شعر مُخَلَّد بن بكَّار الموصلي دراسةٌ بلاغية

 

The Poem of Mukhallad bin Bakkaar Al-MousuliA Rhetorical Study

أ.د. عمر بن عبدالعزيز المحمود

الكلمات مفتاحية: مُخلَّد، بكَّار، الموصلي، بلاغة، تحليل.

بحث منشور

المستخلص 

لقد صار من المهم الالتفات إلى الشعراء المغمورين، أولئك الذين أدارت لهم الحياة ظهر المجن، ولم تبتسم لهم الظروف، ومن هنا تأتي هذه الدراسة التي تحاول فتح آفاق جديدة في الدرس الأدبي والبلاغي، من خلال الانطلاق من مدونة مغمورة، ساعية إلى التنقيب عن جمالياتها، وإبراز تقنياتها البلاغية وصورها البيانية. فهي تقف عند شعر شاعر عباسي مغمور، وهو مُخلَّد بن بكَّار الموصلي، الذي لم ينل شعره حظا من الفحص والتحليل، وتتوجه إلى محاولة الكشف عن جماليات نصوصه، وما تحمله من قيمة فنية ودلالية، من خلال دراسة بلاغية تحليلية، تسعى إلى استقراء نصوصه، ورصد ما فيها من مواطن الجمال والإخفاق، كما تحاول أن تستكنه طريقة الشاعر في استخدام ألفاظه وتراكيبه وصوره لصياغة معانيه ودلالاته، وكيف كان يستثمر الفنون البلاغية والبيانية لإيصال صوته وتحقيق مراده.


Abstract

It has become important to pay attention to the unpopular poets, those for whom life has ignored, and those whom circumstances were nit favorable for; hence, comes this study that seeks to open new horizons in the literary and rhetorical lesson, by starting from an obscure compendium, which seeks to explore its aesthetics and highlight its rhetorical techniques and graphics. It centers on an obscure Abbasid poet, Mukhallad bin Bakkaar al-Mawsili, whose poetry has not been fortunate to gain examination and analysis. The study focuses on unveiling the aesthetics of its texts, and what it contains regarding artistic and connotation value, through an analytical rhetorical study, seeking to extrapolate its texts, and note the beauty and failure in them, as well as it tries to appraise the poet’s way of using his words, compositions and imaginations to formulate meanings and connotations, and how he used to use rhetorical and explanatory arts to convey his voice and achieve his goal.

Key words: Poetry, Mukhallad, Bakkar, Al-Mawsili, rhetoric, analysis.

المصادر والمراجع

ابن أبي عصرون، عبدالله بن محمد، رشف النبيه من ثغر التشبيه، مخطوط، نسخة مصورة في مكتبة الملك فهد برقم 498.

ابن أبي عون، إبراهيم بن محمد، (1396هـ)، التشبيهات، (تحقيق: عبدالمعين خان)، (د.ط)، بريطانيا: جامعة كامبردج.

ابن الأثير، ضياء الدين نصر الله بن محمد، (1419هـ)، المثل السائر في أدب الكاتب والشاعر، (تحقيق: كامل عويضة)، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية.

ابن الحائك، الحسن الهمداني، (1884م)، صفة جزيرة العرب، (د.ط)، ليدن: مطبعة بريل.

ابن الحنبلي، محمد بن إبراهيم، (1407هـ)، سهم الألحاظ في وهم الألفاظ، (تحقيق: حاتم الضامن)، (ط1)، بيروت: عالم الكتب.

ابن الدهان، سعيد بن مبارك، (1432هـ)، الغرة في شرح اللمع، (تحقيق: فريد الزامل)، (ط1)، الرياض: دار التدمرية.

ابن المعتز، عبدالله، (1422هـ)، البديع، (شرحه وحققه: عرفان مطرجي)، (ط1)، بيروت: مؤسسة الكتب الثقافية.

ابن المعتز، عبدالله، (1981م)، طبقات الشعراء، (تحقيق: عبدالستار فراج)، (ط4)، القاهرة: دار المعارف.

ابن النقيب، عبدالرحمن بن محمد، (1415هـ)، مقدمة التفسير، (تحقيق: زكريا علي)، (ط1)، القاهرة: مكتبة الخانجي.

ابن برّي، عبدالله بن أبي الوحش، (2010م)، في التعريب والمعرّب، (تحقيق: إبراهيم السامرائي)، (د.ط)، بيروت: مؤسسة الرسالة.

ابن جني، أبو الفتح عثمان، (د.ت)، اللمع في العربية، (تحقيق: فائز فارس)، (د.ط)، بيروت: دار الكتب الثقافية.

ابن حجة، أبو بكر الحموي، (1421هـ)، خزانة الأدب وغاية الأرب، (تحقيق: كوكب دياب)، (ط1)، بيروت: دار صادر.

ابن حمدون، محمد بن الحسن، (1996م)، التذكرة الحمدونية، (تحقيق: إحسان عباس)، (ط1)، بيروت: دار صادر.

ابن حمديس، عبدالجبار الصقلي، (1379م)، ديوان ابن حمديس، (تحقيق: إحسان عباس)، (د.ط)، بيروت: دار صادر ودار بيروت.

ابن خلكان، أحمد بن محمد، (1367هـ)، وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان، (تحقيق: محمد عبد الحميد)، (ط1)، القاهرة: مكتبة النهضة المصرية.

ابن دريد، محمد بن الحسن، (1344هـ)، جمهرة اللغة، (تحقيق: محمد السورتي وآخرين) (د.ط)، حيدر أباد: دائرة المعارف العثمانية.

ابن رشيق، الحسن القيرواني، (1401هـ)، العمدة في محاسن الشعر وآدابه ونقده، (تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد)، (ط5)، بيروت: دار الجيل.

ابن سيده، علي بن إسماعيل، (1417هـ)، المخصص، (تحقيق: خليل إبراهيم جفال)، (ط1)، بيروت: دار إحياء التراث العربي.

