الرَّوحة في الضّاد والظّاء (حرف الحاء في الظّاء) لمحمّد بن الحسن بن محمّد الجَرْباذَقانيّ المتوفَّى بعد 374 هـ دراسةً وتحقيقًا

A study and investigation on the book titled: al-Raw?a ??d Wa al-???(?arf al-??? f? al-???By Muhammad bin al-Hasan bin Muhammad al-Jarb?dhaq?n? (died after 374AH)


د. ماجد بن حسني الحارثيّ

الكلمات مفتاحية: (المعاجم، الروحة في الضاد والظاء، الجرباذقاني، حظظ، حظي، حظر، حظل، حنظ، حفظ، حظب، حظرب، حنظل، حظلب، حنظب).

بحث منشور

المستخلص

يهدف الباحث من خلال هذا البحث إلى دراسة وتحقيق الجزء الذي يخصه من كتاب: (الرَّوحة في الضّاد والظّاء، لمحمّد بن الحسن بن محمّد الجَرْباذَقانيّ)، وهو (حرف الحاء في الظّاء). وسوف تكون هذه الدراسة موجزة وفق منهجٍ علمي متّبع.

وقد توصل الباحث إلى أن تحقيق هذا الكتاب يعدُّ إحياء لنصٍّ لغوي يشتمل على نقول كثيرة لرواة وعلماء من كتب موجودة ومفقودة، ويسدُّ ثلمة في تاريخ علم اللغة؛ وهو يحوي أيضًا دقائق لغوية، كما يتميز بكثرة الشواهد الشعرية.

أسأل الله أن أكون قد وُفقت في عملي هذا، وأن يكون خالصًا لوجهه الكريم.


Abstract

In this research, the researcher aims to study and investigate his own portion of the book titled: al-)Raw?a f? al-??d Wa al-??? by

Muhammad bin al-Hasan bin Muhammad al-Jarb?dhaq?n? (which is (?arf al-??? f? al-???).

This study will be brief according to the scientific methodology used.

The researcher concluded that this book is useful for professionals in general, and for language lovers in particular because it contains fundamental details of linguistics, quotations of many narrators and scholars. It is as well characterized by the abundance of poetic evidence, which amounted to nearly three thousand evidences.

I beseech Allah to render my efforts successful in this work, and make it sincere for purely seeking His noble countenance.

Key words: (al-Ma??jim, al-Raw?a f? al-??d wa al-??, al-Jarb?dhaq?n?, ?a?i?a, Ha?iya, ?a?ara, ?a?ala, ?ana?a, ?afi?a, ?a?aba, ?a?raba, ?an?ala, ?a?laba, ?an?aba)..


 

المصادر والمراجع

ابن الجوزي، المنتظم في تاريخ الملوك والأمم، تحقيق: محمد عبد القادر عطار، ومصطفى عبد القادر عطار، دار الكتب العلميّة، بيروت، لبنان، ط: الثانية، 1415هـ.

ابن دريد، جمهرة اللّغة، تحقيق: رمزي منير بعلبكي، دار العلم للملايين، بيروت، ط: الأولى، 1987م.

ابن السكيت، إصلاح المنطق، تحقيق: أحمد شاكر، وعبد السلام هارون، دار المعارف، مصر، ط: الثالثة.

ابن السكيت، القلب والإبدال تحقيق: أُغست هفنر، المطبعة الكاثوليكية، بيروت، 1903.

ابن السّيّد البطليوسيّ، الفرق بين الحروف الخمسة، تحقيق: د. علي زوين، مطبعة الفاني، بغداد.

ابن سيده، المحكم والمحيط الأعظم، تحقيق: عبد الحميد هنداوي، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: الأولى، 1421 هـ.

ابن سيده، المخصص، تحقيق: خليل إبراهم جفال، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ط: الأولى، 1417هـ.

ابن فارس، متخير الألفاظ، تحقيق: هلال ناجي، مطبعة المعارف، بغداد، ط: الأولى، 1390هـ.

ابن فارس، معجم مقاييس اللّغة، تحقيق: عبد السلام هارون، دار الفكر، 1979م.

ابن قتيبة، الشّعر والشّعراء، تحقيق: د. مفيد قميحة، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط: الثانية، 1405هـ.

ابن قتيبة، غريب الحديث، تحقيق: د. عبد الله الجبوري، مطبعة العاني، بغداد، ط: الأولى، 1397هـ.

ابن القَطَّاع، الأفعال، عالم الكتب، ط: الأولى 1403هـ.

ابن مالك، الاعتضاد في الفرق بين الضّاء والظّاد، تحقيق: حسين تورال، طه محسن، النجف الأشرف، مطابع النعمان، 1972م.

