من أسرار توالي الأمر والنهي في سورة الكهف

Part of the Secrets behind the Sequence of Command and Prohibition in Surat al-Kahf

د., عبد العزيز بن صالح الدعيلج

الكلمات مفتاحية: توالي، الأمر والنهي، سورة الكهف.

بحث منشور

المستخلص:

يعدّ أسلوبا الأمر والنهي من أساليب الإنشاء الطلبي في الجملة العربية سواء كان لهدف محدد ومباشر أم كان لتصور إيحائي يهدف فيهما المتكلم إلى تصور ما يتحدث عنه فيخرجه عن حقيقته إلى مقاصد شتى؛ وقد برز هذان الأسلوبان متواليين بصورة جلية في سورة الكهف في أكثر من سياق مما يلفت الذهن إلى تأمل ذلك التوالي داخل السورة. لذا فقد كانت لدي الرغبة في الوقوف على بعض أسرار الإعجاز القرآني ومعايشة تلك النصوص القرآنية.

ويهدف البحث إلى الكشف عن الإعجاز القرآني من خلال دراسة هذه الظاهرة وإبراز السمات الجمالية لهذا التوالي من خلال تطبيقه على سورة الكهف وتحديد مقامات التوالي للأمر والنهي من خلال سورة الكهف، ومنهج الباحث منهج وصفي تحليلي لتلك الشواهد القرآنية. وقد سار البحث على مقدمة وتعريف موجز لمصطلح التوالي وسورة الكهف، والآيات التي توالى فيها الأمر والنهي في تلك السورة وخاتمة وثبت للمصادر والمراجع.

وقد خرجت هذه الدراسة بنتائج، منها: توافر أسلوب التوالي بين جمل الإنشاء في القرآن الكريم، كما أن هذا التوالي يخضع لترتيب دقيق ومحكم يخدم السياق القرآني، وله أسرار بلاغية كشفت عنها الدراسة.


Abstract

Prohibition and command methods are regarded to be part of request composition in the Arabic sentence whether for a definite and direct target or it is for a suggestive imagination where the speaker aims at conceiving what he is discussing by taking it beyond its concept to various objectives; These two successive styles have clearly emerged in Surat Al-Kahf in more than one context, which draws the mind to contemplate that sequence within the Surah. This is why I have decided to unveil some of the secrets of the Qur’anic miracles and live through those Qur’anic texts.

The research aims to uncover the Qur’anic miracles by studying this phenomenon and highlighting the aesthetic features of this sequence by applying it to Surat Al-Kahf and determining the successive denominations of the command and prohibition through Surat al-Kahf, and the researcher's approach is a descriptive and analytical approach to those Qur’anic evidence. The research consists of an introduction and a brief definition of the term sequence and Surat al-Kahf, the verses in which the command and prohibition are in sequence in that Surah, and a conclusion and bibliography.

This study has reached some findings, including: the availability of the succession method between the compositional sentences in the Noble Qur’an, and that this sequence is subject to a precise and well-conceived arrangement that serves the Qur’anic context, and has rhetorical secrets that were revealed by the study.

Key words: Sequence, the command and the prohibition, Surat Al-Kahf.

المصادر والمراجع:

 ابن الجوزي، عبد الرحمن، (د.ت)، زاد المسير في علم التفسير، (د.ط)، بيروت، المكتب الإسلامي.

ابن العربي، أبو بكر، (د.ت)، أحكام القرآن، راجع أصوله وخرج أحاديثه وعلق عليه: محمد عبد القادر عطا، (د.ط)، بيروت، لبنان، دار الكتب العربية.

ابن خالويه، الحسين، (1985م)، كتاب إعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم، (د.ط)، بيروت، لبنان، دار ومكتبة الهلال.

ابن سيده، علي بن إسماعيل، المحكم والمحيط الأعظم في اللغة، ط 1، ت: مصطفى السقا، د. حسين نصار، القاهرة، معهد المخطوطات بجامعة الدول العربية.