ابن سيده، علي بن إسماعيل، (1421هـ)، المحكم والمحيط الأعظم، (تحقيق: هنداوي)، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية.

ابن طباطبا، محمد العلوي، (1402هـ)، عيار الشعر، (مراجعة: نعيم زرزور)، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية.

ابن ظافر، علي الأزدي، (1983م)، غرائب التنبيهات على عجائب التشبيهات، (تحقيق: محمد سلام ومصطفى الجويني)، (د.ط)، القاهرة: دار المعارف.

ابن عادل، عمر الحنبلي، (1419هـ)، اللباب في علوم الكتاب، (تحقيق: عادل عبد الموجود وآخرين)، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية.

ابن عبدربه، أحمد بن محمد، (1385هـ)، العقد الفريد، (تصحيح: أحمد أمين)، (د.ط)، القاهرة: لجنة التأليف والترجمة والنشر.

ابن عدلان، علي الموصلي، (د.ت)، شرح ديوان المتنبي، (تحقيق: مصطفى السقا وآخرين)، (د.ط)، بيروت: دار المعرفة.

ابن عطية، عبدالحق الأندلسي، (1411هـ)، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، (تحقيق: المجمع العلمي بفارس)، (د.ط)، (د.ن).

ابن قتيبة، عبدالله بن عبدالمجيد، (1343هـ)، عيون الأخبار، (د.ط)، القاهرة: دار الكتب المصرية.

ابن قتيبة، عبدالله بن عبدالمجيد، (1402هـ)، الشعر والشعراء، (تحقيق: مفيد قميحة)، (ط2)، بيروت: دار الكتب العلمية.

ابن مالك، بدر الدين بن الناظم، (1409هـ)، المصباح في تلخيص المفتاح، (تحقيق: حسني عبد الجليل يوسف)، (ط1)، مصر: مكتبة الآداب.

ابن منظور، محمد بن مكرم، (2000م)، لسان العرب، (ط1)، بيروت: دار صادر.

ابن منقذ، أسامة، (1380هـ)، البديع في نقد الشعر، (تحقيق: أحمد بدوي)، (د.ط)، القاهرة: مطبعة الحلبي.

ابن هشام، عبدالله بن يوسف، (1416هـ)، أوضح المسالك إلى ألفية ابن مالك، (تحقيق: محمد عبد الحميد)، (د.ط)، بيروت: المكتبة العصرية.

ابن وكيع، الحسن بن علي التنّيسي، (1412هـ)، المنصف للسارق والمسروق منه في إظهار سرقات أبي الطيب المتنبي، (تحقيق: محمد يوسف نجم)، (ط1)، بيروت: دار صادر.

ابن يعيش، يعيش بن علي، (د.ت)، شرح المفصّل، (د.ط)، بيروت: عالم الكتب.

أبو تمام، حبيب بن أوس، (1976م)، ديوان أبي تَمَّام، (تحقيق: محمد عبده عزام)، (د.ط)، القاهرة: دار المعارف.

أبو نواس، الحسن بن هانئ، (1980م)، ديوان أبي نواس، (تحقيق: بهجت الحديثي)، (د.ط)، بغداد: دار الرسالة.

الأزدي، السموأل بن غريض، (1920م)، ديوان السموأل، (تحقيق: لويس شيخو)، (د.ط)، بيروت: المكتبة الكاثوليكية.

الأزدي، يزيد بن محمد، (1987م)، تاريخ الموصل، (تحقيق: علي حبيبة)، (د.ط)، القاهرة: لجنة إحياء التراث الإسلامي.

الأزهري، محمد بن أحمد، (2001م)، تهذيب اللغة، (تحقيق: محمد عوض مرعب)، (ط1)، بيروت: دار صادر.

الأصفهاني، علي بن الحسين، (1407هـ)، الأغاني، (شرح: عبد علي مهنا)، (ط1) بيروت: دار الكتب العلمية.

الآمدي، أبو القاسم الحسن بن بشر، (1972م)، الموازنة بين شعر أبي تَمَّام والبحتري، (تحقيق: السيد أحمد صقر)، (ط2)، مصر: دار المعارف.

امرؤ القيس، جندح بن حجر، (1392هـ)، ديوان امرئ القيس، (د.ط)، بيروت: دار بيروت للطباعة والنشر.

الأندلسي، محمد بن يوسف، (1413هـ)، البحر المحيط، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية.

الأندلسي، محمد بن يوسف، (1418هـ)، ارتشاف الضرب من لسان العرب، (تحقيق: رجب محمد ورمضان عبدالتواب)، (ط1)، القاهرة: مكتبة الخانجي.

الأنصاري، حسان بن ثابت، (1971م)، ديوان حسَّان بن ثابت t، (تحقيق: وليد عرفات)، (د.ط)، لندن: مكتبة لوزاك.

البحراني، ميثم بن علي، (1406هـ)، أصول البلاغة، (تحقيق: عبد القادر حسين)، (ط1)، الدوحة: دار الثقافة.

البديعي، يوسف الدمشقي، (1977م)، الصبح المنبي عن حيثية المتنبي، (تحقيق: مصطفى السقا ومحمد شتا)، (ط2)، القاهرة: دار المعارف.

البصري، علي بن حمزة، (د.ت)، التنبيهات على أغلاط الرواة، (تحقيق: عبدالعزيز الميمني) (د.ط)، مصر: دار المعارف.

البغوي، الحسين بن مسعود، (1414هـ)، معالم التنزيل، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية.

البكري، عبدالله بن عبدالعزيز، (1404هـ)، اللآلي في شرح الأمالي، (تحقيق: عبدالعزيز الميمني)، (ط2)، بيروت: دار الحديث.

البيضاوي، عبدالله بن عمر، (د.ت)، أنوار التنزيل وأسرار التأويل، (تحقيق: محمد المرعشلي)، (ط1)، بيروت: دار إحياء التراث الإسلامي.