ابن مالك، الاعتماد في نظائر الظّاء والضّاد، تحقيق: د. حاتم الضامن، دار البشائر للطباعة والنشر والتوزيع، ط: الأولى، 2003م.

ابن منظور، لسان العرب، دار صادر، بيروت، ط: الثالثة، 1414 هـ.

ابن النّديم، الفهرست، دار المعرفة للطّباعة والنّشر، بيروت، لبنان، 1398هـ.

ابن ولّاد، المقصور والممدود، تحقيق: بولس برونله، مطبعة ليدن، 1900 م.

أبو البقاء الحسيني، الكليات معجم في المصطلحات والفروق اللغوية، تحقيق: عدنان درويش، ومحمد المصري، مؤسسة الرسالة، بيروت، ط: 1419هـ.

أبو البقاء العكبري، التبيان في إعراب القرآن، تحقيق: علي محمد البجاوي، نشر: عيسى البابي الحلبي وشركاه.

أبو بكر الخطيب البغدادي، تاريخ بغداد، تحقيق: د. بشار عواد معروف، دار الغرب الإسلامي، بيروت، ط: الأولى، 1422هـ.

أبو بكر محمد الصّابونيّ، معرفة الفرق بين الضّاد والظّاء، تحقيق: أ.د. حاتم الضامن، دار نينوى للدراسات والنشر والتوزيع، سوريا، ط: الأولى 1426هـ.

أبو الحسن الصقلي، الفرق بين الضّاد والظّاء، تحقيق: أ.د. حاتم الضامن، دمشق: دار البشائر، 2003م.

أبو حيان التوحيدي، أخلاق الوزيرين، تحقيق: محمد بن تاويت الطنجي، دار صادر، بيروت، 1412.

أبو عبيد القاسم بن سلّام، غريب الحديث، تحقيق: د. محمّد عبد المعيد خان، مطبعة دائرة المعارف العثمانيّة، حيدر آباد، الدّكن، ط: الأولى، 1384هـ.

أبو عبيد الهروي، الغريبين في القرآن والحديث، تحقيق: أحمد فريد المزيدي، مكتبة نزار مصطفى الباز، المملكة العربية السعودية، ط: الأولى، 1419 هـ.

أبو علي القالي، الإتباع والمزاوجة، تحقيق: كمال مصطفى، مكتبة الخانجي، القاهرة، مصر.

أبو علي القالي، المقصور والممدود، تحقيق: د. أحمد عبد المجيد هريدي، مكتبة الخانجي، القاهرة، ط: الأولى، 1999 م.

أبو عمرو الدّانيّ، الفرق بين الضّاد والظّاء، تحقيق: أ.د. حاتم الضامن، دمشق: دار البشائر، 2003م.

أبو عمرو الشيباني، الجيم، تحقيق: إبراهيم الأبياري، الهيئة العامة لشئون المطابع الأميرية، القاهرة، 1394هـ.

أبو الفرج الأصفهانيّ، الأغانيّ، تحقيق: إحسان عبّاس وآخرون، دار صادر، بيروت، ط: الثالثة، 1429هـ.

أبو الفضل الميداني، مجمع الأمثال، تحقيق: محمد محيى الدين عبد الحميد، دار المعرفة - بيروت، لبنان.

أبو القاسم الزّنجانيّ، الفرق بين الضّاد والظّاء، تحقيق: د. موسى بناي علوان العليلي، الجمهورية العراقية، وزارة الأوقاف والشؤون الدينية.

أبو هلال العسكري، جمهرة الأمثال، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، وعبد المجيد قطامش، دار الجيل، بيروت، ودار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، ط: الثالثة، 1408هـ.

أحمد بن عبد الله المعري، رسالة الصَّاهل والشَّاجح، تحقيق: د. عائشة عبد الرحمن بنت الشاطيء، دار المعارف، ط: الثانية، 1404هـ.

أحمد بن محمد الفيومي، المصباح المنير في غريب الشرح الكبير، تحقيق: د. عبد العظيم الشناوي، دار المعارف، القاهرة، ط: الثانية.

الأزهري، تهذيب اللّغة، تحقيق: محمد عوض مرعب، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ط: الأولى، 2001م.

امرئ القيس، ديوان امرئ القيس وملحقاته، بشرح أبي سعيد السّكريّ، تحقيق: أنور عليان أبو سويلم، د. محمد علي الشوابكة، مركز زايد للتّراث والتّاريخ، الإمارات، ط: الأولى، 1421هـ.

أوس، ديوان أوس بن حجر، تحقيق: د. محمد يوسف نجم، دار بيروت للطباعة والنشر، بيروت، 1400هـ.

أوس، ديوان أوس بن حجر، تحقيق: د. محمد يوسف نجم، دار صادر، بيروت، ط: الثالثة، 1979م.

