الشاهد المزدوج وتفريع القاعدة النحوية

 

The Binary Evidence and Branching the Linguistic Rule

د. عبدالله بن حسن أحمد, الذنيبات

الكلمات مفتاحية: الشاهد/ الشاهد المزدوج/ تفريع القاعدة النحوية/ لغات العرب.

بحث منشور

المستخلص

يتناول هذا البحث الحديث عن الشواهد المزدوجة في اللغة، ومدى تأثيرها في تفريع القاعدة النحوية، إذ يهدف إلى بيان موقف النحاة من هذه الشواهد، وكيفية توظيفهم إياها ضمن الحديث عن القواعد اللغوية المختلفة، كما يهدف إلى ربط هذه الشواهد بتفريع القاعدة النحوية.

ولقد جاء هذا البحث وفقاً لثلاثة محاور: مفهوم الشاهد المزدوج، والشاهد المزدوج عند النحاة، وملامح الاستشهاد بالشاهد المزدوج، وتوصل البحث لعدد من النتائج كان من أهمها أن من بين أبرز أسباب وجود الشاهد المزدوج اشتماله على فرعين من فروع القواعد النحوية، وارتباطه بلغات العرب، واهتمام النحاة بالإشارة لسائر لغات العرب في مصنفاتهم وقواعدهم.


Abstract

This research addresses the binary evidences in language and its impact on branching the grammatical rule; it aims at demonstrating the grammarians' attitudes towards these evidences and the way of employing them during the discussions related to the different linguistic rules as well as linking these evidences with the branching of the grammatical rule.

The research consists of three parts: the concept of binary evidence, the binary evidence among grammarians and the features of citation with the binary evidence. The results revealed that the most important reasons for the existence of binary evidence are related to its inclusion for two branches of linguistic rules, its correlation with the Arab languages and the grammarians' attention to all the Arab languages in their works and rules.

Key words: Evidence, binary evidence, branching the linguistic rule, Arab languages.


المصادر والمراجع

القرآن الكريم

الأزهري، أبو منصور محمد بن أحمد: تهذيب اللغة، تحقيق: محمد عوض مرعب، دار إحياء التراث العربي، بيروت/ لبنان، ط1، 2001م.

الأنباري، أبو البركات كمال الدين: الإنصاف في مسائل الخلاف بين النحويين الكوفيين والبصريين، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، المكتبة العصرية، صيدا/ بيروت/ لبنان، ط1، 1424هـ/ 2003م.

ابن بابشاذ، طاهر بن أحمد: شرح المقدمة المحسوبة، تحقيق: خالد عبد الكريم، المطبعة العصرية، الكويت، ط1، 1977م.

البغدادي، عبد القادر بن عمر: خزانة الأدب ولب لباب لسان العرب، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، مكتبة الخانجي، القاهرة/ مصر، ط4، 1418هـ/ 1997م.

التهانوي، محمد بن علي:  كشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تقديم وإشراف: رفيق العجم، تحقيق: علي دحروج، نقل النص الفارسي: عبد الله الخالدي، الترجمة الأجنبية: جورج زيناني، مكتبة لبنان ناشرون، بيروت / لبنان، ط1، 1996م.

الجرجاني، علي بن محمد بن علي: التعريفات، تحقيق مجموعة من العلماء بإشراف الناشر، دار الكتب العلمية، بيروت/ لبنان، ط1، 1403هـ/ 1983م.

جرير بن عطية: ديوان جرير، دار بيروت، بيروت/ لبنان، ط1، 1986م.

ابن جني، أبو الفتح عثمان:

الخصائص، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة/ مصر، ط4، د.ت.

علل التثنية، تحقيق: صبيح التميمي، دار الثقافة الدينية، القاهرة/ مصر، ط1، د.ت.

ابن حجة الحموي، أبو بكر تقي الدين: خزانة الأدب وغاية الأرب، تحقيق: عصام شقيو، دار ومكتبة الهلال، ودار البحار، بيروت/ لبنان، ط 2004م.

حسان، تمام: اللغة العربية معناها ومبناها، عالم الكتب، ط5، 2006م. ابن حمدون، محمد بن الحسن: التذكرة الحمدونية، دار صادر، بيروت/ لبنان، ط1، 1417هـ.

أبو حيان الأندلسي، محمد بن يوسف: ارتشاف الضرب من لسان العرب، تحقيق: رجب عثمان محمد، مراجعة: رمضان عبد التواب، مكتبة الخانجي، القاهرة/ مصر، ط1، 1418هـ/ 1998م.