التادلي، أحمد بن عبدالسلام، (1991م)، الحماسة المغربية، (تحقيق: محمد الداية)،(ط1)، بيروت: دار الفكر المعاصر.

الثعالبي، عبدالملك بن محمد، (1392هـ)، يتيمة الدهر في محاسن أهل العصر، (تحقيق: محمد عبد الحميد)، (ط2)، بيروت: دار الفكر.

الثعالبي، عبدالملك بن محمد، (1405هـ)، الكناية والتعريض، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية، بيروت.

الجاحظ، عمرو بن بحر، (1405هـ)، البيان والتبيين، (تحقيق: عبد السلام هارون)، (ط5)، القاهرة: مكتبة الخانجي.

الجرجاني، أحمد بن محمد، (1405هـ)، المنتخب من كتابات الأدباء وإرشادات البلغاء، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية.

الجرجاني، القاضي علي بن عبدالعزيز، (د.ت)، الوساطة بين المتنبي وخصومه، (تحقيق وشرح: محمد أبو الفضل إبراهيم وعلي البجاوي)، (د.ط)، بيروت: المكتبة العصرية.

الجرجاني، عبدالقاهر، (1410هـ)، دلائل الإعجاز، (تحقيق: محمود شاكر)، (ط2)، القاهرة: مكتبة الخانجي.

الجرجاني، علي بن محمد، (1418هـ)، الإشارات والتنبيهات، (تحقيق: عبد القادر حسين)، (د.ط)، عمَّان: مكتبة الآداب.

الجومرد، محمود، (1977م)، شاعر المنارة: مُـخلَّد بن بكَّار الموصلي، (ط1)، بغداد: مطبعة المعارف.

الجوهري، إسماعيل بن حماد، (1399هـ)، الصحاح: تاج اللغة وصحاح العربية، تحقيق: أحمد عطار، (د.ط)، بيروت: دار العلم.

الحاتمي، محمد بن الحسن، (د.ت)، الرسالة الموْضِحَة في سرقات أبي الطيب المتنبي وساقط شعره، (تحقيق: محمد يوسف نجم)، (د.ط)، بيروت: دار صادر ودار بيروت للطباعة والنشر.

حسن، عباس، (د.ت)، النحو الوافي، (ط3)، مصر: دار المعارف.

الحصري، علي بن عبدالغني، (1972م)، زهر الآداب وثمر الألباب، (تحقيق: زكي مبارك)، (ط4)،بيروت: دار الجيل.

الحلبي، شهاب الدين محمود، (1980م)، حسن التوسُّل إلى صناعة الترسُّل، (تحقيق ودراسة: أكرم عثمان يوسف)، (د.ط)، العراق: دار الرشيد للنشر.

الحموي، ياقوت، (1399هـ)، معجم البلدان، (د.ط)، بيروت: دار إحياء التراث العربي.

الخالدي، محمد وسعيد، (1995م)، الأشباه والنظائر (حماسة الخالديين)، (تحقيق: محمد دقة)، (د.ط)، سوريا: وزارة الثقافة.

الذبياني، النابغة زياد بن معاوية، (1397هـ)، ديوان النابغة الذبياني، (تحقيق: محمد إبراهيم)، (د.ط)، القاهرة: دار المعارف.

الرشيد، عبدالله بن سليم، (1431هـ)، دواوين لشعراء مغمورين: جمعا وتحقيقا ودراسة، (ط1)، الرياض: مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات.

الزبيدي، محمد بن محمد، (1385هـ)، تاج العروس من جواهر القاموس، (تحقيق: مجموعة باحثين)، (د.ط)، الكويت: مطبعة حكومة الكويت.

الزركشي، محمد بن بهادر، (د.ت)، البرهان في علوم القرآن، (تحقيق: محمد إبراهيم)،(د.ط)، بيروت: المكتبة العصرية.

الزمخشري، محمود بن عمر، (1412هـ)، أساس البلاغة، (ط1)، بيروت: دار صادر.

الزمخشري، محمود بن عمر، (1426هـ)، الكشاف، (تحقيق: خليل شيحا)، (ط2)، بيروت: دار المعرفة.

السبتي، محمد الشريف، (1418هـ)، رفع الحجب المستورة عن محاسن المقصورة، (تحقيق: محمد الحجوي)، (د.ط)، المملكة المغربية: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية.

السبكي، أحمد بن علي، (1422هـ)، عروس الأفراح، (تحقيق: خليل خليل)، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية.

السجلماسي، القاسم بن محمد، (1401هـ)، المنزع البديع في تجنيس أساليب البديع، (تحقيق: علال الغازي)، (ط1)، الرباط: مكتبة المعارف.

السكاكي، يوسف بن أبي بكر، (1407هـ)، مفتاح العلوم، (ضبطه: نعيم زرزور)، (ط2)، بيروت: دار الكتب العلمية.

سيبويه، عمرو بن عثمان، (1397هـ)، الكتاب، (تحقيق: عبد السلام هارون)، (د.ط)، القاهرة: الهيئة المصرية العامة.

السيوطي، عبدالرحمن بن كمال الدين، (1400هـ)، همع الهوامع في شرح جمع الجوامع، (تحقيق: عبدالعال مكرم)، (ط1)، الكويت: دار البحوث العلمية.

السيوطي، عبدالرحمن بن كمال الدين، (1426هـ)، الإتقان في علوم القرآن، (تحقيق: محمد إبراهيم)، (ط1)، بيروت: المكتبة العصرية.

الصولي، محمد بن يحيى، (د.ت)، أخبار أبي تمام، (تحقيق: خليل عساكر وآخرين)، (د.ط)، بيروت: المكتب التجاري.

الطيبي، الحسين بن محمد، (1416هـ)، التبيان في علم البيان، (تحقيق: عبدالستار زموط)، (ط1)، بيروت: دار الجيل.

عباس، فضل حسن، (1405هـ)، البلاغة فنونها وأفنانُها (علم المعاني)، (ط6)، عمَّان: دار الفرقان.