بشر، ديوان بشر بن أبي خازم الأسديّ، تحقيق: مجيد طراد، دار الكتاب العربي، بيروت، ط: الأولى، 1415هـ.

البَندنيجي، التقفية في اللغة، تحقيق: د. خليل إبراهيم العطية، الجمهورية العراقية، وزارة الأوقاف، إحياء التراث الإسلامي، مطبعة العاني، بغداد، 1976م.

التّبريزيّ، شرح ديوان الحماسة، تحقيق: غريد الشيخ، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: الأولى، 2000م.

الجَرْباذَقانيّ، الرَّوحة، (حرف الغين بقسميه، الضّاد والظّاء)، تحقيق: د. حمد العلويّ، في بحث ترقية عام 1441هـ. وهي نسخة غير منشورة، ومحكمة بعمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية.

الجَرْباذَقانيّ، الرَّوحة، (حرف العين بقسميه، الضّاد والظّاء)، تحقيق: الأستاذ الدّكتور: عبد الرّزّاق الصّاعديّ، في بحث ترقية، عام 1422هـ.

الجَرْباذَقانيّ، الرَّوحة، (من حرف القاف إلى نهاية حرف الضّاد)، تحقيق: د. محمد بن راجي الصّاعديّ، في رسالة ماجستير، 1427هـ. ونوقشت هذه الرسالة في قسم اللغويات بكلية اللغة العربية بالجامعة الإسلامية.

جمال الدين أبي الحسن عليّ القفطيّ، إنباه الرّواة على أنباه النّحاة، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، دار الفكر العربي، القاهرة، مؤسسة الكتب الثقافية، بيروت، ط: الأولى، 1406هـ.

حسان، ديوان حسان بن ثابت، تحقيق: د. وليد عرفات، دار صادر، بيروت، 2006م.

الحسن بن محمد الصّغاني، التّكملة والذّيل والصّلة لكتاب تاج اللّغة وصحاح العربية، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، مطبعة دار الكتب، القاهرة، 1979م.

الخليل، العين، تحقيق: د مهدي المخزومي، د إبراهيم السامرائي، دار ومكتبة الهلال.

ذو الرّمة، ديوان ذي الرّمة بشرح الباهليّ، تحقيق: د. عبد القدّوس أبو صالح، مؤسسة الرسالة، بيروت، ط: الثالثة، 1997م.

رؤبة، ديوان رؤبة بن العجّاح، تحقيق: وليم بن الورد البروسيّ، دار قتيبة للطّباعة والنّشر والتّوزيع، الكويت.

رضي الدين الصَّغانيّ، العباب الزاخر واللباب الفاخر، تحقيق: د. فير محمد حسن، مطبعة الجامع العلمي العراقي، 1398.

رضي الدين الصَّغانيّ، العباب الزاخر واللباب الفاخر، بتحقيق: الشيخ: محمد حسن آل ياسين، دار الشؤون الثقافية العامة، ط: الأولى، 1987.

الزَّبيدي، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقيق: مصطفى حجازي، المجلس الوطني للثقافة والفنون والآداب، ط: الأولى، 2001 م.

الزمخشري، أساس البلاغة، تحقيق: محمد باسل عيون السود، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط: الأولى، 1998 م.

سلامة، ديوان سلامة بن جندل، تحقيق: راجي الأسمر، بيروت، دار الكتاب العربي، ط: الأولى، 1414ه.

سليمان بن بنين الدقيقي، اتفاق المباني وافتراق المعاني، تحقيق: يحيى عبد الرؤوف، دار عمار، الأردن، ط: الأولى، 1405هـ.

سيبويه، الكتاب، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، مكتبة الخانجي، القاهرة، ط: الثالثة، 1427هـ.

السّيوطيّ، المزهر في علوم اللّغة وأنواعها، تحقيق: فؤاد علي منصور، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: الأولى، 1418هـ.

الشّريف المرتضى، أمالي المرتضى (غرر الفوائد ودرر القلائد)، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، دار إحياء الكتب العربية، ط: الأولى، 1373ه.

الصاحب بن عباد، المحيط في اللّغة، تحقيق: الشيخ محمد حسن آل ياسين، مطبعة المعارف، ط: الأولى، 1395هـ.

الطّبريّ، جامع البيان عن تأويل آي القرآن (تفسير الطّبريّ)، تحقيق: أحمد محمد شاكر، مكتبة ابن تيميّة، القاهرة.

طرفة، ديوان طرفة بن العبد بشرح الأعلم الشّنتمريّ، تحقيق: درية الخطيب، ولطفي الصقال، إدارة الثقافة والفنون، دولة البحرين، والمؤسسة العربية، بيروت لبنان.