التذييل والتكميل في شرح كتاب التسهيل، تحقيق: حسن هنداوي، دار القلم، ودار كنوز إشبيلية، دمشق/ سوريا، ط1، د.ت.

خطاطبة، نسيبة محمد: أثر الشاهد الشعري المتعدد الاستشهاد في بناء القاعدة النحوية، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة اليرموك، إربد/ الأردن، 2017م.

الدميري، محمد بن موسى بن عيسى: حياة الحيوان الكبرى، دار الكتب العلمية، بيروت/ لبنان، ط2، 1424هـ.

الزمخشري، أبو القاسم محمود بن عمرو: المفصل في صنعة الإعراب، تحقيق: علي بو ملحم، دار ومكتبة الهلال، بيروت/ لبنان، ط1، 1993م.

ابن زنجلة، أبو زرعة عبد الرحمن بن محمد: حجة القراءات، تحقيق وتعليق: سعيد الأفغاني، دار الرسالة.

ابن السراج، أبو بكر محمد بن السري: الأصول في النحو، تحقيق: عبد الحسين الفتلي، مؤسسة الرسالة، بيروت/ لبنان.

سيبويه، أبو بشر عمرو بن عثمان: الكتاب، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، مكتبة الخانجي، القاهرة/ مصر، ط3، 1408هـ/ 1988م.

السيرافي، أبو سعيد الحسن بن عبد الله: شرح كتاب سيبويه، تحقيق: أحمد حسن مهدلي، وعلي سيد علي، دار الكتب العلمية، بيروت/ لبنان، ط1، 2008م.

السيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر جلال الدين:

الاقتراح في أصول النحو، تحقيق: محمود فجال، دار القلم، دمشق/ سوريا، ط1، 1409هـ/ 1989م.

شرح شواهد المغني، وضع حواشيه: أحمد كوجان، تذييل وتعليق: محمد الشنقيطي، منشورات لجنة التراث، 1386هـ/ 1966م.

معجم مقاليد العلوم في الحدود والرسوم، تحقيق: محمد إبراهيم عبادة، مكتبة الآداب، القاهرة/ مصر، ط1، 1424هـ/ 2004م.

ابن الشجري، أبو السعادات هبة الله بن علي بن حمزة: أمالي ابن الشجري، تحقيق: محمود محمد الطناحي، مكتبة الخانجي، القاهرة/ مصر، ط1، 1412هـ/ 1991م.

الشيباني، أبو السعادات المبارك بن محمد: البديع في علم العربية، تحقيق: فتحي أحمد علي الدين، جامعة أم القرى، مكة المكرمة/ السعودية، ط1، 1420هـ.

العسكري، أبو هلال الحسن بن عبد الله: جمهرة الأمثال، دار الفكر، بيروت/ لبنان، د.ت.

ابن عصفور، علي بن مؤمن أبو الحسن: ضرائر الشعر، تحقيق: السيد إبراهيم محمد، دار الأندلس، ط1، 1980م.

عمر، أحمد مختار: البحث اللغوي عند العرب، دار عالم الكتب، القاهرة/ مصر، ط8، 2003م.

معجم اللغة العربية المعاصرة، بمساعدة فريق عمل، دار عالم الكتب، القاهرة/ مصر، ط1، 1429هـ/ 2008م.

العيني، بدر الدين محمود بن أحمد: شرح الشواهد الكبرى، تحقيق: علي محمد فاخر وآخرون، دار السلام، القاهرة/ مصر، ط1، 1431هـ/ 2010م.

الفراهيدي، الخليل بن أحمد: الجمل في النحو، تحقيق: فخر الدين قباوة، ط5، 1416هـ/ 1995م.

القزاز، أبو عبد الله محمد بن جعفر: ما يجوز للشاعر في الضرورة، تحقيق: رمضان عبد التواب، وصلاح الدين الهادي، دار العروبة، الكويت، ودار الفصحى، القاهرة/ مصر، د.ت.

ابن مالك، أبو عبد الله محمد بن عبد الله:

شرح تسهيل الفوائد، تحقيق: عبد الرحمن السيد، ومحمد بدوي المختون، هجر للطباعة والنشر والإعلان، ط1، 1410هـ/ 1990م.

شرح الكافية الشافية، تحقيق: عبد المنعم أحمد هريدي، جامعة أم القرى، مركز البحث العلمي وإحياء التراث الإسلامي، مكة المكرمة/ السعودية، ط1، د.ت.