العباسي، عبدالرحيم، (1367هـ)، معاهد التنصيص على شواهد التلخيص، (تحقيق: مُحمَّد مُحيي الدين عبد الحميد)، (د.ط)، القاهرة: المكتبة التجارية الكبرى.

عتيق، عبدالعزيز، (1974م)، علم البيان، (د.ط)، بيروت: دار النهضة العربية، بيروت، (د.ط)، 1974م.

عساف، ساسين، (1402هـ)، الصورة الشعرية ونماذجها في إبداع أبي نواس، (ط1)، بيروت: المؤسسة الجامعية للدراسات والنشر.

العسكري، أبو هلال الحسن بن عبدالله، (1401هـ)، كتاب الصناعتين، (تحقيق: مفيد قميحة)، (ط1)، بيروت: دار الكتب العلمية.

العسكري، أبو هلال الحسن بن عبدالله، (1424هـ)، ديوان المعاني، (تحقيق:أحمد غانم)، (ط1)، بيروت: دار الغرب الإسلامي.

العكبري، أبو البقاء عبدالله بن الحسين، (1416هـ)، اللباب في علل البناء والإعراب، (تحقيق: عبدالإله النبهان)، (ط1)، دمشق: دار الفكر.

علام، عبدالواحد، (1992م)، البديع المصطلح والقيمة، (د.ط)، القاهرة: مكتبة الشباب.

العلوي، يحيى بن حمزة، (1400هـ)، الطراز المتضمن لأسرار البلاغة وعلوم حقائق الإعجاز، (مراجعة وضبط وتدقيق: جماعة من العلماء)، (د.ط)، الرياض: مكتبة المعارف.

العمري، أحمد بن يحيى، (1423هـ)، مسالك الأبصار في ممالك الأمصار، (ط1)، أبو ظبي: المجمع الثقافي.

العميدي، محمد بن أحمد، (1961م)، الإبانة عن سرقات المتنبي، (تحقيق: إبراهيم البساطي)، (د.ط)، القاهرة: دار المعارف.

الغرناطي، أحمد بن يوسف، (د.ت)، طراز الحلة وشفاء الغلة، (تحقيق: رجاء السيد الجوهري)، (د.ط)، الاسكندرية: مؤسسة الثقافة الجامعية.

الفارسي، الحسن بن أحمد، (1401هـ)، التكملة، (تحقيق: حسن فرهود)، (ط1)، الرياض: جامعة الرياض.

الفراهيدي، الخليل بن أحمد، (1988م)، كتاب العين، (تحقيق: مهدي المخزومي وإبراهيم السامرائي)، (د.ط)، بيروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.

الفيروزآبادي، محمد بن يعقوب، (1407هـ)، القاموس المحيط، (ط2)، بيروت: مؤسسة الرسالة.

القالي، إسماعيل بن القاسم، (د.ت)، الأمالي، (د.ط)، بيروت: دار الآفاق الجديدة.

القزويني، محمد بن عبدالرحمن، (د.ت)، شروح التلخيص، المغربي، السبكي، (د.ط)، مصر: مطبعة عيسى البابي.

القزويني، محمد بن عبدالرحمن، (1420هـ)، الإيضاح في علوم البلاغة، (تحقيق: محمد خفاجي وعبد العزيز شرف)، (ط6)، القاهرة: دار الكتاب المصري، بيروت: دار الكتاب اللبناني.

قلقيلة، عبدالعزيز، (1407هـ)، البلاغة الاصطلاحية، (د.ط)، القاهرة: دار الفكر العربي.

القيرواني، إبراهيم الحصري، (1972م)، جمع الجواهر في الملح والنوادر، (تحقيق: علي بن محمد البجاوي)، (ط1)، القاهرة: دار إحياء الكتب العربية.

المراغي، أحمد، (د.ت)، علوم البلاغة، (ط5)، مصر: المكتبة المحمودية.

المرزوقي، أحمد بن محمد، (1371م)، شرح ديوان الحماسة، (تحقيق: أحمد أمين)، (د.ط)، القاهرة: لجنة التأليف والترجمة والنشر.

المصري، عبدالعظيم بن الواحد، (1416هـ)، تحرير التحبير، (تحقيق: حفني شرف)، (د.ط)، القاهرة: لجنة إحياء التراث.

المصري، عبدالعظيم بن الواحد، (د.ت)، بديع القرآن، (تحقيق: حفني شرف)، (د.ط)، القاهرة: نهضة مصر للطباعة والنشر.

المعري، أبو العلاء أحمد بن عبدالله، (1429هـ)، اللامع العزيزي: شرح ديوان المتنبي، (تحقيق: محمد سعيد المولوي)، (ط1)، الرياض: مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الإسلامية.

موسى، أحمد، (1388هـ)، الصبغ البديعي، (د.ط)، القاهرة: دار الكتاب العربي.

الميمني، عبدالعزيز، (1973م)، الطرائف الأدبية، (د.ط)، القاهرة: لجنة التأليف والترجمة والنشر.

النويري، شهاب الدين أحمد بن عبدالوهاب، (د.ت)، نهاية الأرب في فنون الأدب، (د.ط)، القاهرة: وزارة الثقافة والإرشاد القومي، المؤسسة المصرية العامة للتأليف والترجمة.


Bibliography

Ibn Abi ‘Asruun, ‘Abdullaah bin Muhammad, Rashf An-Nabeeh min Thugr At-Tashbeeh, manuscript, a photocopy from King Fahd Library no. 498.

Ibn Abi ‘Awn, Ibrahim bin Muhammad, At-Tashbeehaat, Investigation: Abdul Mu‘een Khan, (N.E), UK: Cambridge University.

Ibn Al-Atheer, Diyaauddeen Nasrullaah bin Muhammad, Al-Muthul As-Saair fee Adab Al-Kaatib wa Ash-Shaa‘ir, Investigation: Kaamil ‘Aweedah, 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Ibn Al-Haaiq, Al-Hassan Al-Hamadaani, The Attribute of Arab Pennisulla (Arabic), (N.E), Leedan: Brail Press.