الطّرمّاح، ديوان الطّرمّاح، تحقيق: د. عزة حسن، دار الشرق العربي، بيروت، ط: الثّانية، 1414ه.

عبد الباقي بن عبد المجيد اليماني، إشارة التّعيين في تراجم النّحاة واللّغويّين، تحقيق: د. عبد المجيد دياب، مركز الملك فيصل للبحوث والدّراسات الإسلاميّة، الرّياض، ط: الأولى، 1406هـ.

د. عبد الحميد الشّلقانيّ، الأعراب الرّواة، المنشأة العامّة للنّشر والتوزيع والإعلان، طرابلس، ط: الثانية، 1982م.

د. عبد الرّازق بن حمودة القادوسي، أثر القراءات القرآنية في الصّناعة المعجميّة، تاج العروس نموذجا، رسالة دكتوراه، بإشراف أ.د. رجب عبد الجواد إبراهيم، قسم اللّغة العربية، كلية الآداب، جامعة حلوان، 2010م.

عبد القادر بن عمر البغدادي، خزانة الأدب ولب لباب لسان العرب، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، مكتبة الخانجي، القاهرة، ط: الرابعة، 1997م.

عبد الكريم السمعاني المروزي، الأنساب، تحقيق: عبد الرحمن بن يحيى المعلمي اليماني، وغيره، مجلس دائرة المعارف العثمانية، حيدر آباد، ط: الثالثة، 1400هـ.

د. عبد اللطيف الخطيب، معجم القراءات، دار سعد الدين للطباعة والنشر والتوزيع، دمشق، القاهرة.

عبيد، ديوان عبيد بن الأبرص، تحقيق: أشرف أحمد عدرة، دار الكتاب العربي، بيروت، ط: الأولى، 1414هـ.

الفرزدق، ديوان الفرزدق، تحقيق: الأستاذ: علي فاعور، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط: الأولى، 1407هـ.

الكميت، ديوان الكميت بن زيد الأسدي، تحقيق: د. محمد نبيل طريفي، دار صادر، بيروت، ط: الأولى، 2000م.

لبيد، ديوان لبيد بن ربيعة العامري، تحقيق: حمدو طمّاس، دار المعرفة، ط: الأولى، 1425 هـ.

محمد بن أحمد بن محمد، عيار الشّعر، تحقيق: د. عبد العزيز بن ناصر المانع، مكتبة الخانجي، القاهرة.

محمد بن فتوح، جذوة المقتبس في ذكر ولاة الأندلس، الدّار المصريّة للتّأليف والنّشر، القاهرة، 1966م.

المزرّد، ديوان المزرّد الغطفانيّ، مطبعة أسعد، بغداد، ط: الأولى، 1962م.

النّابغة، ديوان النّابغة الذّبيانيّ، تحقيق: حمدو طمّاس، دار المعرفة، بيروت، ط: الثانية، 2005م.

نشوان بن سعيد الحميري، شمس العلوم ودواء كلام العرب من الكلوم، تحقيق: أ.د. حسين بن عبد الله العمري، مطهر بن علي الإرياني، أ.د. يوسف محمد عبد الله، دار الفكر المعاصر، بيروت، لبنان، دار الفكر، دمشق، سورية، ط: الأولى، 1999م.

ياقوت الحموي، معجم الأدباء إرشاد الأريب إلى معرفة الأديب، تحقيق: إحسان عباس، دار الغرب الإسلامي، بيروت، ط: الأولى، 1414 هـ.

ياقوت الحموي، معجم البلدان، دار صادر، بيروت، ط: الثانية، 1995هـ.

يوسف اليشكري، الكامل في القراءات العشر والأربعين الزائدة عليها، تحقيق: جمال بن السيد بن رفاعي الشايب، مؤسسة سما للتوزيع والنشر، ط: الأولى، 1428هـ.

Bibliography:

Ibn Al-Jawzi, Al-Muntadhim fee Taareekh Al-Muluuk wa Al-Umam, Investigation: Muhammad Abdul Qaadir Ataa and Mustafa Abdul Qaadir ‘Ataar. Beirut: Lebanon, 2nd ed., 1415 AH.

Ibn Duraid, Jamhara Al-Lugha, Investigation: Ramzi Muneer Ba‘labaki, Daar Al-‘Ilm lil Malayeen, Beirut: 1st ed., 1987.

Ibn As-Sikkeet, Islaah Al-Mantiq, Investigation: Ahmad Shaakir and Abdus Salaam Haaroun. Daar Al-Ma‘aarif, Egypt, 3rd ed.

Ibn As-Sikkeet, Al-Qalb wa Al-Ibdaal, Investigation: August Hefner, Catholic Press, Beirut, 1903.

