التّقابلات البنائيّة في سياق أحاديث فضائل الأعمال دراسة في نماذج مختارة من: « صحيح مسلم »

The Constructive Contrasting in the Context of the Hadiths on Virtues of Deeds, in Selected Examples from Sahih Muslim

د. سلطان دخيل الله, العوفي

الكلمات مفتاحية: التقابلات البنائية - سياق فضائل الأعمال - تقابل التفاضل - التقابل بالاختلاف - التقابل الصوتي - التقابل الحواري.

بحث منشور

المستخلص

تناول هذا البحث التقابلات البنائية في سياق أحاديث فضائل الأعمال؛ في نماذج مختارة من صحيح مسلم، ليجيب عن سؤال معرفي انطلقت منه هذه الدراسة، وهو: ما أثر التقابل في تحقيق وظيفة الترغيب في أحاديث فضائل الأعمال؟

فتجاوزت دراسة الأحاديث مظاهر التزيين والزخرفة اللفظية إلى نشاط الثنائيات المتقابلة -سواء أكانت منطوقة أم مفهومة- في سياق أحاديث فضائل الأعمال، وأثرها في بناء المعاني والمقاصد النبوية، وذلك بمقاربة أحاديث الدراسة وفق منهج التأويل، ولكنه ليس تأويلا مطلقا بل مقيداً بنسق اللغة وسياقها التداولي.

وقد توصل البحث إلى أثر العناصر المتقابلة في بناء المعاني النبوية؛ وتحقيق الإحاطة والشمول والتتابع والاستمرار، مما أسهم في ظهور الوظيفة الإقناعية التي تدعو المتلقي إلى العمل بالفضائل المضمّنة في أحاديث الدراسة.

كما بين البحث قيمة النّظم النبوي في إسباغ الألفة والمؤانسة، على العناصر المتباينة والمتنافرة من خلال تشكيل وحدة دلالية كبرى، دارت عليها المقاصد النبوية في سياق أحاديث فضائل الأعمال.

 كما أشار البحث إلى أهمية التقابل في نجاح الوظيفة التواصلية بين المتكلم والمتلقي، وذلك من خلال إبراز المعنى وتقريره في نفس المتلقي، حينما يخضع للمقاصد الواعية للمتكلم.

Abstract

This research deals with constructive contrasting in the context of the hadiths on virtues of deeds, in selected examples from Sahih Muslim, in order to answer an epistemological question from which this study was launched, which is the effect of contrasting in achieving the function of enticement in the hadiths of the virtues of deeds?

The study of hadiths went beyond the aspects of verbal adornment and beautification to the activity of the dual contrasting - whether spoken or understood - in the context of the hadiths of the virtues of deeds, and their effect on building the meanings and objectives of the Prophet, by approaching the study of hadiths according to the method of interpretation, but it is not an absolute interpretation but rather it is restricted to the form of the language and its deliberative context.

The research found the effect of the contrasting elements in constructing the prophetic meanings, and the achievement of wholeness, comprehensiveness, succession and continuity, which contributed to the emergence of the persuasive function that calls on the recipient to act on the virtues embedded in the hadiths of the study.

The research also showed the value of the prophetic constructions in imparting familiarity and acquaintance to the disparate and inconsistent elements through the formation of a major semantic unit, on which the prophetic objectives revolved in the context of the hadiths of the virtues of deeds.

 The research also indicated the importance of contrasting in the success of the communicative function between the speaker and the recipient, by highlighting the meaning and making his determination in the mind of the recipient, when he submits to the conscious intentions of the speaker.

Keywords:constructive contrasting - the context of virtues of deeds - differential contrasting - contrasting with opposition- phonemic contrasting - the conversational contrasting.

المصادر والمراجع:

"مقدمة تفسير ابن النقيب في علم البيان والمعاني والبديع وإعجاز القرآن". تحقيق: د. زكريا سعيد علي. (القاهرة: مكتبة الخانجي).

ابن القيم الجوزية، "مفتاح دار السعادة". تحقيق: عبدالرحمن بن حسن بن قائد. (دار عالم الفوائد).

ابن جني، "الخصائص". (ط4، الهيئة المصرية العامة للكتاب).

ابن سيده، "المحكم والمحيط الأعظم". تحقيق: عبد الحميد هنداوي. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1421 هـ , 2000 م).