Ibn Al-Hanbali, Muhammad bin Ibrahim, Sahm Al-Alhaaẓ fee Wahm Al-Alfaadh, Investigation: Haatim Ad-Daamin,1st ed., Beirut: ‘Aalam Al-Kutub.

Ibn Ad-Dahaan, Sa‘eed bin Mubaarak, Al-Gurrah fee Sharh Al-Luma‘, Investigation: Fareed Az-Zaamil, 1st ed., Riyadh: Daar At-Tadmuriyyah.

Ibn Al-Mu‘tazz, ‘Abdullah, Al-Badee‘, Commentary and investigation: ‘Irfaan Matraji, 1st ed., Beirut: Muassah Al-Kutub Ath-Thaqaafiyyah.

Ibn Al-Mu‘tazz, ‘Abdullah, Tabaqaat As-Shu‘araa, Investigation: Abdul Sataar Faraaj, 4th ed.,Cairo: Daar Al-Ma‘aarif.

Ibn An-Naqeeb, ‘Abdur Rahmaan bin Muhammad, Muqaddimah At-Tafseer, Investigation: Zakariyyah ‘Ali, 1st ed., Cairo: Al-Khanji Library.

Ibn Barri, ‘Abdullaah bin Abi Al-Wahsh, Fee At-Ta‘reeb wa Al-Mu‘arrab, Investigation: Ibrahim As-Saamrai, (N.E), Beirut: Muassasah Ar-Risaalah.

Ibn Jinni, Abu Al-Fath ‘Uthman, (N.E), Al-Luma‘ fee Al-‘Arabiyyah, Investigation: Faiz Faaris, (N.E), Beirut: Daar Al-Kutub Ath-Thaqaafiyyah.

Ibn Hujjah, Abu Bakr Al-Hamawi, Khizaanah Al-Adab wa Gaayah Al-Arab, Investigation: Kawkab Diyaab, 1st ed., Beirut: Daar Saadir.

 Ibn Hamdoun, Muhammad bin Al-Hassan, At-Tadhkirah Al-Hamdouniyyah, Investigation: Ihsaan ‘Abaas, 1st ed., Beirut: Daar Saadir.

Ibn Hamdees, ‘Abdul Jabbaar As-Saqali, Deewaan Ibn Hamdees, Investigation: Ihsaan ‘Abaas, (N.E), Beirut: Daar Saadir and Daar Beirut.

Ibn Khallikhaan, Ahmad bin Muhammad, Wafiyyaat Al-A‘yaan wa Anbaa Abnaa Az-Zamaan, Investigation: Muhammad ‘Abdul Hameed, 1st ed., Cairo: Maktabah An-Nahda Al-Misriyyah.

Ibn Duraid, Muhammad bin Al-Hassan, Jumhura Al-Lugha, Investigation: Muhammad As-Suurati et al., (N.E), Hyderabad: Daairah Al-Ma‘aarif Al-‘Uthmaaniyyah.

Ibn Rushayq, Al-Hassan Al-Qayrawaani, Al-‘Umdah fee Mahaasin Ash-Shi‘r wa Aadaabihi wa Naqdihi, Investigation: Muhammad Muhyiddeen ‘Abdul Hameed, 5th ed., Beirut: Daar Al-Jeel.

Ibn Seeda, ‘Ali bin Isma‘il, Al-Mukhassas, Investigation: Khaleel Ibrahim Jaffal, 1st ed., Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi.

Ibn Seedah, ‘Ali bin Isma‘il, Al-Muhkam wa Al-Muheet Al-A‘dham, Investigation: Hindaawi, 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Ibn Tabaata, Muhammad Al-‘Alawi, ‘Iyaar Ash-Shi‘r, Revision: Na‘eem Zurzuur, 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Ibn Ẓaafir, ‘Ali Al-Azdi, Garaaib At-Tanbeehaat ‘alaa ‘Ajaaib At-Tashbeehaat, Investigation: Muhammad Salaam and Mustafa Al-Juwayni, (N.E), Cairo: Daar Al-Ma‘aarif.

Ibn ‘Aadil, ‘Umar Al-Hanbali, Al-Lubaab fee ‘Uluum Al-Kitaab, Investigation: ‘Aadil ‘Abdul Mawjood et al., 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Ibn ‘Abd Rabbihi, Ahmad bin Muhammad, Al-‘Aqd Al-Fareed, Correction: Ahmad Ameen, (N.E), Cairo: Committee for Authorship and translation and publication.

Ibn ‘Adlaan, ‘Ali Al-Muusili, Sharh Deewaan Al-Mutanabbi,  Investigation: Mustafa As-Saqaa et al., Beirut: Daar Al-Ma‘rifah.

Ibn ‘Atiyyah, ‘Abdul Haqq Al-Andalusi, Al-Muharrar Al-Wajeez fee Tafseer Al-Kitaab Al-‘Azeez, Investigation: The Scientific Council in Persian, (N.E), (N.P).

Ibn Qutaibah, ‘Abdullaah bin ‘Abdil Majeed, ‘Uyuun Al-Akhbaar, (N.E), Cairo: Daar Al-Kutub Al-Misriyyah.

Ibn Qutaibah, ‘Abdullaah bin ‘Abdil Majeed, Ash-Shi‘r wa Ash-Shu‘araa, Investigation: Mufeed Qameeha, 2nd ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Ibn Malik, Badruddeen bin An-Naaẓim, Al-Misbaah fee Talkhees Al-Miftaah, Investigation: Hasani ‘Abdul Jaleel Yusuf, 1st ed., Egypt: Maktabah Al-Aadaab.

Ibn Manẓuur, Muhammad bin Makram, Lisaan Al-‘Arab, 1st ed., Beirut: Daar Saadir.