Ibn Seyyid Al-Batluyuusi, Al-Farq bayna Al-Huruuf Al-Khamsa, Investigation: Dr. Ali Zaween, Al-Faani Press, Baghdad.

Ibn Seeda, Al-Muhkam wa Al-Muheet Al-A‘ẓam, Investigation: Abdul Hameed Hindaawi, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut: 1st ed., 1421 AH.

Ibn Seeda, Al-Mukhassas, Investigation: Khaleel Ibrahim Jafaal, Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi, Beirut, 1st ed., 1417.

Ibn Faaris, Mutakhayyar Al-Alfaaẓ, Investigation: Hilaal Naaji, Al-Ma‘aarif Press, Bagdad, 1st ed., 1390 AH.

Ibn Faaris, Mu‘jam Maqaayees Al-Luga, Investigation: Abdus Salaam Haaroun, Daar Al-Fikr, 1979.

Ibn Qutaibah, Ash-Shi‘r wa Ash-Shu‘araa, Investigation: Dr. Mufeed Qameeha, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut, Lebanon, 2nd ed., 1405 AH.

Ibn Qutaibah, Ghareeb Al-Hadeeth, Investigation: Dr. Abdullaah Al-Jabuuri, Al-‘Aani Press, Bagdad, 1st ed., 1397 AH.

Ibn Al-Qataa‘, Al-Af‘aal, ‘Aalam Al-Kutub, 1st ed., 1403 AH.

Ibn Maalik, Al-I‘tiḌaad fee Al-Farq bayna Ad-Ḍaad wa Az-Zaad, Investigation: Husain Tuuraal, Taaha Muhsin, An-Najf Al-Ashraf, An-Nu‘maan Press, 1972.

Ibn Maalik, Al-I‘timaad fee Nazaaʾir Az-Zaa wa Ad-Ḍaad, Investigation: Dr. Haatim Ad-Daamin, Daar Al-Bashaair for Printing and Publication and Distribution, 1st ed., 2003.

Ibn Manzuur, Lisaan Al-‘Arab, Beirut, 3rd ed., 1414 AH.

Ibn An-Nadeem, Al-Fahrasat, Daar Al-Ma‘rah for Printing and Distribution, Beirut, Lebanon, 1398 AH.

Ibn Wallaad, Al-Maqsuud wa Al-Mamduud, Investigation: Polis Burnallah, Leden Press, 1900.

Abu Al-Baqaa, Al-Husaini, Al-Kulliyyaat: Mu‘jam fee Al-Mustalahaat wa Al-Furuuq Al-Lughawiyyah, Investigation: Adnan Darweish and Muhammad Al-Misri, Musassah Ar-Risaalah, Beirut, 1419 AH.

Abu Al-Baqaa, Al-‘Akburi, At-Tibyaan fee I‘raab Al-Qur‘an, Investigation: Ali Muhammad Al-Bujaawi, Isa Al-Baabi Al-Halabi and co.

Abu Bakr Al-Khateeb Al-BagḌaadi, Taareekh BagḌaad, Investigation: Dr. Bashaar Awaad Ma‘ruuf, Daar Al-Garb Al-Islaami, Beirut, 1st ed., 1422 AH.

Abu Bakr Muhammad As-Saabuuni. Ma‘rifat Al-Farq bayna Ad-Ḍaad wa Az-Zaa, Investigation: Prof. Haatim Ad-Daamin, Daar Nainuwi for Studies and Publication and Distribution, Syria, 1st ed., 1426 AH.

Abu Al-Husain As-Saqali, Al-Farq bayna Ad-Ḍaad wa Az-Zaa, Investigation: Prof. Haatim Ad-Daamin, Damascus: Daar Al-Bashaair, 2003.

Abu Hayyaan At-Tawheedi, Akhlaaq Al-Wazeerain, Investigation: Muhammad bin Taaweet At-Tanji, Daar Saadir, Beirut, 1412 AH.

Abu ʿUbaid Al-Qaasim bin Sallaam, Ghareeb Al-Hadeeth, Investigation: Dr. Muhammad Abdul Mu‘eed Khaan, Matba‘a Daairah Al-Ma‘aarif Al-Uthmaaniyyah, Hyderabad, Ad-Daakin, 1st ed., 1384 AH.

Abu ʿUbaid Al-Harawi, Al-Ghareebain fee Al-Qur‘an wa Al-Hadeeth, Investigation: Ahmad Fareed Al-Mazeedi, Maktabah Nizaar Mustafa Al-Baaz, Kingdom of Saudi Arabia, 1st ed., 1419 AH

Abu ‘Ali Al-Qaali, Al-Itbaaʿ wa Al-Muzaawajah, Investigation: Kamaal Mustafa, Maktabah Al-Khaanji, Cairo, Egypt.