المبرد، أبو العباس محمد بن يزيد: المقتضب، تحقيق: محمد عبد الخالق عضيمة، دار عالم الكتب، بيروت/ لبنان، د.ط، ود.ت.

المرادي، أبو محمد الحسن بن قاسم: الجنى الداني في حروف المعاني، تحقيق: فخر الدين قباوة، ومحمد نديم فاضل، دار الكتب العلمية، بيروت/ لبنان، ط1، 1413هـ/ 1992م.

المناوي، عبد الرؤوف بن تاج العارفين: التوقيف على مهمات التعاريف، دار عالم الكتب، القاهرة/ مصر، ط1، 1410هـ/ 1990م.

ابن منظور، محمد بن مكرم بن علي أبو الفضل: لسان العرب، دار صادر، بيروت/ لبنان، ط3، 1414هـ.

ابن الناظم، بدر الدين محمد: شرح ابن الناظم على ألفية ابن مالك، تحقيق: محمد باسل عيون السود، دار الكتب العلمية، بيروت/ لبنان، ط1، 1420هـ/ 2000م.

ابن هشام، عبد الله بن يوسف أبو محمد:

شرح قطر الندى وبل الصدى، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، القاهرة/ مصر، ط11، 1383هـ.

مغني اللبيب عن كتب الأعاريب، تحقيق: مازن المبارك، ومحمد علي حمد الله، دار الفكر، دمشق/ سوريا، ط6، 1985م.

ابن الوراق، أبو الحسن محمد بن عبد الله: علل النحو، تحقيق: محمود محمد جاسم الدرويش، مكتبة الرشد، الرياض/ السعودية، ط1، 1420هـ/ 1999م.

ابن يعيش، يعيش بن علي أبو البقاء: شرح المفصل، قدم له: إيميل بديع يعقوب، دار الكتب العلمية، بيروت/ لبنان، ط1، 1422هـ/ 2001م.


 Bibliography

The Glorious Al-Qur‘an.

Al-Azhari, Abu Mansour Muhammad bin Ahmad: Tahdeeb Al-Lugha, Investigation: Muhammad ‘Awad Mur‘ib, Daar Ihyaa At-Turaath Al-‘Arabi, Beirut/ Lebanon, 1st ed., 2001.

Al-Anbaari, Abu Al-Barakaat Kamaaluddeen: Al-Insaaf fee Masaail Al-Khilaaf bayna An-Nahwiyyeen Al-Kuufiyyeen wa Al-Basariyyeen, Investigation: Muhammad Muhyiddeen Abdul Hameed, Al-Maktabah Al-‘Asriyyah, Seida/ Beirut/ Lebanon, 1st ed., 1424 AH/ 2003.

Ibn Baabshaad, Taahir bin Ahmad: Sharh Al-Muqaddimah Al-Mahsuubah, Investigation: Khaalid Abdul Kareem, Al-Matba‘a Al-‘Asriyyah, Kuwait: 1st ed., 1977.

Al-Bagdaadi, Abdul Qaadir bin Umar: Khazaanah Al-Adab wa Lubb Lubaab Lisaan Al-‘Arab, Investigation: Abdus Salaam Muhammad Haaroun, Maktabah Al-Khaanji, Cairo/ Egypt, 4th ed., 1418 AH/ 1997.

At-Tahaanawi, Muhammad bin Ali: Kashaaf Istilaahaat Al-Funuun wa Al-‘Uluum, Introduction and supervision: Rafeeq Al-‘Ajam, Investigation: Ali Dahruuj, Translated from Persian by: Abdullaah Al-Khaalidi, Foreign Translation: George Zeenaati, Lebanon Library Publishers, Beirut/ Lebanon, 1st ed., 1996.

Al-Jurjaani, Ali bin Muhammad bin Ali: At-Ta‘reefaat, Investigation: A group of scholars under the supervision if the publisher, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut/ Lebanon, 1st ed., 1986.

Jareer bin Atiyyah: Deewaan Jareer, Daar Beirut, Beirut/ Lebanon, 4th ed.,

Al-Khasaais, The Egyptian General Council for Books, Cairo/ Egypt, 4th

‘Ilal At-Tathniyyah, Investigation: Subaih At-Tameemi, Daar Ath-Thaqaafah Ad-Deeniyyah, Cairo/ Egypt, 1st ed.,

Ibn Hujjah Al-Hamawi, Abu Bakr Taqiuddeen: Khazaanah Al-Adab wa Gaayah Al-Arab, Investigation: Isaam Shaqyou, Daar wa Maktabah Al-Hilaal, and Daar Al-Bihaar, Beirut/ Lebanon, 2004.