أحمد مختار، "علم الدلالة". (القاهرة:عالم الكتب، 1998م).

 البخاري، محمد بن إسماعيل، "صحيح البخاري". تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر. (ط1، دار طوق النجاة، 1422هـ).

البستي، أبو الفضل عياض، "إكمال المعلم بفوائد مسلم". تحقيق: الدكتور يحْيَى إِسْمَاعِيل. (ط1، مصر: دار الوفاء، 1419 هـ - 1998م).

التوربشتي، فضل الله بن حسن، "الميسر في شرح مصابيح السنة". تحقيق: د. عبد الحميد هنداوي، (ط2، مكتبة نزار مصطفى الباز، 1429 هـ - 2008 هـ)

محمد بازي، "تقابلات النص وبلاغة الخطاب (نحو تأويل تقابلي)". (ط1، بيروت: الدار العربية للعلوم ناشرون، 1431هـ- 2010م).

الجرجاني، أبو بكر عبدالقاهر، " أسرار البلاغة". تعليق: محمود محمد شاكر. ( القاهرة: مطبعة المدني – جدة: دار المدني).

حسن عباس، "خصائص الحروف العربية ومعانيها". (منشورات اتحاد الكتاب العرب، 1998م).

الحنفي، أبو البقاء، "الكليات معجم في المصطلحات والفروق اللغوية". تحقيق : عدنان درويش، محمد المصري. (بيروت: مؤسسة الرسالة).

الخطاب، د. أسماء سعود، "التقابل في الحديث النبوي الشريف ( دراسة بلاغية في كتاب اللؤلؤ والمرجان فيما اتفق عليه الشيخان)". (ط1، القاهرة – مصر: مؤسسة المختار للنشر والتوزيع، 1435هـ- 2014م).

د. أحمد محمد علي، "دراسات في علم البديع". (ط1، القاهرة: مطبعة الأمانة، 1406هـ ـ1986م).

 دراز، د. محمد عبدالله، "النبأ العظيم". (ط2، الرياض: دار طيبة، 1421هـ - 2000م).

الرازي، أحمد بن فارس، "مقاييس اللغة". تحقيق: عبد السلام محمد هارون. (دار الفكر، 1399هـ، 1979م).

الراغب الأصفهاني، "المفردات في غريب القرآن". تحقيق: صفوان عدنان الداودي. (ط1، دمشق- بيروت: دار القلم، الدار الشامية، 1412 هـ).

روبرت دي بو نجراد، "النص والخطاب والإجراء". ترجمة: تمام حسان. (ط1، القاهرة: عالم الكتب، 1418هـ - 1998م).

الزركشي، "البرهان في علوم القرآن". تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم. (ط1، دار إحياء الكتب العربية عيسى البابى الحلبي وشركائه، 1376 هـ، 1957م).

سعيد بنكراد، "بين اللفظ والصورة ( تعددية الحقائق وفرجة الممكن)". (ط1، الدار البيضاء – المغرب: المركز الثقافي العربي، 2017م).

سعيد بنكراد، "مسالك المعنى". (ط1، سوريا: دار الحوار، 2006م).

الشاذلي، محمد عبدالعزيز، "الأدب النبوي". (ط4، بيروت: دار المعرفة، 1423هـ).

الغزالي، أبو حامد، "إحياء علوم الدين".(بيروت: دار المعرفة).

القاضي الجرجاني، "الوساطة بين المتنبي وخصومه". تحقيق وشرح: محمد أبو الفضل إبراهيم، علي محمد البجاوي. (مطبعة عيسى البابي الحلبي وشركاه).

القرطاجني، حازم، "منهاج البلغاء وسراج الأدباء". تحقيق: محمد الحبيب بن الخوجة. (ط3، تونس: دار الكتب العربية، 2008م).

القرعان، د.فايز، "التقابل والتماثل في القرآن الكريم". (ط1، الأردن: جدارا للكتاب العالمي وعالم الكتب الحديث، 2006م).

القسطلاني، شهاب الدين، "إرشاد الساري لشرح صحيح البخاري". (ط7، مصر: المطبعة الكبرى الأميرية، 1323هـ).

القشيري، مسلم بن الحجاج أبو الحسن النيسابوري، "صحيح مسلم". تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي. (بيروت: دار إحياء التراث العربي).