Abu ‘Ali Al-Qaali, Al-Maqsuur wa Al-Mamduud, Investigation: Dr. Ahmad Abdul Majeed Hareedi, Maktabah Al-Khaanji, Cairo, 1st ed., 1999.

Abu ‘Amr Ad-Daani, Al-Farq bayna Ad-Ḍaad wa Az-Ẓaa, Investigation: Prof. Haatim Ad-Daamin, Damascus: Daar Al-Bashaair, 2003.

Abu ‘Amr Ash-Shaybaani, Al-Jeem, Investigation: Ibrahim Al-Abyaari, The General Council for Al-Ameeriyyah Press, Cairo, 1394 AH.

Abu Al-Faraj Al-Asbahaani, Al-Aghaani, Investigation: Ihsaan Abas et el., Daar Saadir, Beirut, 3rd ed., 1429 AH.

 Abul Fadl Al-Maidaani, Majma‘ Al-Amthaal, Investigation: Muhammad Muhyiddeen Abdul Hameed, Daar Al-Ma‘rifah, Iraq Republic – Beirut, Lebanon.

Abul Qaasim Az-Zanjaani, Al-Farq bayna Ad-Ḍaad Az-Ẓaa, Investigation: Dr. Musa Banaai Ulwaan Al-‘Aleeli, Iraq Republic, Ministry of Awqaaf and Religious Affairs.

Abu Hilal Al-‘Askari, Jamhara Al-Amthaal, Investigation: Muhammad Abul Fadl Ibrahim and Abdul Majeed Qataamish, Daar Al-Jeel, Beirut and Daar Al-Fikr for Printing and Distribution, 3rd ed., 1408 AH.

Ahmad bin Abdillaah Al-Ma‘arri. Risaalah As-Saahil wa Ash-Shaajih, Investigation: Dr. Aisha Abdur Rahmaan bint Ash-Shaatih, Daar Al-Ma‘aarif, 2nd ed., 1404 AH.

Ahmad bin Muhammad Al-Fayyuu, Al-Misbaah Al-Muneer fee Ghareeb Ash-Sharh Al-Kabeer, Investigation: Dr. Abdul ‘Adheem Ash-Shanaawim Daar Al-Ma‘aarif, Cairo, 2nd ed.,

Al-Azhari, Tahdheeb Al-Lugha, Investigation: Muhammad Awad Mur‘ib, Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi, Beirut, 1st ed., 2001.

Umru Al-Qais, Diwaan Umru Al-Qais and Its Additions with the commentart of Abu Sa‘eed As-Sukkari. Investigation: Anwaar ‘Alyaan Abu Suwailim, Dr. Muhammad Ali Ash-Shawaabika, Zayed Centre for  Heritage and History, Emirates, 1st ed., 1421 AH.

Aws, Deewaan Aws bin Hajar. Investigation: Dr. Muhammad Yusuf Najm, Daar Beirut for Printing and Publication, Beirut: 1400 AH.

Aws, Deewaan Aws bin Hajar, Investigation: Dr. Muhammad Yusuf Najm, Daar Saadir, Beirut: 3rd ed., 1979.

Bishr, Deewaan Bishr bin Abi Khaazim Al-Asadi, Investigation: Majeed Turaad, Daar Al-Kitaab Al-‘Arabi, Beirut, 1st ed., 1415 AH.

Al-Bandaneeji, At-Taqfiyyah fee Al-Lugha, Investigation: Dr. Khaleel Ibrahim Al-‘Atiyyah, Iraq Republic, Ministry of Awqaaf, Revival of Islamic Heritage, Al-‘Aani Press, Bagdad: 1976.

At-Tibreezi, Sharh Deewaan Al-Hamaasa, Investigation: Gareed Ash-Sheikh, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut: 1st ed., 2000.

Al-Jarbaadaqaani, Ar-Rawha, (Harful Ghayn bi Qismayhi Ad-Ḍaad wa Az-Ẓaa), Investigation: Dr. Hamad Al-‘Alawi, in an academic research in 1441 AH., unpublished peer-reviewed research at the Deanship of Scientific Research in Islamic University.

Al-Jarbaadaqaani, Ar-Rawha, (Harful Al-‘Ain bi Qismayhi, Ad-Ḍaad wa Az-Ẓaa), Investigation: Prof. Abdur Razaaq As-Saa‘idi, in an academic research in 1422 AH.

Al-Jarbaadaqaani, Ar-Rawha, (Harful Qaaf Ilaa Nihaayah Harf Ad-Ḍaad), Investigation: Dr. Muhammad bin Raaji As-Saa‘idi, in a Master's thesis, 1427 AH, the thesis was examined at the department of linguistics in the Faculty of Arabic Language, Islamic University.