Ibn Munqid, Usaamah, Al-Badee‘ fee Naqd Ash-Shi‘r, Investigation: Ahmad Badawi, (N.E), Cairo: Al-Halabi Press.

Ibn Hishaam, ‘Abdullaah bin Yusuf, Awdah Al-Masaalik Ila Alfiyyah Ibn Maalik, Investigation: Muhammad ‘Abdul Hameed, (N.P), Beirut: Al-Maktabah Al-‘Asriyyah.

Ibn Wakee‘, Al-Hassan bin ‘Ali At-Tanneesi, Al-Munsf li As-Saariq wa Al-Masruuq minhu fee Idhaar Saraqaat Abi At-Tayyib Al-Mutanabbi, Investigation: Muhammad Yusuf Najm, 1st ed., Beirut: Daar Saadir.

Ibn Ya‘eesh, Ya‘eesh bin ‘Ali, Sharh Al-Mufassal, Beirut: ‘Aalam Al-Kutub.

Abu Tamaam, Habeeb bin Aws, Deewaan Abi Tamaa, Investigation: Muhamamd ‘Abdou ‘Azaam, (N.E), Cairo: Daar Al-Ma‘aarif.

Abu Nawaas, Al-Hassan bin Haani, Deewaan Abi Nawaas, Investigation: Bahjat Al-Hadeethi, Bagdad: Daar Ar-Risaalah.

Al-Azdi, As-Samauhal bin Gareed, Deewaan As-Samawhal, Investigation: Luwais Shaykhou, (N.E), Beirut: Al-Maktabah Al-Katholikiyyah.

Al-Azdi, Yazeed bin Muhammad, Taareekh Mosul, Investigation: ‘Ali Habeebah,(N.E), Cairo: Committee of Islamic Heritage Revival.

Al-Azhari, Muhammad bin Ahmad, Tahdeeb Al-Lugha, Investigation: Muhammad ‘Awad Mur‘ib, 1st ed., Beirut: Daar Saadir.

Al-Asfihaani, ‘Ali bin Al-Husain, Al-Agaani, Commentary of: ‘Abd ‘Ali Mahanna, 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Al-Aamidi, Abu Al-Qaasim Al-Hassan bin Bishr, Comparison between the Poem of Abu Tammaam and Al-Buhturi (Arabic), Investigation: As-Seyyid Ahmad Saqar, 2nd ed., Egypt: Daar Al-Ma‘aarif.

Imru Al-Qays, Junduh bin Hajar, Deewaan Imru Al-Qays, (N.E), Beirut: Daar Beirut for Printing and Publication.

An-Andaluusi, Muhammad bin Yusuf, Al-Bahr Al-Muheet, 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Al-Andaluusi, Muhamamd bin Yusuf, Irtishaaf Ad-Darb min Lisaan Al-‘Arab, Investigation: Rajab Muhammad and Ramadan ‘Abdut Tawaab, 1st ed., Cairo: Al-Khaanji Library.

Al-Ansaari, Hassaan bin Thaabit, Deewaan Hassaan bin Thaabit, Investigation: Waleed ‘Arafaat, (N.E), Leedaan Luzaq Library.

Al-Bahraani, Maytham bin ‘Ali, Usuul Al-Balaaga, Investigation: ‘Abdul Qaadir Husain, 1st ed., Doha: Daar Ath-Thaqaafa.

Al-Badee‘I, Yusuf Ad-Dimashqi, As-Subh Al-Munabbi ‘an Haythiyyah Al-Mutanabbi, Investigation: Mustafa As-Siqa and Muhammad Shitaa, 2nd ed., Cairo: Daar Al-Ma‘aarif.

Al-Basri, ‘Ali bin Hamzah, (N.D), At-Tanbeehaat ‘alaa Aglaadh Ar-Ruwaah, Investigation: ‘Abdul ‘Azeez Al-Maymani (N.E), Egypt: Daar Al-Ma‘aarif.

Al-Bagawi, Al-Husain bin Mas‘uud, Ma‘aalim At-Tanzeel, 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Al-Bakri, ‘Abdullaah bin ‘Abdil Azeez, Al-Lahaali fee Sharh Al-Amaali, Investigation: ‘Abdul Azeez Al-Maymani, 2nd ed., Beirut: Daar Al-Hadeeth.

Al-Baydaawi, ‘Abdullaah bin ‘Umar, Anwaar At-Tanzeel wa Asraar At-Tahweel, Investigation: Muhammad Mir‘ashli, 1st ed., Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-Islaami.

At-Taadili, Ahmad bin ‘Abdis Salaam, Al-Hamaasah Al-Magribiyyah, Investigation: Muhammad Ad-Diyyah, 1st ed., Beirut: Daar Al-Fikr Al-Mu‘aasir.

Ath-Tha‘aalabi, ‘Abdul Malik bin Muhammad, Yutmat Ad-Dahr fee Mahaasin Ahl Al-‘Asr, Investigation: Muhammad ‘Abdul Hameed, 2nd ed., Beirut: Daar Al-Fikr.

Ath-Tha‘aalabi, ‘Abdul Malik bin Muhammad, Al-Kinaayah wa At-Ta‘reed, 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut.

Al-Jaahiẓ, ‘Amr bin Bahr, Al-Bayaan wa At-Tabyeen, Investigation: ‘Abdus Salaam Haaroun, 5th ed., Cairo: Maktabah Al-Khanji.

Al-Jurjaani, Ahmad bin Muhammad, Al-Muntakhab min Kitaabaat Al-Udabaa wa Irshaadaat Al-Bulagaa, Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Al-Jurjaani, Al-Qaadi ‘Ali bin ‘Abdil ‘Azeez, (N.D), Al-Wasaatah bayna Al-Mutanabbi wa Khusuumihi, Investigation and commentary: Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim and ‘Ali Al-Bujaawi, (N.E), Beirut: Al-Maktabah Al-‘Asriyyah.

Al-Jurjaani, ‘Abdul Qaahir, Dalaail Al-I‘jaaz, Investigation: Mahmuud Shaakir, 2nd ed., Maktabah Al-Khaanji.