ابن منظور، "لسان العرب".  (ط3، بيروت: دار صادر، 1414هـ).

ليمونة، د. مدحت حسيني حسيني، "البلاغة الصوتية في الأحاديث النبوية". (جامعة الأزهر، كلية اللغة العربية، المنصورة، مكتبة يوسف الرميض)

محمد المبارك، "فقه اللغة وخصائص العربية (دراسة تحليلية مقارنة للكلمة العربية وعرض لمنهج العربية الأصيل في التجديد والتوليد)". (ط6، بيروت: دار الفكر، 1975م).

محمد بازي، "نظرية التأويل التقابلي". (ط1، بيروت: منشورات ضفاف، 1434هـ 2013م).

Bibliography

Muqaddimah Tafseer Ibn An-Naqeeb fee ‘Ilm Al-Bayaan wa Al-Ma‘aani wa Al-Badee‘ wa I‘jaaz Al-Qur‘an”. Investigation: Dr. Zakariyyah Sa‘eed ‘Ali. (Cairo: Maktabah Al-Khaanji).

Ibn Al-Qayyim Al-Jawziyyah, “Miftaah Daar As-Sa‘aadah”. Investigation: ‘Abdur Rahmaan bin Hassan bin Qaaid. (Daar ‘Aalam Al-Fawaaid).

Ibn Jinni, “Al-Khasaais”. (4th ed., The Egyptian Books Council).

Ibn Seedah, “Al-Muhkam wa Al-Muheet Al-A‘dham”. Investigation: ‘Abdul Hameed Hindaawi. (1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1421 AH – 2000).

Ahmad Mukhtaar, “‘Ilm Ad-Dalaalah”. (Cairo: ‘Aalam Al-Kutub, 1998).

Al-Bukhaari, Muhammad bin Isma‘il, “Saheeh Al-Bukhaari”. Investigation: Muhammad Zuhair bin Naasie An-Naasir. (1st ed., Daar Tawq An-Najaah, 1422 AH).

Al-Busti, Abu Al-Fadl ‘Iyaad, “Ikmaal Al-Mu‘lim bi Fawaaid Muslim”. Investigation: Yahya Isma‘il. (1st ed., Egypt: Daar Al-Wafaa, 1419 AH – 1998).

At-Tuurbushti, Abu Al-Fadl ‘Iyad, “Ikmaal Al-Mu‘lim bi Fawaaid Muslim”. Investigation: Dr. Yahya Ismail. (1st ed., Egypt: Daar Al-Wafaa, 1419 AH – 1998).

Muhammad Baazi, “Taqaabulaat An-Nass wa Balaagha Al-Khitaab (Nahw Tahweel Taqaabuli)”. (1st ed., Beirut: Ad-Daar Al-‘Arabiyyah lil ‘Uluum Publishers, 1431 AH – 2010).

Hassan ‘Abbaas, “Khasaais Al-Huruuf Al-‘Arabiyyah wa Ma‘aaneeha”. (Publications of Union of Arab Writers, 1998).

Al-Jurjaani, Abu Bakr ‘Abdul Qaahir, “Asraar Al-Balaagha”. Commentary: Mahmud Muhammad Shaakir. (Cairo: Al-Madani Press – Jeddah: Daar Al-Madani).

Al-Hanafi, Abu Al-Baqaa, “Al-Kulliyyaat Mu‘jam fee Al-Mustalahaat wa Al-Furuuq Al-Lughawiyyah”. Investigation: ‘Adnaan Darweish, Muhammad Al-Misri. (Beirut: Muassasah Ar-Risaalah).

Al-Khattaab, Dr Asmaa Su‘uud, “At-Taqaabul fee Al-Hadeeth An-Nabawi Ash-Shareef (Diraasatun Balaagiyyah fee Kitaab Al-Luhluh wa Al-Marjaan feemaa ‘alayhi Ash-Shaykhaan)”. (1st ed., Cairo – Egypt: Muassasah Al-Mukhtaar for Publication and Distribution, 1435 AH – 2014).

Dr. Ahmad Muhammad ‘Ali, “Diraasaat fee ‘Ilm Al-Badee‘”. (1st ed., Cairo: Matba‘a Al-Amaanah, 1406 AH – 1986).

Duraaz, Dr. Muhammad ‘Abdullaah, “An-Nabah Al-‘Adheem”. (2nd ed, Riyadh: Daar Taibah, 1421AH – 2000).