Jamaaluddeen Abi Al-Hassan Ali Al-Qafati, Inbaa Ar-Ruwaah ‘alaa Anbaa An-Nuhaah, Investigation: Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim, Daar Al-Fikr Al-‘Arabi, Cairo, Muassasah Al-Kutub Ath-Thaqaafiyyah, Beirut, 1st ed., 1406 AH.

Hassaan, Deewaan Hassaan bin Thaabit, Investigation: Dr. Waleed Arafaat, Daar Saadir, Beirut, 2006.

Al-Hassan bin Muhammad As-San‘aani, At-Takmillah wa Adh-Dhayl wa As-Silla li Kitaab Taaj Al-Lugha wa Sihaah Al-‘Arabiyyah, Investigation: Muhammad Abul Fadl Ibrahim, Daar Al-Kutub Press, Cairo, 1979.

 Al-Khaleel, Al-‘Ain, Investigation: Dr. Mahdi Al-Makhzoumi, Dr. Ibrahim As-Saamrai, Daar wa Maktabah Al-Hilaal.

Dhu Ar-Rimmah, Deewaan Dhee Ar-Rimmah bi Sharh Al-Baahili, Investigation: Dr. Abdul Quduus Abu Saalih, Muassasah Ar-Risaalah, Beirut, 3rd ed., 1997.

Ruʾbah, Deewaan Ruʾbah bin Al-‘Ajjaaj, Investigation: Waleem bin Al-Ward Al-Barruusi, Daar Qutaibah for Printing and Publication and Distribution, Kuwait.

Radiuddeen As-San‘aani. Al-‘Ubaab Az-Zaakhir wa Al-Lubaab Al-Faakhir, Investigation: Dr. Feer Muhammad Hassan, Matba‘ah Al-Jaami‘ Al-‘Ilmi Al-‘Iraaqi, 1398 AH.

Radiuddeen As-San‘aani. Al-‘Ubaab Az-Zaakhir wa Al-Lubaab Al-Faakhir, Investigation: Muhammad Hassan Aal Yaaseen, Daar Ash-Shuhuun Ath-Thaqaafiyyah Al-‘Aamma, 1st ed., 1987.

Az-Zabeedi, Taaj Al-‘Aruus min Jawaahir Al-Qaamuus, Investigation: Mustafa Hijaazi, The National Council for Culture, Skills and Arts, 1st ed., 2001.

Az-Zamakhshari, Asaas Al-Balaagha, Investigation: Muhammad Baasil ‘Uyuun As-Suud, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut – Lebanon, 1st ed., 1998.

Salaamah, Deewaan Salaamah bin Jandal, Investigation: Raji Al-Asmar, Daar Al-Kitaab Al-‘Arabi, 1st ed., 1414 AH.

Sulaiman bin Baneen Ad-Daqeeqi, Ittifaaq Al-Mabaani wa Iftiraaq Al-Ma‘aani, Investigation: Yahya Abdur Rauf, Daar ‘Amaar, Jordan, 1st ed., 1405 AH.

Seebawayh, Al-Kitaab, Investigation: Abdus Salaam Muhammad Haaroun, Maktabah Al-Khaanji, Cairo: 3rd ed., 1427 AH.

As-Suyuuti, Al-Muzhir fee ‘Uluum Al-Lugha wa Anwaa‘iha, Investigation: Fuad Ali Mansour, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut, 1st ed., 1418 AH.

Ash-Shareef Al-Murtada, Amaalee Al-Murtadaha (Ghurar Al-Fawaaʾid wa Durar Al-Qalaaʾid), Investigation: Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim, Daar Ihyaa Al-Kutub Al-‘Arabiyyah, 1st ed., 1373 AH.

As-Saahib bin ‘Abbaad, Al-Muheet fee Al-Lugha, Investigation: Ash-Sheikh Muhammad Hassan Aal Yaaseen, Matba‘a Al-Ma‘aarif, 1st ed., 1395 AH.

At-Tabari, Jaami‘ Al-Bayaan ‘an Taʾweel Al-Qur‘an (Tafseer At-Tabari), Investigation: Ahmad Muhammad Shaakir, Maktabah Ibn Taimiyyah, Cairo.

Ṭarafah, Deewaan Ṭarafah bin Al-‘Abd with the commentarty of Ash-Shantamari, Investigation: Duryyah Al-Khateeband Lutfi As-Saqaal, Office of Culture and Arts, State of Bahrain and Al-Muassasah Al-‘Arabiyyah, Beirut – Lebanon.

At-Tirimmaah, Deewaan At-Tirimmaah, Investigation: Dr. ‘Izza Hassan, Daar Ash-Sharq Al-‘Arabi, Beirut: 2nd ed., 1414 AH.