ابن عاشور، محمد الطاهر، (1984م) تفسير التحرير والتنوير، (د.ط)، تونس، الدار التونسية للنشر.

ابن فارس، أحمد، (1399ه1979م) معجم مقاييس اللغة، ط1، ت: عبد السلام هارون، بيروت، دار الفكر.

ابن كثير، إسماعيل بن عمر، (د.ت)، تفسير القرآن العظيم، (د.ط)، دمشق، مكتبة دار الفيحاء.

أبو حيان، محمد بن يوسف، (1422هـ2001م) تفسير البحر المحيط، أبو حيان الأندلسي، ط1، دراسة وتحقيق: عادل عبد الموجود وعلي معوض، بيروت، دار الكتب العلمية، 1422هـ2001م.

الأصفهاني، الراغب، (د.ت) المفردات في غريب القرآن، (د.ط)، ت: محمد سيد كيلاني، بيروت، لبنان، دار المعرفة.

الإفريقي، ابن منظور، (د.ت)، لسان العرب، (د. ط)، بيروت، دار صادر.

الأندلسي، ابن عطية، (1422ه2001م) المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، ط 1، ت: عبد السلام عبد الشافي محمد، بيروت، لبنان، دار الكتب العلمية.

الأنصاري، ابن هشام، (د.ت)، أوضح المسالك إلى ألفية ابن مالك، (د.ط)، بيروت، لبنان، دار الجيل.

الأنصاري، يوسف،(1410هـ-1990م)، أساليب الأمر والنهي في القرآن الكريم وأسرارها البلاغية: (رسالة ماجستير)، مكة المكرمة، جامعة أم القرى، كلية اللغة العربية.

البغدادي، علاء الدين، (1375ه1955م)، لباب التأويل في معاني التنزيل، ط2، مصر، شركة مصطفى البابي الحلبي وأولاده.

البقاعي، برهان الدين، (1427ه2006م) نظم الدرر في تناسب الآيات والسور، ط3، خرج آياته وأحاديثه عبد الرزاق غالب المهدي، بيروت، لبنان، دار الكتب العلمية.

 البيضاوي، ناصر الدين، (د.ت)، أنوار التنـزيل وأسرار التأويل المعروف بتفسير البيضاوي، (د.ط)، دار صادر، بيروت.

الجرجاني، عبد القاهر، (د.ت)، دلائل الإعجاز، (د.ط)، تعليق: محمود شاكر، القاهرة، مكتبة الخانجي.

الجوهري، إسماعيل بن حماد، (1404ه1984)، الصحاح: تاج اللغة وصحاح العربية، ط3، ت: أحمد عبد الغفور عطار، بيروت، دار العلم للملايين.

الحلبي، ابن السمين، (د.ت)، الدر المصون في علوم الكتاب المكنون، (د.ط)، ت: د. أحمد محمد الخرّاط، دار القلم، دمشق.

الحموي، ابن حجة، (1987م)، خزانة الأدب وغاية الأرب، الحموي، ط1، شرح عصام شعيتو، بيروت، لبنان، دار ومكتبة الهلال.

 الخفاجي، شهاب الدين، (1417ه1997م)، حاشية الشهاب المسماة (عناية القاضي وكفاية الراضي) على تفسير البيضاوي، الخفاجي، ط1، بيروت، لبنان، دار الكتب العلمية.

الدمشقي، ابن عادل، (1419ه1998م)، اللباب في علوم الكتاب، ط 1، تحقيق وتعليق: الشيخ عادل أحمد عبد الموجود والشيخ علي محمد معوّض، بيروت، لبنان، دار الكتب العلمية.

روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني، الآلوسي، محمود شكري، (د.ط)، بيروت، لبنان، دار إحياء التراث العربي.

الزمخشري، جار الله، (د.ت)، الكشاف عن حقائق التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل، (د.ط)، مكة المكرمة، دار الباز.

 السعدي، عبد الرحمن، (1426ه) تيسير الكريم الرحمن في تفسير كلام المنان، السعدي،ط2 ، الدمام، السعودية، دار ابن الجوزي.