Al-Jurjaani, ‘Ali bin Muhammad, Al-Ishaaraat wa At-Tanbeehaat, Investigation: ‘Abdul Qaadir Husain, (N.E), Amman: Maktabah Al-Aadaab.

Al-Jurmud, Mahmud, Shaa‘ir Al-Manaarah: Mukhallad bin Bakkaar Al-Maousuli, 1st ed., Al-Ma‘aarif Press.

Al-Jawhari, Isma‘il bin Hammaad, As-Sihaah: Taaj Al-Lugha wa Sihaah Al-‘Arabiyyah, Investigation: Ahmad ‘Attaar, (N.E), Beirut: Daar Al-‘Ilm.

Al-Haatami, Muhammad bin Al-Hassan, Ar-Risaalah Al-Muudiha fee Saraqaat Abi At-Tayyib Al-Mutanabbi wa Saaqit Shi‘rihi, Investigation: Muhammad Yusuf Najm, (N.E), Beirut: Daar Saadir and Daar Beirut for Printing and Publication.

Hassan, ‘Abbas, An-Nahw Al-Waafi, 3rd ed., Egypt: Daar Al-Ma‘aarif.

Al-Husari, ‘Ali bin Abdil Ganiyy, Zuhar Al-Aadaab wa Thamar Al-Albaab, Investigation: Zakki Mubaarak, 4th ed., Beirut: Daar Al-Jeel.

Al-Halabi, Shihaabuddeen Mahmud, Husn At-Tawassul Ilaa Sinaa‘at At-Tarassul, Investigation and study: Akram ‘Uthman Yusuf, (N.E), Iraq: Daar Ar-Rushd for Publication.

 Al-Hamawi, Yaqout, Mu‘jam Al-Buldaan, (N.E), Beirut: Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi.

Al-Khaalidi, Muhammad and Sa‘eed, Al-Ashbaah wa An-Naẓaair (Hamaasah Al-Khaalidiyyeen), Investigation: Muhammad Diqqa, (N.E), Syria: Ministry of Culture.

Adh-Dhubyaani, An-Naabigha Ziyaad bin Mu‘aawiyah, Deewaan An-Naabigah Adh-Dhubyaani, Investigation: Muhammad Ibrahim, (N.E), Cairo: Daar Al-Ma‘aarif.

Ar-Rasheed, ‘Abdullaah bin Saleem, Diwans for the Obscure Poets: Compilation, investigation and study, 1st ed., Riyadh: King Faisal Center for Researches and Studies.

Az-Zabeedi, Muhammad bin Muhammad, Taaj Al-‘Aruus min Jawaahir Al-Qaamuus, Investigation: A group of researchers, (N.E), Kuwait: Press of the Government of Kuwait.

Az-Zarkashi, Muhammad bin Bahaadir, Al-Burhaan fee ‘Uluum Al-Qur‘aan, Investigation: Muhammad Ibrahim, (N.E), Beirut: Al-Maktabah Al-‘Asriyyah.

Az-Zamakshari, Mahmud bin ‘Umar, Asaas Al-Balaagha, 1st ed., Beirut: Daar Saadir.

Az-Zamkshari, Mahmud bin ‘Umar, Al-Kashaaf, Investigation: Khaleel Sheeha, 2nd ed., Beirut: Daar Al-Ma‘rifah.

As-Sabti, Muhammad Shareef, Raf‘ Al-Hajb Al-Mastuurah ‘an Mahaasin Al-Maqsuurah, Investigation: Muhammad Al-Hajjaawi, (N.E), Saudi Arabia: Ministry of Awqaaf and Islamic Affairs.

As-Subki, Ahmad bin ‘Ali, ‘Aruus Al-Afraah, Investigation: Khalil Kalil, 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

As-Sajlamaasi, Al-Qaasim bin Muhammad, Al-Manza‘ Al-Badee‘ fee Tajnees Asaleeb Al-Badee‘, Investigation: ‘Alaal Al-Gaazi, 1st ed., Rabat: Maktabah Al-Ma‘aarif.

As-Sakaaki, Yusuf bin Abu Bakr, Miftaah Al-‘Uluum, Correction: Nu‘aim Zurzuur, 2nd ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Seebawayh, ‘Amr bin ‘Uthman, Al-Kitab, Investigation: ‘Abdus Salaam Haaroun, (N.E), Cairo: The Egyptian General Council for Books.

As-Suyuuti, ‘Abdur Rahmaan bin Kamaal, Ham‘ Al-Hawaami‘ fee Sharh Jam‘ Al-Jawaami‘, Investigation: ‘Abdul Al-‘Aal Makram, 1st ed., Kuwait: Daar Al-Buhuuth Al-‘Ilmiyyah.

As-Suyuuti, ‘Abdur Rahmaan bin Kamaaluddeen, Al-Itqaan fee ‘Uluum Al-Qur‘aan, Investigation: Muhammad Ibrahim, 1st ed., Beirut: Al-Maktabah Al-‘Asriyyah.

As-Suuli, Muhammad bin Yahya, Akhbaar Abi Tamaam, Investigation: Khalil ‘Asaakir et al., (N.E), Beirut: Al-Maktab At-Tijaari.

At-Teebi, Al-Husain bin Muhammad, At-Tibyaan fee ‘Ilm Al-Bayaan, Investigation: ‘Abdus Sataar Zamuut, 1st ed., Beirut: Daar Al-Jeel.

‘Abbas, Fadl Hassan, Al-Balaaga Funuunuha wa Afnaanuha (‘Ilm Al-Ma‘aani), 6th ed., ‘Amman: Daar Al-Furqaan.

Al-‘Abbas, ‘Abdur Raheem, Ma‘aahad At-Tansees ‘ala Shawaahid At-Talkhees, Investigation: Muhammad Muhyiddeen Abdul Hameed, (N.E), Cairo: AL-Maktabah At-Tijaariyyah Al-Kubra.

