص، تحقيق: خليل أحمد جفال، بيروت: دار إحياء التراث العربي.

ابن عاشور، الطاهر، التحرير والتنوير، تونس: الدار التونسية للنشر، 1984م.

ابن عربشاه، إبراهيم، الأطول، تحقيق: عبدالحميد هنداوي، بيروت: دار الكتب العلمية، 2001م.

ابن قتيبة، عبدالله بن مسلم، الأنواء في مواسم العرب، بغداد: دار الشؤون الثقافية العامة، 1988م.

ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، بيروت: دار صادر، 1414هـ.

أبو موسى، محمد ، الشعر الجاهلي دراسة في منازع الشعراء، القاهرة، مكتبة وهبة، 2007م.

أبو موسى، محمد، المسكوت عنه في التراث البلاغي، القاهرة: مكتبة وهبة، 2017م.

الأنباري، أبو بكر، الزاهر في معاني كلمات الناس، تحقيق: حاتم الضامن، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1992م.

بابطين، ياسر محمد، حمل المتشابه على التفنن: تفسير الآلوسي نموذجا، مجلة معهد الإمام الشاطبي للدراسات القرآنية، م 18، ع 9، (2014م).

البطليوسي، عاصم بن أيوب، شرح الأشعار الستة الجاهلية، تحقيق: لطفي التومي، بيروت: المعهد الألماني للأبحاث الشرقية، 2008م.

البغدادي، قدامة بن جعفر، نقد الشعر، تحقيق: محمد عبدالمنعم خفاجي، بيروت: دار الكتب العلمية.

التبريزي، الخطيب، شرح القصائد العشر، تحقيق: فخرالدين قباوة، بيروت: دار الأفاق الجديدة، 1980م.

التبريزي، الخطيب، شرح ديوان عنترة، تحقيق: مجيد طراد، بيروت: دار الكتاب العربي، 1992م.

الجرجاني، عبدالقاهر، أسرار البلاغة، تحقيق: محمود شاكر، جدة: دار المدني، 1991م.

الجندي، علي، فن التشبيه، القاهرة: مطبعة نهضة مصر، 1952م.

الحموي، ياقوت، معجم البلدان، بيروت: دار صادر، 1995م.

الرازي، أحمد بن فارس، مقاييس اللغة، تحقيق: عبدالسلام هارون، القاهرة: دار الفكر، 1979م.

الربيعي، حامد صالح، التشبيهات العقم، خصائصها ومكانتها في البحث النقدي والبلاغة، مجلة جامعة الملك سعود، الآداب، م 12، ع 1، (2000م).

الزبيدي، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقيق: عبدالكريم العزباوي، الكويت: مطبعة حكومة الكويت، 1983م.

الزمخشري، جارالله، الكشاف، تحقيق: خليل مأمون شيحا، بيروت: دار المعرفة، 2009م.

الزوزني، الحسين بن أحمد، شرح القصائد السبع، تحقيق: بلال الخليلي، وأحمد عبدالحميد، القاهرة: درة الغواص، 2019م.

السبكي، بهاء الدين، عروس الأفراح، ضمن شروح التلخيص، مصر: دار الكتب للنشر والتوزيع.

السكري، أبو سعيد، ديوان امرئ القيس وملحقاته بشرح أبي سعيد السكري، تحقيق: أنور عليان أبو سليم، ومحمد علي الشوابكة، العين: مركز زايد للتراث والتاريخ، 2000م.

صمود، حمادي، التفكير البلاغي عند العرب، ليبيا: دار الكتاب الجديد المتحدة، 2010م.

الطبري، ابن جرير، جامع البيان عن تأويل القرآن، تحقيق: محمود محمد شاكر، وأحمد محمد شاكر، القاهرة: مكتبة ابن تيمية.

العسكري، أبو هلال، الصناعتين، تحقيق: علي محمد البجاوي، محمد أبو الفضل إبراهيم، بيروت: المكتبة العصرية، 2013م.

عصفور، جابر، الصورة الفنية في التراث النقدي والبلاغي عند العرب، بيروت: المركز الثقافي العربي، 1992م.

عودة، خليل، المستوى الدلالي للأداة في التشبيه، مجلة جامعة النجاح للأبحاث، م 3، ع 10، (1996م).

الفاكهي، عبدالقادر، فتح المغلقات لأبيات السبع المعلقات، تحقيق: جابر بن بشير المحمدي، المدينة المنورة: مطبوعات عمادة البحث العلمي، الجامعة الإسلامية،، 2010م.

الفراهيدي، الخليل بن أحمد، العين، تحقيق: مهدي المخزومي، إبراهيم السامرائي، بيروت: مكتبة الهلال.