Hisaan, Tamaam: Al-Luga Al-‘Arabiyyah Ma‘naaha wa Mabnaaha, Aalam Al-Kutub, 5th ed., 2006.

Ibn Hamdoun, Muhammad bin Al-Hassan: At-Tadhkirah Al-Hamdouniyyah, Daar Saadir, Beirut/ Lebanon, 1st ed., 1417 AH.

Abu Hayyaan Al-Andalusi, Muhammad bin Yusuf: Irtishaaf Ad-Darb min Lisaan Al-Arab, Investigation: Rajab Uthmaan Muhammad, Review: Ramadan Abdut Tawwaab, Maktabah Al-Khaanji, Cairo/ Egypt, 1st ed., 1418 AH/ 1998.

At-Tadhleel wa At-Takmeelfee Sharh Kitaab At-Tasheel, Investigation: Hassan Hindaawi, Daar Al-Qalam, and Daar Kunuuz Ishbeeliyyah, Damascus/ Syria, 1st ed.,

Khataatibah, Nusaibah Muhammad: Athar Ash-Shaahid Ash-Shi‘ri Al-Muta‘addid Al-Istishaad fee Binaa Al-Qaa‘idah An-Nahwiyyah, unpublished Master's theses, Yarmouk University, Irbid/ Jordan, 2017.

Ad-Demeeri, Muhammmad bin Musa bin Isa: Hayaat Al-Hayawaan Al-Kubra, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut/ Lebanon, 2nd ed., 1424 AH.

Az-Zamakhshari, Abu Al-Qaasim Mahmuud bin Amr: Al-Mufassal fee Sun‘at Al-I‘raab, Investigation: Ali Bu Mukhim, Daar wa Maktabah Al-Hilaal, Beirut/ Lebanon, 1st ed., 1993.

Ibn Zinjilah, Abu Zur‘ah Abdur Rahmaan bin Muhammad: Hujjah Al-Qiraa‘aat, Investigation and commentary: Sa‘eed Al-Afgaani, Daar Ar-Risaalah.

Ibn As-Siraaj, Abu Bakr Muhammad bin As-Sarri: Al-Usuul fee An-Nahw, Investigation: Abdul Al-Husain Al-Fatali, Ar-Risaalah Foundation, Beirut/ Lebanon.

Seebawayh, Abu Bishr Abu Bishr Amr bin Uthman: Al-Kitaab, Investigation: Abdus Salaam Muhammad Haaroun, Maktabah Al-Khaanji, Cairo/ Egypt, 3rd ed., 1408 AH/ 1988.

As-Seeraafi, Abu Sa‘eed Al-Hassan bin Abdillaah: Sharh Kitaab Seebawayh, Investigation: Ahmad Hassan Mahdali and Ali Seyyid Ali, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut/ Lebanon, 1st ed., 2008.

As-Suyuuti, Abdur Rahmaan bin Abi Bakr Jalaaludeen:

Al-Iqtiraah fee Usuul An-Nahw, Investigation: Mahmuud Fajaal, Daar Al-Qalam, Damascus/ Syria, 1st ed., 1409 AH – 1989.

Sharh Shawaahid Al-Mugni, Annotated by: Mahmud Kuujaan, Commentary: Muhammad Ash-Shinqeeti, Publications of Heritage Committee, 1386 AH/ 1966.

Mu‘jam Maqaaleed Al-‘Uluum fee Al-Huduud wa Ar-Rusuum, Investigation: Muhammad Ibrahim ‘Ibaadah, Maktabah Al-Aadaab, Cairo/ Egypt, 1st ed., 1424 AH/ 2004.

Ibn Ash-Shijri, Abu As-Sa‘aadaat Hibbatullaah bin Ali bin Hamzah: Amaalee Ibn Ash-Shijri, Investigation: Mahmuud Muhammad At-Tanaahi, Maktabaj Al-Khaanji, Cairo/ Egypt, 1st ed., 1412 AH/ 1991.

Ash-Shaybaani, Abu As-Sa‘aadaat Al-Mubaarak bin Muhammad: Al-Badee‘ fee Ilm Al-‘Arabiyyah, Investigation: Fathi Ahmad Aliyyuddeen, Umm Al-Qura University, Makkah Al-Mukarramah/ Saudi Arabia, 1st ed., Beirut/ Lebanon N.D.