السكاكي، أبو يعقوب، (1403ه1983م) مفتاح العلوم، ط1، ضبطه وشرحه الأستاذ نعيم زرزور، بيروت، لبنان، دار الكتب العلمية.

السيوطي، جلال الدين، (1398هـ-1978م)، الإتقان في علوم القرآن، ط4، مصر، شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده.

الشنقيطي، محمد الأمين بن محمد المختار، (1413÷ـ1992م)، أضواء البيان في إيضاح القرآن بالقرآن، (د.ط)، القاهرة، مكتبة ابن تيمية.

الشوكاني، محمد بن علي، (د.ت)، فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية من علم التفسير، (د.ط)، عالم الكتب.

الطبري، محمد بن جرير، (1425ه2005م)، جامع البيان عن تأويل آي القرآن، ط1، ت: أحمد بن عبد الرزاق البكري وجماعة، مصر، دار السلام.

عبد الباقي، محمد فؤاد، (1982م) المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الكريم، (د.ط)، إستانبول، تركيا، المكتبة الإسلامية.

العثيمين، محمد بن صالح، (1423ه) تفسير القرآن الكريم (تفسير الكهف)، ط1، دار ابن الجوزي.

العمادي، أبو السعود، (د.ت)، إرشاد العقل السليم إلى مزايا الكتاب الكريم، (د.ط)، بيروت، لبنان، دار إحياء التراث.

الفخر الرازي، محمد بن عمر، (1422ه2001م) التفسير الكبير (مفاتيح الغيب)، ط4، بيروت، دار إحياء التراث العربي.

الفيروز أبادي، مجد الدين، (1403ه1983م)، القاموس المحيط، (د.ط)، بيروت، لبنان، دار الفكر.

القرطبي، محمد بن أحمد، (1414ه1994م)، الجامع لأحكام القرآن، ط1، راجعه وضبطه وعلّق عليه د. محمد بن إبراهيم الحفناوي، القاهرة، دار الحديث، القاهرة.

القزويني، محمد بن عبد الرحمن، (1416هـ1996م) الإيضاح في علوم البلاغة، تحقيق ودراسة: د. عبد القادر حسين، ط 1، القاهرة مكتبة الآداب.

الواحدي، أبو الحسن، (د.ت)، أسباب النزول، (د.ط)، بيروت، لبنان، عالم الكتب.

الوطواط، رشيد الدين، (1424ه2004م)، حدائق السحر في دقائق الشعر، ط1 نقله إلى العربية لأول مرة عن أصله الفارسي د. إبراهيم الشواربي، القاهرة، مكتبة الثقافة الدينية.


Bibliography

As-Suyuuti, Jalaaluddeen, Al-Itqaan fi ‘Uluum Al-Qur‘an, 4th ed., Egypt: Sharikah Maktabah wa Matba‘a Mustafa Al-Baabi Al-Halabi and sons.

Ibn Al-‘Arabi, Abu Bakr, Ahkaam Al-Qur‘aan, Revised and annotated by: Muhammad ‘Abdul Qaadir ‘Ataa, Beirut – Lebanon: Daar Al-Kutub Al-‘Arabiyyah.

Al-‘Imaadi, Abu As-Su‘uud, Irshaad Al-‘Aql As-Saleem Ilaa Mazaayaa Al-Kitaab Al-Kareem, Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath.

Al-Ansaari, Yusuf, Asaaleeb Al-Amr wa An-Nahy fi Al-Qur‘an Al-Kareem wa Asraariha Al-Balaagiyyah: (Master's thesis), Makkah: Umm Al-Qura University, Faculty of Arabic Language.

Al-Waahidi, Abu Al-Hassan, Asbaab An-Nuzuul, Beirut, Lebanon: ‘Aalam Al-Kutub.