Abdul Baaki bin Abdil Majeed Al-Yamaani, Ishaarah At-Ta‘yeen fee Taraajim An-Nuhaat wa Al-Lugawiyyeen, Investigation: Dr. Abdul Majeed Diyaab, King Faisal Center for Research and Islamic Studies, Riyadh, 1st ed., 1406 AH.

Dr. Abdul Hameed Ash-Shalqaani, Al-A‘raab Ar-Ruwaah, The Public Establishment for Publication and Distribution and Publicity, Tripoli, 2nd ed., 1982 AH.

Dr. Abdur Razaaq bin Hamuudah Al-Qaaduusi, Athar Al-Qiraa‘aat Al-Qur‘aaniyyah fee Sinaa‘a Al-Mu‘jamiyyah, Taaj Al-‘Aruus Namuuzajan, PhD dissertation, under the supervision of Prof Rajab Abdul Jawaad Ibrahim, department of Arabic language, Faculty of Arts, Hulawan University, 2010.

 Abdul Qaadir bin ‘Umar Al-Baghdaadi, Khazaanah Al-Adab wa Lubb Lubaab Lisaan Al-‘Arab, Investigation: Abdus Salaam Muhammad Haaroun, Maktabah Al-Khaanji, Cairo, 4th ed., 1997.

Abdul Kareem As-Sam‘aani Al-Marwazi, Al-Ansaab, Investigation: Abdur Rahmaan bin Yahya Al-Mu‘allimi Al-Yamaani et al., Majlis Daairah Al-Ma‘aarif Al-‘Uthmaaniyyah, Hyderabad: 3rd ed., 1400 AH.

Dr. Abdul Lateef Al-Khateeb, Mu‘jam Al-Qiraa‘aar, Daar Sa‘adadeeen for Printing, Publication and Distribution, Damascus: Cairo.

‘Ubayd, Deewaan Al-Farazdaq, Investigation: Ashraf Ahmad ‘Adrah, Daar Al-Kitaab Al-‘Arabi, Beirut, 1st ed., 1414 AH.

Al-Farazdaq, Deewaan Al-Farazdaq, Investigation:  Ustadh Ali Faa‘uur, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut – Lebanon, 1st ed., 1407 AH.

Al-Kumait, Deewaan Al-Kumait bin Zaid Al-Asadi, Investigation: Dr. Muhammad Nabeel Turaifi. Daar Saadir, Beirut, 1st ed., 2000.

Labeed, Deewaan Labeed bin Rabee‘a Al-‘Aamiri, Investigation: Hamdu Tammaas, Daar Al-Ma‘rifah, 1st ed., 1425 AH.

Muhammad bin Ahmad bin Muhammad, ‘Iyaar Ash-Shi‘ir, Investigation: Dr. Abdul ‘Azeez bin Naasir Al-Maani‘, Maktabah Al-Khaanji, Cairo.

Muhammad bin Futuuh, Jadwah Al-Muqtabas fee Dhikr Wulaat Al-Andalus, Ad-Daar Al-Misriyyah lil Tahleef wa An-Nashr, Cairo, 1966.

Al-Muzarrad, Deewaan Al-Muzarrad Al-Gatafaanni, Asad Press, Bagdad, 1st ed., 1962.

An-Naabigha, Deewaan An-Naabiga Aẓ-Ẓubyaani, Investigation: Hamduu Tammaas, Daar Al-Ma‘rifah, Beirut: 2nd ed., 2005.

Nashwaan bin Sa‘eed Al-Himyari, Shams Al-‘Uluum wa Dawaa Kalaam Al-‘Arab min Al-Kuluum, Investigation: Prof. Husain bin Abdillaah Al-‘Amri, Mutahhar bin ‘Ali Al-Iryaani, Prof. Yusuf Muhammad Abdullaah, Daar Al-Fikr Al-Mu‘aasir, Beirut – Lebanon, Daar Al-Fikr, Damascus, Syria, 1st ed., 1999.

Yaaqout Al-Hamawi, Mu‘jam Al-Udabaa Irshaad Al-Areeb Ilaa Ma‘rifat Al-Adeeb, Investigation: Ihsaan ‘Abaas, Daar Al-Garb Al-Islaami, Beirut, 1st ed., 1414 AH.

Yaaqout Al-Hamawi, Mu‘jam Al-Buldaan, Daar Saadir, Beirut, 2nd ed., 1995.

Yusuf Al-Yashkuri, Al-Kaamil fee Al-Qiraa‘aat Al-‘Ashr and Al-Arba‘een Az-Zaaidah ‘Alayha, Investigation: Jamaaluddeen bin As-Seyyid bin Rifaa‘I Ash-Shaayib, Samaa Foundation for Distribution and Publication, 1st ed., 1428 AH