‘Ateeq, Abdul ‘Azeez, ‘Ilm Al-Bayaan, Beirut: Daar An-Nahda Al-‘Arabiyyah, (N.E), 1974.

‘Asaaf, Saaseen, As-Suurah Ash-Shi‘riyyah wa Namudajiha fee Eedaa‘ Abi Nawaas, 1st ed., Beirut: Al-Muassasah Al-Jaami‘iyyah for Studies and Publication.

Al-‘Askari, Abu Hilaal Al-Hassan bin ‘Abdillaah, Kitaab As-Sinaa‘atayn, Investigation: Mufeed Qameeha, 1st ed., Beirut: Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah.

Al-‘Askari, Abu Hilal Al-Hassan bin ‘Abdillaah, Deewaan Al-Ma‘aanee, Investigation: Ahmad Gaanim, 1st ed., Beirut: Daar Al-Gareeb Al-‘Islaami.

Al-‘Akburi, Abul Baqaa ‘Abdullaah bin Al-Husain, Al-Lubaab fee ‘Ilal Al-Binaa wa Al-I‘raab, Investigation: ‘Abdul IlaahAn-Nabhaan, 1st ed., Damascus: Daar Al-Fikr.

‘Alaam, Abdul Waahid, Al-Badee‘ Al-Mustalah wa Al-Qeema, Cairo: Maktabah Ash-Shabaab.

Al-‘Alawi, Yahya bin Hamzah, At-Tiraaz Al-Mutadamman li Asraar Al-Balaaga wa ‘Uluum Haqaaiq Al-I‘jaaz, Revision and correction: A group of scholars, (N.E), Riyadh: Maktabah Al-Ma‘aarif.

Al-‘Amri, Ahmad bin Yahya, Masaalik Al-Absaar fee Mamaalik Al-Amsaar, 1st ed., Abu Dhabi: The Cultural Council.

Al-‘Ameedi, Muhammad bin Ahmad, Al-Ibaanah ‘an Saraqaat Al-Mutanabbi, Investigation: Ibrahim Al-Bisaati, (N.E), Cairo: Daar Al-Ma‘aarif.

Al-Garnaati, Ahmad bin Yusuf, Tiraaz Al-Hulla wa Shifaa Al-Galla, Investigation: Rajaa As-Seyyid Al-Jawhari, (N.E), Alexandria: Muassasah Ath-Thaqaafah Al-Jaami‘iyyah.

Al-Faarisi, Al-Hassan bin Ahmad, At-Takmulah, Investigation: Hassan Furhuud, 1st ed., Riyadh: Riyadh University.

Al-Faraaheedi, Al-Khaleel bin Ahmad, Kitaab Al-‘Ain, Investigation: Mahdi Al-Makhzoumi and Ibrahim As-Saamraai, (N.E), Beirut: Muassasah Al-A‘lami for Publications.

Al-Faraaheedi, Muhammad bin Ya‘quub, Al-Qaamuus Al-Muheet, 2nd ed., Beirut: Muassasah Ar-Risaalah.

Al-Qaali, Isma‘il bin Al-Qaasim, Al-Amaali, (N.E), Beirut: Daar Al-Aafaaq Al-Jadeedah.

Al-Qazweni, Muhammad bin ‘Abdir Rahmaan, Shuruuh At-Talkhees, Al-Magribi, As-Subki, (N.E), Egypt: Isa Al-Baabi Press.

Al-Qazweini, Muhammad bin ‘Abdir Rahmaan, Al-Eedooh fee ‘Uluum Al-Balaaga, Investigation: Muhammad Khafaaji, and ‘Abdul ‘Azeez Sharaf, 6th ed., Cairo: Daar Al-Kitaab Al-Misri, Beirut: Daar Al-Kitaab Al-Lubnaani.

Qalqeelah, ‘Abdul ‘Azeez, Al-Balaagha Al-Istilaahiyyah, (N.E), Cairo: Daar Al-Fikr Al-‘Arabi.

Al-Qairawaani, Ibrahim Al-Husari, Jam‘ Al-Jawaahir fee Al-Mulah wa An-Nawaadir, Investigation: ‘Ali bin Muhammad Al-Bujaawi, 1st ed., Cairo: Daar Ihyaa Al-Kutub Al-‘Arabiyyah.

Al-Muraagi, Ahmad, ‘Uluum Al-Balaaga, 5th ed., Egypt: Al-Maktabah Al-Mahmuudiyyah.

Al-Marzuuqi, Ahmad bin Muhammad, Sharh Deewaan Al-Hamaasah, Investigation: Ahmad Ameen, (N.E), Cairo: Committee for authorship and translation and publication.

Al-Misri, Abdul `Adheem bin Al-Waahid, Tahreer At-Tahbeer, Investigation: Hanafi Sharaf, (N.E), Cairo: Committee for Heritage Revival.

Al-Misri, ‘Abdul ‘Adheem bin Al-Waahid, Badee‘ Al-Qur‘an, Investigation: Hanafi Sharaf, Cairo: Nahdat Misr for Printing and publication.

Al-Ma‘arri, Abul ‘Alaa Ahmad bin ‘Abdullaah, Al-Luma‘ Al-‘Azeezi: Sharh Deewaan Al-Mutanabbi, Investigation: Muhammad Sa‘eed Al-Mawluwi, 1st ed., Riyadh: King Faisal Center for Researches and Islamic Studies.

Musa, Ahmad, As-Sabg Al-Badee‘I, Cairo: Daar Al-Kutub Al-‘Arabi.

Al-Meemi, ‘Abdul ‘Azeez, At-Taraaif Al-Adabiyyah, (N.E), Cairo, Committee for authorship and translation and publication.

An-Nuwayri, Shihaabuddeen Ahmad bin ‘Abdil Wahaab, Nihaayah Al-Arab fee Funuun Al-Adab, (N.E), Cairo: Ministry of Culture and People Guidance, The Egyptian General Foundation for authorship and translation.