Ash-Shinqeeti, Muhammad Al-Ameen bin Muhammad Al-Mukhtaar, Adwaa Al-Bayaan fee Eedooh Al-Qur‘an bi Al-Qur‘an, Cairo: Maktabah Ibn Taimiyyah.

Al-Baydaawi, Naasiruddeen, Anwaar At-Tanzeel wa Asraar At-Tahweel known as Tafseer Al-Baydaawi, Daar Saadir, Beirut.

Al-Ansaari, Ibn Hishaam, Awdan Al-Masaalik Ilaa Alfiyyah Ibn Maalik, Beirut: Lebanon, Daar Al-Jeel.

Al-Qazweini, Muhammad bin ‘Abdir Rahmaan, Al-Eedooh fee ‘Uluum Al-Balaagah, Investigation and Study: Dr. Abdul Qaadir Husain, 1st ed., Cairo: Maktabah Al-Aadaab.

Abu Hayyaan, Muhammad bin Yusuf, Tafseer Al-Bahr Al-Muheet, 1st ed., Study and investigation: ‘Aadil Abdul Mawjood and Ali Mu‘awwad, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, 1422 AH – 2001.

Ibn ‘Aashour, Muhammad At-Taahir, Tafseer At-Tahreer wa At-Tanweer, Tunis: Ad-Daar At-Tuunisiyyah for Publication.

Ibn Katheer, Isma‘il bin ‘Umar, Tafseer Al-Qur‘an Al-‘Adheem, Damascus: Maktabah Daar Al-fayhaa.

Al-‘Uthaymeen, Muhammad bin Saalih, Tafseer Al-Qur‘an Al-Kareem (Tafseer Surat Al-Kahf0, 1st ed., Daar Ibn Al-Jawzi.

Al-Fakhr, Ar-Raazi, Muhammad bin ‘Umar, At-Tafseer Al-Kabeer (Mafaateeh Al-Gayb), 4th ed., Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi.

As-Sa‘di, ‘Abdur Rahmaan, Tayseer Al-Kareem Ar-Rahmaan fee Tafseer Kalaam Al-Mannaan, As-Sa‘di, 2nd ed., Damam: Saudi Arabia, Daar Ibn Al-Jawzi.

At-Tabari, Muhamamd bin Jareer, Jaami‘ Al-Bayaan ‘an Tahweel Aay Al-Qur‘aan, 1st ed., Ahmad bin ‘Abdir Razaq Al-Bakri et al., Egypt: Daar As-Salam.

Al-Qurtubi, Muhammad bin Ahmad, Al-Jaami‘ li Ahkaam Al-Qur‘aan, 1st ed., Revision and annotation: Dr. Muhammad bin Ibrahim Al-Hafnaawi, Cairo: Daar Al-Hadeeth.

Al-Khafaaji, Shihaabuddeen, Haashiyah Ash-Shihaab named (‘Inaayat Al-Qaadi wa Kifaayat Ar-Raadi) on Tafseer Al-Baydaawi, 1st ed., Beirut, Lebanon, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Al-Watwaat, Rasheeduddeen, Hadaaiq As-Shihr fee Daqaaiq Ash-Shi‘r, 1st ed., translated into Arabic for the first time from its Persian origin by Dr. Ibrahim Ash-Shuuraabi, Cairo, Maktabah Ath-Thaqaafah Ad-Deeniyyah.

Al-Hamawi, Ibn Hujjah, Khizaanah Al-Adab wa Gaayah Al-Arab, 1st ed., Commentary of Isam Sha‘eetou, Beirut, Lebanon: Daar wa Maktabah Al-Hilal.

Al-Halabi, Ibn As-Sameen, Ad-Durr Al-Masoun fee ‘Uluum Al-Kitaab Al-Maknoun. Investigation: Dr. Ahmad Muhammad Al-Kharraat, Daar Al-Qalam, Damascus.

Al-Jurjaani, ‘Abdul Qaahir, Dalaail Al-I‘jaaz, commentary: Mahmud Shaakir, Cairo: Maktabah Al-Khaanji.