القزويني، الخطيب، الإيضاح في علوم البلاغة، تحقيق: محمد عبدالمنعم خفاجي، بيروت: دار الجيل، 1993م.

القيرواني، ابن رشيق، العمدة في محاسن الشعر وآدابه، تحقيق: النبوي عبدالواحد شعلان، القاهرة: مكتبة الخانجي، 2000م.

المبرد، أبو العباس، الكامل في اللغة والأدب، تحقيق: عبدالحميد هنداوي، بيروت: دار الكتب العلمية، 1999م.

المرزوقي، أحمد محمد، شرح ديوان الحماسة، تحقيق: أحمد أمين، عبدالسلام هارون، القاهرة: لجنة التأليف والترجمة والنشر، 1951م.

المغربي، ابن يعقوب، مواهب الفتاح في شرح تلخيص المفتاح، ضمن شروح التلخيص، مصر: دار الكتب للنشر والتوزيع.

النحاس، أبو جعفر، شرح القصائد التسع المشهورات، تحقيق: أحمد خطاب، بغداد: دار الحرية للطباعة، 1973م.

Bibliography

Ibn Al-Atheer, Diyaaudeen, Al-Muthul As-Saair, Investigation: Ahmad Al-Hawfi, Badawi Tabaanah, Cairo: Daar Nahdat Misr.

Ibn Jinni, Abu Al-Fath Uthman, Al-Khasaais, Investigation: Muhammad Ali An-Najaar, Egypt: Daar Al-Kutub Al-Misriyyah, 1381 AH.

Ibn Duraid, Muhammad bin Al-Hassan, Jumhurah Al-Lugha, Investigation: Ramzi Muneer, Beirut: Daar Al-‘Ilm lil Malayeen, 1987.

Ibn Seedah, Ali bin Ismail, Al-Mukhassasa, Investigation: Khaleel Ahmad Jafaal, Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi.

Ibn ‘Aashour, At-Taahir, At-Tahreer wa At-Tanweer, Tunisia: Ad-Daar At-Tunisiyyah for Publication, 1984.

Ibn ‘Arbashaah, Ibrahim, Al-Atwal, Investigation: Abdul Hameed Hindaawi, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 2001.

Ibn Qutaibah, Abdullah bin Muslim, Al-Anwaa fee Mawaseem Al-‘Arab, Bagdad: House of General Cultural Affairs, 1988.

Ibn Manzuur, Muhammad bin Makram, Lisaan Al-‘Arab, Beirut: Daar Saadir, 1414 AH.

Abu Musa, Muhammad, The Jahiliyyah Poetry: A Study of the Poets’ Objectives (Arabic), Cairo: Maktabah Wahbah, 2007.

Abu Musa, Muhammad, The Untold from the Rhetorical Heritage (Arabic), Cairo: Maktabah Wahbah, 2017.

Al-Anbaari, Abu Bakr, Az-Zaahir fee Ma‘aani Kalimaat An-Naas, Investigation: Haatim Ad-Daamin, Beirut: Muassasah Ar-Risaalah, 1992.

Baabtain, Yaasir Muhammad, Haml Al-Mutashaabin ‘alaa At-Tafannun: Tafseer Al-Aaluusi Unmuudajan, Journal of Institute of Imam Shaatibi for Qur’anic Studies, vol 18, issue 9, (2014).

Al-Batluyuusi, ‘Aasim bin Ayyub, Sharh Al-Ash‘aar As-Sittah Al-Jaahiliyyah, Investigation: Lutfi At-Tawmi, Beirut: The German Institute for Eastern Researches, 2008.

Al-Bagdaadi, Qudaamah bin Ja‘far, Naqd Ash-Shi‘r, Investigation: Muhammad Abdul Mun‘im Khafaaji, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

At-Tibreezi, Al-Khateeb, Sharh Al-Qasaaid Al-‘Ashr, Investigation: Fakhruddeen Qubaawah, Beirut: Daar Al-Aafaaq Al-Jadeedah, 1980.

At-Tibreezi, Al-Khateeb, Sharh Deewaan ‘Antarah, Investigation: Majeed Turaad, Beirut: Daar Al-Kitaab Al-‘Arabi, 1992.

Al-Jurjaani, Abdul Qaahir, Asraar Al-Balaagah, Investigation: Mahmud Shaakir, Jeddah: Daar Al-Madani, 1991.

Al-Jundi, ‘Ali, Fann At-Tashbeeh, Cairo: Nahdat Misr Press, 1952.

Al-Hamawi, Yaaquut, Mu‘jam Al-Buldaan, Beirut: Daar Saadir, 1995.

Ar-Raazi, Ahmad bin Faaris, Maqaayees Al-Lugha, Investigation: ‘Abdus Salaam Haaroun, Cairo: Daar Al-Fikr, 1989.