Ar-Raazi, Ahmad bin Faaris, “Maqaayes Al-Lugha”. Investogation: ‘Abdus Salaam Muhammad Haaroun. (Daar Al-Fikr, 1399 AH – 1979).

Ar-Raaghib Al-Asfahaani, “Al-Mufradaat fee Ghareeb Al-Qur‘an”. Investigation: Safwaan ‘Adnaan Ad-Daawudi. (1st ed., Damascus – Beirut: Daar Al-Qalam, Ad-Daar Ash-Shaamiyyah, 1412 AH).

Robert de Beau Negrad, “An-Nass wa Al-Khitaab wa Al-Ijraa”. Translation: Tamam Hassan. (1st ed., Cairo: ‘Aalam Al-Kutub, 1418 AH – 1998).

Az-Zarkashi, “Al-Burhaan fee ‘Uluum Al-Qur‘aan”. Investigation: Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim. (1st ed., Daar Ihyaa Al-Kutub Al-‘Arabiyyah, Isa Al-Baabi Al-Halabi and co, 1376 AH – 1957).

Sa‘eed Bankraad, “Bayna Al-Lafdh wa As-Suurah (Ta‘addudiyyah Al-Haqaaiq wa Fajah Al-Mumkin)”. (1st ed., Casablanca – Morocco: Center for Arabic Civilization, 2017).

Sa‘eed Bankraad, “Masaalik Al-Ma‘naa”. (1st ed., Syria: Daar Al-Hiwaar, 2006).

Ash-Shaadili, Muhammad ‘Abdul ‘Azeez, “Al-Adab An-Nabawi”. (4th ed., Beirut: Daar Al-Ma‘rifah, 1423 AH).

Al-Gazaali, Abu Haamid, “Ihyaau ‘Uluum Ad-Deen”. (Beirut: Daar Al-Ma‘rifah).

Al-Kaadi Al-Jurjaani, “Al-Wasaatah Bayna Al-Mutanabbi wa Khusuumihi”. Investigation and commentary: Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim, ‘Ali Muhammad Al-Bujaawi. (Matba‘a Isa Al-Baabi Al-Halabi and co).

Al-Qartaajini, Haazim, “Minhaaj Al-Bulagaa wa Sharh Al-Udabaa”. Investigation: Muhammad Al-Habeeb bin Al-Khuujah. (3rd ed., Tunisia: Daar Al-Kutub Al-‘Arabiyyah, 2008).

Al-Qur‘aan, Dr. Faaiz, “At-Taqaabul wa At-Tamaathul fee Al-Qur‘aan Al-Kareem”. (1st ed.,  Jordan: Jedaarah lil Kitaab Al-‘Aalami wa ‘Aalam Al-Kutub Al-Hadeeth, 2006).

Al-Qastalaani, Shihaabuddeen, “Irshaad As-Saari li Sharh Saheeh Al-Bukhaari”. (7th ed., Egypt: Al-Matba‘a Al-Kutub Al-Ameeriyyah, 1323 AH).

Al-Qushari, Muslim bin Al-Hajjaaj Abu Al-Hassan An-Naisaabuuri, “Saheeh Muslim”. Investigation: Muhammad Fuad ‘Abdul Baaqi. (Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi).

Ibn Mandhuur, “Lisaan Al-‘Arab”. (3rd ed., Beirut: Daar Saadir, 1414 AH). 

Muhammad Al-Mubaarak, “Fiqh Al-Lugha wa Khasaais Al-‘Arabiyyah (Diraasah Tahleeliyyh Muqaaranah lil Kalimah Al-‘Arabiyyah wa ‘Ard li Manhaj Al-‘Arabiyyah Al-Aseel fee At-Tahdeed wa At-Tawleed)”. (6th ed., Beirut: Daar Al-Fikr, 1975).

Laymuunah, Dr. Madhat Husaini Husaini. “Al-Balaagha As-Sawtiyyah fee Al-Ahaadeeth An-Nabawiyyah”. (Al-Azhar University, Faculty of Arabic Language, Al-Mansoura, Maktabah Yusuf Ar-Rameed).

Muhammad Baazi, “Nazariyyah At-Tahweel At-Taqaabuliyy”. (1st ed., Beirut: Difaaf Publications, 1434 AH – 2013).