Ruuh Al-Ma‘aani fee Tafseer Al-Qur‘an Al-‘Adheem wa As-Sab‘ Al-Mathaani, Al-Aluusi, Mahmud Shukri, Beirut, Lebanon: Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi.

Ibn Al-Jawzi, ‘Abdur Rahmaan, Zaad Al-Maseer fee ‘ilm At-Tafseer , Beirut: Al-Maktab Al-Islaami.

Al-Jawhari, Isma‘il bin Hammad, As-Sihaah: Taaj Al-Lugha wa Sihaah Al-‘Arabiyyah, 3rd ed., Investigation: Ahmad ‘Abdul Gafuur ‘Ataar, Beirut: Daar Al-‘Ilm lil Malaayeen.

Ash-Shawkaani, Muhammad bin ‘Ali, Fath Al-Qadeer Al-Jaami‘ bayna Fannay Ar-Riwaayah wa Ad-Diraayah min ‘Ilm At-Tafseer, ‘Aalam Al-Kutub.

Al-Fayrouz Abaadi, Majduddeen, "Al-Qaamuus Al-Muheet, Beirut, Lebanon: Daar Al-Fikr.

Ibn Khalouweih, Al-Husain, Kitaab I‘raab Thalatheern Suurah min Al-Qur‘aan Al-Kareem, Beirut, Lebanon: Daar wa Maktabah Al-Hilaal.

Az-Zamakshari, Jaarullaah, Al-Kashaaf ‘an Haqaaiq At-Tanzeel wa ‘uyuun Al-Aqaaweel fee Wujuuh At-Tahweel, Makkah: Daar Al-Baaz.

Ad-Dimashqi, Ibn ‘Aadil, Al-Lubab fee ‘Uluum Al-Kitaab, 1st ed., Investigation and commentary: Sheikh ‘Aadil ‘Abdul Mawjood and  Sheikh ‘Ali Muhammad Mu‘awwad, Beirut, Lebanon: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Al-Bagdaadi, ‘Alaauddeen, Lubaab At-Tahweel fee Ma‘aanee At-Tanzeel, 2nd ed., Egypt: Sharikah Mustafa Al-Baabi Al-Halabi and sons.

Al-Ifreeqi, Ibn Mandhuur, Lisaan Al-‘Arab, Beirut: Daar Saadir.

Al-Andaluusi, Ibn ‘Atiyyah, Al-Muharrar Al-Wajeez fee Tafseer Al-Kitaab Al-‘Azeez, 1st ed., Investigation: ‘Abdus Salaam Abdush Shaafi Muhammad, Beirut, Lebanon, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Ibn Seedah, Ali bin Isma‘īl, Al-Muhkam wa Al-Muheet Al-A‘zam fee Al-Lugha, 1st ed., Investigation: Mustafa as-Siqaa, Dr. Husain Nassaar, Cairo, Institute of Manuscripts at Arab League.

Abdush Shaafi, Muhammad Fuad, Al-Mu‘jam Al-Mufahris li Alfaadh Al-Qur‘aan Al-Kareem, Istanbul, Turkey: Al-Maktabah Al-Islamiyyah.

Ibn Faaris, Ahmad, Mu‘jam Maqayees Al-Lugha, 1st ed., Investigation: ‘Abdus Salaam Haroun, Beirut: Daar Al-Fikr.

As-Sakaaki, Abu Ya‘qub, Miftaah Al-‘Uluum, 1st ed., Correction and annotation by: Sutaz Na‘eem Zurzuur, Beirut, Lebanon, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Al-Asfahaani, Ar-Raagib, A;-Mufradaat fee Gareeb Al-Qur‘an, investigation: Muhammad Seyyid Kelani, Beirut, Lebanon: Daar Al-Ma‘rifah.

Al-Biqaa‘I, Burhaanuddeen, Nuzum Ad-Durar fee Tanasub Al-Aayaat wa As-Suwarm 3rd ed., Takhreej: Abdur Razaq Gaalib Al-Mahdi, Beirut, Lebanon: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.