Al-‘Askari, Abu Hilaal Al-Hassan bin Abdillaah: Jumhura Al-Amthaal, Daar Al-Fikr, Beirut / Lebanon, N.D

Ibn ‘Usfuur, Ali bin Mu‘min Abu Al-Hassan: Daraair Ash-Shi‘r, Investigation: As-Seyyid Ibrahim Muhammad, Daar Al-Andalus, 1st ed., 1980 AH.

Umar, Ahmad Mukhtaar: Al-Bahth Al-Lugawi ‘Inda Al-‘Arab, Daar ‘Aalam Al-Kutub, Cairo/ Egypt, 8th ed., 2003.

Mu‘jam Al-Luga Al-‘Arabiyyah Al-Mu‘aasirah, with the assistance if a group of scholars, Daar ‘Aalam Al-Fawaaid, Cairo/ Egypt, 1st ed., 1429 AH / 2008/

Al-‘Aini, Badruddeen Mahmuud bin Ahmad: Sharh Ash-Shawaahid Al-Kubra, Investigation: Ali Muhammad Faakhir et al., Daar Salaam, Cairo/ 1st ed., 1431 AH/ 2010.

Al-Faraaheedi, Al-Khaleel bin Ahmad: Al-Jumal fee An-Nahw, Investigation: Fakhruddeen Qubaawah, 5th ed., 1416 AH/ 1995.

Al-Qazaaz, Abu Abdullaah Muhammad bin Ja‘far: Maa Yajuuz li Ash-Shaa‘ir fee Ad-Daruurah, Investigation: Ramadaan Abdut Tawaab and Salaahuddeen Al-Haadi, Daar Al-‘Uruubah, Kuwait and Daar Al-Fusha, Cairo/ Egypt: N.D

Ibn Maalik, Abu ‘Abdillaah Muhammad bin Abdillaah:

Sharh Tasheel Al-Fawaaid, Investigation: Abdur Rahmaan As-Seyyid and Muhammad Badawi Al-Maktuun, Hajar for Publication and Publicity, 1st ed., 1410 AH/ 1990.

Sharh Al-Kaafiyyah Ash-Shaafiyyah, Investigation: Abdul Al-Mun‘im Hareedi, Umm Al-Qura University, Center for Scientific Research and Revival of Islamic Heritage, Makkah/ Saudi Arabia, 1st ed., N.D.

Al-Mubarrid, Abu Al-‘Abbas Muhammad bin Yazeed: Al-Muqtadab, Investigation: Muhammad Abdul Khaaliq ‘Adeemah, Daar Aalam Al-Kutub, Beirut/ Lebanon, 1st ed., 1413 AH / 1992.

Al-Munaawi, Abdur Rauf bin Taaj Al-‘Aarifeen: At-Tawqeef ‘alaa Muhimmaat At-Ta‘aareef, Daar ‘Aalam Al-Kutub, Cairo/ Egypt, 1st ed., 1410 AH / 1990.

Ibn Manzuur, Muhammad bin Makram bin Ali Abu Al-Fadl: Lisaan Al-‘Arab, Daar Saadir, Beirut/ Lebanon, 3rd ed., 1414 AH.

Ibn Hishaam, Abdullaah bin Yusuf Abu Muhammad:

Sharh Qatr An-Nadaa wa Ball As-Sadaa, Investigation: Muhammad Muhyiddeen Abdul Hameed, Cairo/ Egypt, 11th ed., 1383 AH.

Mugni Al-Labeeb ‘an Kutub Al-A‘aareeb, Investogation: Maazin Al-Mubaarak, and Muhammad Ali Hamadallaah, Daar Al-Fikr, Damascus/ Syria, 6th ed., 1985.

Ibn Al-Warraaq, Abu Al-Hassan Muhammad bin Abdillaah: ‘Ilal An-Nahw, Investigation: Mahmuud Muhammad Jaasim Ad-Darweish, Maktabah Ar-Rushd, Riyadh/ Saudi Arabia, 1st ed., 1420 AH/ 1999.

Ibn Ya‘eesh, Ya‘eesh bin ‘Ali Abu Al-Baqaa: Sharh Al-Mufassal, Introduction: Emyl Badee‘ Ya‘quub, Daar Al-Kutub Al-‘Ilmiyyah, Beirut/ Lebanon, 1st ed., 1422 AH/2001