Ar-Rubai‘I, Haamid Saalih, At-Tashbeehaat Al-‘Aqm, Khasaaisiha wa Makaanatihaa fee Al-Bahth An-Naqdi wa Al-Balaagha, Journal of King Saud University, Arts, vol. 12, issue 1, (2000).

Az-Zabeedi, Muhammad Murtada, Taaj Al-‘Aruus min Jawaahir Al-Qaamuus, Investigation: ‘Abdul Kareem Al-‘Azbaawi, Kuwait: Kuwait Government Press, 1983.

Az-Zamakshari, Jaarullaah, Al-Kashaaf, Investigation: Khaleel Mahmuun Sheeha, Beirut: Daar Al-Ma‘rifah, 2009.

Az-Zuuzuni, Al-Husain bin Ahmad, Sharh Al-Qasaaid As-Sab‘, Investigation: Bilaal Al-Khaleeli, and Ahmad ‘Abdul Hameed, Cairo: Durrah Al-Gawaas, 2019.

As-Subki, Bahaahuddeen, Aruus Al-Afraah, in commentaries on At-Talkhees, Egypt: Daar Al-Kutub for Publication and Distribution.

As-Sukkari, Abu Sa‘eed, Deewaan Imru‘ Al-Qays wa Mulhaqaatihi bi Sharh Abu Sa‘eed As-Sukkari, Investigation: Anwaar ‘Alyaan Abu Saleem, and Muhammad Ali Ash-Shawaabikah, Alayn: Zaid Center for Heritage and History, 2000.

Sumuud, Hamaadi, The Rhetorical Thinking According to the Arab (Arabic), Libya: Daar Al-Kitaab Al-Jadeed Al-Muttahidah, 2010.

At-Tabari, Ibn Jareer, Jaami‘ Al-Bayaan ‘an Tahweel Al-Qur‘an, Investigation: Mahmuud Muhammad Shaakir, and Ahmad Muhammad Shaakir, Cairo: Maktabah Ibn Taimiyyah.

Al-‘Askari, Abu Hilaal, As-Sinaa‘atayn, Investigation: ‘Ali Muhammad Bujaawi, Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim, Beirut: Al-Maktabah Al-‘Asriyyah, 2013.

‘Usfuur, Jaabir, As-Suurah Al-Fanniyyah fee At-Turaath An-Naqdi wa Al-Balaagi ‘Inda Al-‘Arab, Beirut: Center for Arabic Culture, 1992.

‘Awdah, Khaleel, Al-Mustawah Ad-Dalaali lil Adaat fee At-Tashbeeh, An-Najaah University Journal for Researches, vol. 3, issue 10, 1996.

Al-Faakhaani, ‘Abdul Qaadir, Fath Al-Muglaqaat li Abyaat As-Sab‘ Al-Mu‘allaqaat, Investigation: Jaabir bin Basheer Al-Muhammadi, Madinah: Publications of the Deanship of Scientific Research, Islamic University of Madinah, 2010.

Al-Faraheedi, Al-Khaleel bin Ahmad, Al-‘Ayn, Investigation: Mahdi Makhzoumi, Ibrahim As-Saamraai, Beirut: Maktabah Hilaal.

Al-Qazweini, Al-Khateeb, Al-Eedooh fee ‘Uluum Al-Balaagah, Investigation: Muhammad ‘Abdul Mun‘im Khafaaji, Beirut: Daar Al-Jeel, 1993.

Al-Qayrawaani, Ibn Rushayq, Al-‘Umdah fee Mahaasin Ash-Shi‘r wa Aadaabihi, Investigation: An-Nabawi Abdul Waahid Sha‘laan, Cairo: Maktabah Al-Khaanji, 2000.

Al-Mubarrid, Abu Al-‘Abbas, Al-Kaamil fee Al-Lugha wa Al-Adab, Investigation: Abdul Hameed Hindaawi, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1999.

Al-Marzouqi, Ahmad Muhammad, Sharh Deewaan Al-Hamaasah, Investigation: Ahmad Ameen, Abdus Salaam Haaroun, Cairo: Committee on Authorship and Translation and Publication, 1951.

Al-Magribi, Ibn Ya‘qoub, Mawaahib Al-Fattaah fee Sharh Talkhees Al-Miftaah, in the commentaries on At-Talkhees, Egypt: Daar Al-Kutub for Publication and Distribution.

An-Nahaas, Abu Ja‘far, Sharh Al-Qasaaid At-Tis‘ Al-Mashuuraat, Investigation: Ahmad Khattaab, Bagdad: Daar Al-Hurriyyah for Printing, 1983.